Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 435/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa I. W.
przeciwko A. S., A. D., Z. R., I. D., L. D. i M. D.
o stwierdzenie nieważności umowy przekazującej gospodarstwo rolne,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 lutego 2005 r., kasacji
pozwanej A. S. od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 stycznia 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
I. zmienia zaskarżony wyrok i oddala apelację powoda;
II. odstępuje od obciążenia powoda kosztami procesu.
Uzasadnienie
Powód – pozwany wzajemny I. W. domagał się stwierdzenia nieważności umowy
przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej w dniu 26 września 1989 r. Powództwo to
zostało skierowane przeciwko A. S. (nabywczyni gospodarstwa), Z. R. i A. D. (w toku
procesu występowało trzech spadkobierców A. D.; postanowienie Sądu Apelacyjnego z
dnia 1 lipca 2004 r.). Z powództwem wzajemnym wobec I. W. wystąpiła pozwana i
2
powódka wzajemna K. S. i domagała się w nim uznania powoda – pozwanego
wzajemnego za niegodnego przyjęcia gospodarstwa rolnego.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo główne i wzajemne po dokonaniu
następujących ustaleń faktycznych.
T. i O. M. (małżonkowie) przenieśli na rzecz K. S. własność gospodarstwa
rolnego (umowa z dnia 26 września 1989 r.). Przeniesienie to nastąpiło na podstawie
art. 2 pkt 6 lit. b ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin (j. t.: Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133).
Przekazujący gospodarstwo złożyli oświadczenie, że nie mają następców prawnych w
rozumieniu art. 48 tej ustawy. Wytoczone w lutym 1987 r. przez I. W. przeciwko T. M.
powództwo o ustalenie ojcostwa zostało umorzone w marcu 1990 r. w związku z
cofnięciem powództwa za zgodą pozwanego. W styczniu 1991 r. zmarł T. M., a spadek
po nim nabyła w całości jego żona O. M. W kwietniu 1991 r. powód I. W. wystąpił
ponownie przeciwko zmarłemu T. M. o ustalenie ojcostwa. Wyrokiem z dnia 7 stycznia
1993 r. Sąd Rejonowy w Ł. ustalił, że T. M. jest ojcem I. W. Wyrok ten jest prawomocny.
Po śmierci O. M. spadek po niej nabyli: A. D., A. D. i K. S. (w toku postępowania
apelacyjnego do procesu wstąpili spadkobiercy zmarłego A. D.).
Powód pracował w gospodarstwie rolnym T. i O. M. W 1986 r. otrzymał
świadectwo wykwalifikowanego rolnika. Był przez pewien czas wychowywany przez
matkę pozwanej K. S. Matka powoda nie występowała z powództwa o alimenty i o
ustalenie ojcostwa. Od 1982 r. powód zamieszkał w gospodarstwie rolnym małżonków
M. O. M. nalegała na męża T. M. o przysposobienie I. W., ale do takiego
przysposobienia ostatecznie nie doszło.
W ocenie Sądu Okręgowego, powództwo główne nie zasługiwało na
uwzględnienie. Małżonkowie M. złożyli oświadczenie o braku następców prawnych (art.
48 ustawy z 1982 r.) i takie oświadczenie było prawdziwe. Brak następców uprawniał
małżonków do przeniesienia własności gospodarstwa rolnego na podstawie art. 2 pkt 6
lit. b ustawy z 1982 r. na rzecz innej osoby, w tym – na rzecz pozwanej (powódki
wzajemnej) K. S. Powództwo wzajemne zostało oddalone z tego względu, że powódka
wzajemna nie miała legitymacji czynnej do jego wytoczenia (art. 49 ust. 2 ustawy z 1982
r.).
Apelacja powoda, odnosząca się do rozstrzygnięcia w zakresie powództwa
głównego, została uwzględniona. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok Sądu
Okręgowego i ustalił nieważność umowy przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej w
3
dniu 26 września 1987 r. między T. i O. M. i K. S. Sąd Apelacyjny analizował
przedmiotowe i podmiotowe ograniczenia w zakresie przekazywania gospodarstwa
rolnego następcom prawnym, zawarte w przepisach ustawy z 1982 r. Przedmiotem
przeniesienia własności mogłoby być tylko gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 2 pkt 4
ustawy. Przepis art. 53 ustawy nakazywał przekazanie następcom prawnym wszystkich
gospodarstw, gdy rolnik lub jego małżonek są właścicielami lub posiadaczami kilku
gospodarstw rolnych. Małżonkowie T. i O. M. byli właścicielami nieruchomości rolnych o
obszarze powyżej 1 ha (każdy z małżonków), jednakże nieruchomości te stanowiły de
facto jedno gospodarstwo rolne. Mogli zatem przenieść na własność następców jedynie
także gospodarstwo w całości. Ustawa z 1982 r. jako regułę przewidywała przenoszenie
własności gospodarstwa rolnego na następców prawnych przekazującego (art. 2 ust. 6),
którzy musieli ponadto spełniać warunki przewidziane w ustawie, przy czym przepisy
ustawy regulujące tę materię są przepisami iuris cogentis.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, wyrok ustalający ojcostwo ma moc wsteczną i
może wywierać skutki prawne także w sferze dotyczącej przekazywania gospodarstwa
rolnego następcy prawnemu lub innym osobom. Oznacza to, że w chwili zawierania
umowy powód I. W. był uprawniony do nabycia własności przekazywanego
gospodarstwa i dlatego umowa przenosząca własność gospodarstwa na rzecz osoby
trzeciej (K. S.) powinna być uznana za nieważną (art. 58 k.c.).
W kasacji pozwanej K. S. zaskarżono wyrok Sądu Apelacyjnego w całości i
zarzucono mu naruszenie przepisów art. 233 § 1 k.p.c., art. 244 § 1 k.p.c. oraz art. 76 §
1 k.p.a. W płaszczyźnie zarzutów naruszenia prawa materialnego eksponowano zarzut
naruszenia następujących przepisów: art. 56 § 1 k.c.; art. 2 pkt 6, art. 48 i 49 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin (j. t.: Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133), obowiązującej w czasie
dokonywania czynności prawnej polegającej na przekazaniu gospodarstwa rolnego (w
dniu 26 września 1989 r.); art. 2, 3 i 4 ustawy z dnia 29 września 1986 r. – prawo o
aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 36, poz. 180 ze zm.).
Skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie – zmiany tego wyroku i
oddalenia powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami dokonanymi w postępowaniu
apelacyjnym (art. 39311
§ 2 k.p.c.). Sąd Apelacyjny ustalił, że umową z dnia 26 września
4
1989 r. objęte były nieruchomości rolne (o obszarze powyżej 1 ha) stanowiące własność
z osobna każdego z małżonków T. i O. M. i tworzące jako całość gospodarstwo rolne.
Zgodnie z art. 53 ustawy z 1982 r., przekazaniu podlegają wszystkie gospodarstwa,
których właścicielami lub posiadaczami jest rolnik lub jego małżonek. W tym zakresie nie
można zatem podzielić zarzutu naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. z motywacją wskazaną w
kasacji. Sam przedmiot umowy z dnia 26 września 1989 r. został bowiem właściwie
ustalony przez Sąd Apelacyjny.
Osobnym natomiast zagadnieniem (i zasadniczym w danej sprawie) pozostaje to,
czy prawomocne ustalenie ojcostwa T. M., dokonane po przekazaniu gospodarstwa
rolnego osobie trzeciej, uzasadnia uznanie umowy z dnia 26 września 1989 r. za
nieważną, skoro przekazanie gospodarstwa rolnego przez małżonków M. nastąpiło na
rzecz osoby trzeciej, a nie następcy prawnego T. M. Oznacza to, że podstawowe
znaczenie miał sformułowany w kasacji zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c.
Należy podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego, zgodnie z którym przepisy
ustawy z 1982 r., dotyczące przekazywania gospodarstw rolnych następcom prawnym
lub innym osobom, mają charakter przepisów bezwzględnie obowiązujących. W ustawie
tej wyraźnie wskazano na to, kiedy przekazanie gospodarstwa rolnego (w tym –
przeniesienie własności tego gospodarstwa) mogłoby nastąpić na rzecz osoby trzeciej, a
nie następcy prawnego przekazującego (art. 2 pkt 6b ustawy). Regułę stanowi
przekazywanie gospodarstwa rolnego następcy prawnemu rolnika. Przekazanie na
rzecz osoby trzeciej mogłoby nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie, tj.
wówczas, gdyby rolnik w ogóle nie miał następcy, gdyby następca nie spełnił warunków
niezbędnych do przejęcia gospodarstwa, odmawiał jego przyjęcia lub został uznany za
niegodnego przejęcia. Naruszenie tych zasad przekazywania gospodarstwa w aspekcie
podmiotowym prowadziłoby, oczywiście, do nieważności umowy zawierającej takie
przekazanie, w tym – umowy przewidującej przeniesienie własności gospodarstwa
rolnego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, reguły takie zostały jednak naruszone w związku z
tym, że wyrok ustalający ojcostwo z 1993 r. wywierał skutki prawne ex tunc i
doprowadził do takiego stanu rzeczy, iż w chwili zawierania umowy z dnia 26 września
1989 r. I. W. był następcą prawnym rolnika (T. M.). Przeniesienie własności
gospodarstwa rolnego na rzecz osoby trzeciej (pozwanej) nastąpiło zatem z
pominięciem tego następcy.
Stanowisko takie uznać należy za nieuzasadnione.
5
Zbyt daleko idącym uogólnieniem jest kategoryczne stwierdzenie Sądu
Apelacyjnego, iż utrwalone jakoby zostało już orzecznictwo Sądu Najwyższego
odnoszące się do skutków prawnych prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo
(skutki ex tunc od daty poczęcia dziecka) Sąd drugiej instancji powołał się w tej mierze
na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 1949 r., Kr. C 244/49 (Państwo i Prawo
1951, nr 1, s. 336 – 337). W orzeczeniu tym istotnie stwierdzono m.in. to, że skutki
cywilne wyroku, uznającego pozwanego za ojca pozamałżeńskiego, „cofają się do daty
jego poczęcia”. Jednakże takie założenie Sądu Najwyższego miało służyć dla
uzasadnienia legitymacji czynnej nasciturusa dla wystąpienia z procesem o uznanie
odrzucenia spadku przez ojca (dokonanego przed narodzeniem się dziecka) za
bezskuteczne wobec tego dziecka jako wierzyciela alimentacyjnego, spadkobiercę
podmiotu odrzucającego spadek. Wypowiedź Sądu Najwyższego, zawarta
w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 czerwca 1949 r., nie ma zatem waloru stanowiska
o charakterze ogólnym, ponieważ została uczyniona jedynie w kontekście sporu
dotyczącego przyznania dziecku (urodzonemu po odrzuceniu spadku przez ojca)
legitymacji czynnej w procesie pauliańskim (art. 44 – prawa spadkowego - Dz. U. Nr 60,
poz. 328; art. 292 k.z.). W każdym razie treść uzasadnienia omawianego wyroku nie
wskazuje na to, aby intencją Sądu Najwyższego było nadanie tezie o skutkach
prawnych wyroku ustalającego ojcostwo znaczenia uniwersalnego.
De lege lata w żadnym przepisie nie wypowiedziano (wprost ani pośrednio)
zasady, iż prawomocny wyrok ustalający ojcostwo (art. 84 - 86 k. r i op.) wywiera skutki
prawne ex tunc w zakresie wszystkich stosunków prawnych, tj. w sferze praw stanu i
stosunków prawno - majątkowych. Z pewnością takiej tezy można by bronić w sferze
stosunków odnoszących się do praw stanu (przede wszystkim stosunków prawno -
rodzinnych), ponieważ wyrok ustalający ojcostwo w sposób zasadniczy kształtuje
pozycję dziecka i ojca w stosunkach prawno – rodzinnych. Jednakże uzasadnienia
aktualności wspomnianej tezy w pozostałej grupie stosunków należałoby poszukiwać już
w odpowiednich relacjach prawnych (np. w przepisach prawa spadkowego), a
przynajmniej - w konsekwencjach prawnych wyroku ustalającego ojcostwo w
odniesieniu do określonej kategorii stosunków oprawnych z udziałem lub bez udziału
podmiotów objętych takim wyrokiem.
W niniejszej sprawie nie sposób przyjąć, że wyrok ustalający ojcostwo T. M.
spowodował taki stan rzeczy, iż umowa z dnia 26 września 1989 r. stała się nieważna
jako sprzeczna z przepisem art. 48 ustawy z 1982 r., ponieważ przeniesienie własności
6
gospodarstwa rolnego nastąpiło na rzecz osoby trzeciej, a nie powoda – następcy
prawnego T. M. Należy bowiem zwrócić uwagę na stan prawny istniejący w chwili
zawierania wspomnianej umowy. Trudno byłoby stwierdzić, że przekazujący złożyli
nieprawdziwe oświadczenie o braku następców w rozumieniu art. 48 ustawy z 1982 r.,
skoro stosunek biologiczny ojcostwa T. M. stał się pewny po uprawomocnieniu się
wyroku z dnia 7 stycznia 1993 r. Istniały zatem podstawy prawne do zawarcia umowy z
osobą trzecią w rozumieniu art. 2 pkt 6b ustawy (brak następcy T. M. w chwili
zawierania umowy). Przekazującym nie można zatem zarzucić w takiej sytuacji
pomijania uprawnionych następców do otrzymania gospodarstwa rolnego od swoich
poprzedników.
W kasacji trafnie zwrócono uwagę na to, że rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego
godzi w zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego, wyrażającej się w ochronie prawnej
osób uczestniczących w określonych czynnościach prawnych. Nie sposób bowiem
przyjąć zapatrywania, że definitywne ustalenie stosunku prawno - rodzinnego
przekazującego i powoda mogło usprawiedliwiać nieważność umowy przekazania
gospodarstwa rolnego pozwanej, skoro przekazujący złożyli prawidłowe oświadczenie o
braku następców prawnych w rozumieniu art. 48 ustawy z 1982 r. i zdecydowali się na
zawarcie umowy z pozwaną. Trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, że pozwanej nie
przysługiwałaby ochrona prawna w świetle przepisów o rękojmi wiary publicznej ksiąg
wieczystych, ponieważ nabycie gospodarstwa rolnego nastąpiło przez tą pozwaną
nieodpłatnie (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece, Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.). Jeżeli weźmie się ponadto pod uwagę i tę
okoliczność, że żądanie ustalenia ojcostwa na podstawie art. 84 - 86 k.r. i op. nie jest
ograniczone żadnym terminem, to przy akceptacji stanowiska Sądu Apelacyjnego
sytuacja prawna nabywców gospodarstwa rolnego (osób trzecich) na podstawie
przepisów ustawy z 1982 r. byłaby szczególnie niepewna i niestabilna prawnie.
Tymczasem przekazanie gospodarstwa rolnego na podstawie przepisów omawianej
ustawy (niezależnie od tego, czy miałoby ono nastąpić na rzecz następcy prawnego lub
osób trzecich) ma z założenia (m.in. z racji konsekwencji publiczno – prawnych
przekazania art. 3 i n. ustawy) charakter z pewnością definitywny zarówno z
jurydycznego (trwałość przysporzenia), jak i gospodarczego punktu widzenia (trwała
zmiana podmiotu prowadzącego gospodarstwo rolne i zapewnienie tym samym jego
produkcyjności (art. 48 - 60 ustawy).
7
Należy pamiętać także o tym, że w zakresie przekazywania gospodarstwa
rolnego następcom prawnym podstawowe znaczenie ma element woli przekazującego
(przekazujących małżonków). Wyraża się ona m.in. w możliwości wyboru jednego z
kilku następców (art. 50 i 51 ustawy); wskazaniu Państwa jako podmiotu przejmującego
w sytuacji określonej w art. 52 ustawy, a wreszcie - w możliwości wystąpienia przez
rolnika z powództwem o uznanie następcy za niegodnego przejęcia gospodarstwa
rolnego (art. 49 ust. 2 ustawy). Sam status prawnego następcy rolnika w rozumieniu art.
48 ustawy z 1982 r. nie zawsze zatem sam przez się decyduje o uprawnieniu do
otrzymania gospodarstwa na podstawie omawianej ustawy. Przyjęcie rozwiązania
prezentowanego w zaskarżonym wyroku (nieważność umowy obejmującej przekazanie
gospodarstwa ex lege) mogłoby doprowadzić do sytuacji nie odpowiadającej woli rolnika
wyrażonej w formie aktu notarialnego (art. 59 ustawy). Dotyczy to przede wszystkim
możliwości uznania określonego następcę za niegodnego w rozumieniu art. 49 ustawy.
Dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne (akceptowane przez Sąd
Apelacyjny), dotyczące zachowania się powoda wobec przekazującego T. M. (np. wyrok
karny z dnia 20 czerwca 1980 r.), mogłyby być z pewnością podstawą procesu
o niegodność przejęcia (art. 49 ust. 2 ustawy).
Prezentowane wywody prowadzą do wniosku, że wydany - po zawarciu umowy
przekazania gospodarstwa rolnego na podstawie przepisów ustawy z 1982 r. -
prawomocny wyrok ustalający stosunek ojcostwa między przekazującym i następcą
prawnym, którego pominięto w umowie o przekazaniu, nie powoduje nieważności tej
umowy (art. 58 § 1 k.c.). Zarzut kasacyjny naruszenia art. 58 § 1 k.c. uznać zatem
należało za w pełni uzasadniony. Zasadność już tego zarzutu prowadziła zatem do
konieczności zamiany zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji powoda (art. 39315
k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
Orzeczenie o kosztach uzasadniał przepis art. 102 k.p.c.