Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 439/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa L. i W. małżonków W.
przeciwko Gospodarczemu Bankowi (…) Spółce Akcyjnej - Bankowi R.(…) w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 lutego 2005 r.,
kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 23 stycznia 2004 r.,
sygn. akt II Ca (…),
zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że apelację powodów oddala i odstępuje
od obciążenia powodów kosztami procesu.
Uzasadnienie
Powodowie małżonkowie L. i W. małżonkowie W. zażądali zasądzenia od
pozwanego Gospodarczego Banku (…) Spółka Akcyjna Bank R.(...) w P. kwoty 12 426
zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu, tytułem nienależnego
2
świadczenia w postaci nadpłaconych przy uiszczaniu kolejnych rat kredytu odsetek,
według stopy procentowej wyższej niż uzgodniona w umowie.
Oddalający powództwo wyrok Sądu Rejonowego w P. z dnia 11 lipca 2001 r.
został uchylony wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia 7 czerwca 2002 r. Sąd ten
podzielił wprawdzie dokonane przez Sąd Rejonowy ustalenia faktyczne i ocenę prawną
o braku podstaw do stosowania art. 5 k.c. w odniesieniu do zgłoszonego przez Bank
zarzutu przedawnienia roszczenia, niemniej wyraził pogląd o dopuszczalności
dochodzenia przedawnionego roszczenia odszkodowawczego w oparciu o przepisy o
bezpodstawnym wzbogaceniu.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 14
sierpnia 2003 r. ponownie oddalił powództwo oraz ustalił, że powodowie prowadzili
działalność gospodarczą i w dniu 8 sierpnia 1990 r. L. W. złożyła w Banku S.(…) w R.,
którego była członkiem z udziałem 3000 zł, wniosek o przyznanie kredytu w kwocie 103
000 zł, na budowę warsztatu rzemieślniczego branży złotniczej. Zadeklarowała udział
własny w kwocie 26 950 zł. W dniu 16 sierpnia 1990 r. kredyt w żądanej kwocie został
przyznany z oprocentowaniem 36% w skali roku. W umowie ustalono także, że pierwsza
rata kredytu będzie płatna w dniu 1 października 1991 r. i zastrzeżono, że
oprocentowanie kredytu może ulec zmianie.
Kredyt został wykorzystany już do dnia 28 czerwca 1991 r., a w dniu 24 września
1991 r. w czasie przeprowadzonej kontroli przedstawiciele kredytodawcy stwierdzili, że
zakład rzemieślniczy został wybudowany i że działalność w nim ma być rozpoczęta w
listopadzie 1991 r.
W okresie od października 1991 r. do czerwca 1994 r. L. W. dokonywała spłaty
rat przedmiotowego kredytu i łącznie uiściła kwotę 159 341,89 zł. W dniu 30 maja 1994
r. Bank S.(…) w R. zawarł z Gospodarczym Bankiem (…) S.A. w P. umowę cesji
wierzytelności z tytułu przedmiotowej umowy kredytowej, która - według zestawienia
przedstawionego przez pozwany Bank na dzień cesji wynosiła kwotę 41 712,53 zł z
tytułu kapitału i kwotę 3149,77 zł z tytułu odsetek.
Powództwo powodów o ustalenie istnienia umowy kredytowej miedzy masą
upadłości Banku S.(…) w R. a powodami oraz ustalenie, że umowa cesji między
Bankiem S.(…) w R. a Gospodarczym Bankiem (…) w P. jest nieważna, zostało
oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia 16 lutego 1996 r.
Pismem z dnia 7 marca 1996 r. pozwany wezwał powodów do uregulowania
zaległych należności, w tym odsetek w kwocie 25 049,13 zł. Pismami z dnia 14 marca
3
1996 r. i z dnia 25 marca 1996 r. powodowie zwrócili się do pozwanego z propozycją
ugodowego załatwienia sprawy, podnosząc, że na skutek jednostronnych zmian w
wysokości oprocentowania przez Bank S.(…) R. dokonali nadpłaty kredytu. W dniu 29
marca 1996 r. powodowie na rzecz pozwanego uiścili kwotę 10 712,53 zł, co z
wcześniejszymi wpłatami wyniosło łącznie kwotę 170 054, 42 zł . W kolejnym piśmie,
skierowanym do pozwanego w dniu 27 maja 1996 r., powodowie określili wysokość
nadpłaty powstałej wskutek jednostronnych zmian oprocentowania na kwotę 12 426 zł.
Sądy obydwu instancji oceniły, że roszczenie powodów jest związane
z działalnością gospodarczą i uległo przedawnieniu jako roszczenie odszkodowawcze
(art. 471 k.c. w zw. z art. 118 k.c.).
Podniesiony przez pozwanego zarzut przedawniania Sąd Rejonowy uznał za
skuteczny także w odniesieniu do zgłoszonego przez powodów roszczenia z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia. Zauważył, że na gruncie tej ostatniej podstawy
odpowiedzialności nie jest znane rozróżnienie na świadczenia związane z działalnością
gospodarczą i na pozostałe, lecz to jest zbyteczne w świetle unormowania zawartego w
art. 118 k.c., który ma do przepisów art. 405 – 414 k.c. także zastosowanie. W
konsekwencji przyjął, że roszczenie powodów, czy to na gruncie art. 471 k.c., czy
dochodzone na podstawie art. 405 w zw. z art. 410 k.c., jako roszczenie związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej, przedawniło się z upływem trzyletniego
terminu.
Po rozpoznaniu apelacji powodów Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 23
stycznia 2004 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, ze powództwo w całości
uwzględnił. Przyjmując, że do tego roszczenia ma zastosowanie dziesięcioletni termin
przedawnienia uznał, że wierzytelność powodów nie jest przedawniona. Jego zdaniem,
taki pogląd został zawarty w uzasadnieniu pierwszego wyroku Sądu Okręgowego i w
związku z tym zarówno Sąd Rejonowy, jak i Sąd Okręgowy związany był tą oceną
prawną, przy ponownym rozpoznaniu sprawy (art. 386 § 6 k.p.c.).
Oceniając merytorycznie roszczenie powodów, Sąd wskazał, że bezprawną
praktyką było pobieranie przez Bank odsetek według zróżnicowanych stawek
procentowych, których granice ustalał Zarząd i które do wiadomości kredytobiorców
podawano przez wywieszanie na tablicy ogłoszeń w siedzibie kredytodawcy. Przyjął, że
praktyka dokonywania przez bank jednostronnie, dowolnie zmian wcześniej zawartych
umów przez wywieszenie w lokalach bankowych regulaminów o nowej zmienionej treści
musi być uznana za nieprawidłową i nie powodującą zamierzonych skutków prawnych
4
przewidzianych w art. 385 k.c., a polegających na związaniu drugiej strony zmienionym
regulaminem (por orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r., III CZP 15/91,
OSNC 1992, nr 1, poz. 1).
Pozwany Bank, w kasacji opartej na obydwu podstawach określonych w art. 3931
k.p.c. tj. na naruszeniu art. 118 k.c. w zw. z art. 405 k.c. oraz na naruszeniu art. 386 § 6
k.p.c., wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości,
ewentualnie - o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uzasadnieniu wyroku z dnia 7 czerwca 2002 r. Sąd Okręgowy z powołaniem
się na art. 414 k.c. wskazał, że przepis ten przesądza, iż bezpodstawne wzbogacenie
jest roszczeniem konkurującym z roszczeniami odszkodowawczymi z różnych tytułów.
Konkludując stwierdził, że w związku z tym nie ma przeszkód, aby powodowie pomimo
przedawnienia roszczenia odszkodowawczego dochodzili nienależnego świadczenia,
gdy wskazana podstawa faktyczna nie wyklucza zastosowania przepisów
o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wbrew jednak wyrażonemu stanowisku, Sąd
Okręgowy - rozpoznając sprawę po raz pierwszy nie wypowiedział się w kwestii
terminów przedawnienia roszczeń kondykcyjnych.
Z treści przepisu art. 386 § 6 k.p.c. wynika, że sąd któremu sprawa została
przekazana do ponownego rozpoznania jest związany tylko oceną prawną
i wskazaniami co do dalszego postępowania. W świetle przytoczonej treści wyroku
uchylającego Sąd Rejonowy był więc zobligowany do rozważenia zgłoszonego zarzutu
przedawnienia wszczenia kondykcyjnego, co też uczynił. Skoro jednak Sąd Okręgowy
nie wskazał terminu przedawnienia, jaki na gruncie tej podstawy odpowiedzialności ma
zastosowanie, to nie można było mu skutecznie zarzucić, że nie zastosował się do
wykładni sądu odwoławczego. Zarzut więc obrazy przez Sąd Okręgowy art. 386 § 6
k.p.c. był trafny. Trzeba zauważyć, ze wskazania co do dalszego postępowania powinny
dotyczyć stwierdzonych przez Sąd pierwszej instancji uchybień dotyczących prawa
materialnego i procesowego, oraz zakresu, w jakim może być wykorzystany materiał i
czynności procesowe z poprzedniego postępowania, lecz nie mogą one z góry narzucać
sposobu rozstrzygania problemów, jakie powstaną w związku z treścią przyszłego
orzeczenia sądu pierwszej instancji.
Do bezpodstawnego wzbogacenia odnoszą się ogólne terminy przedawnienia
(art. 117 i następne k.c.) roszczeń. Wprawdzie w literaturze podkreślono, że ze względu
na swą naturę prawną roszczenie kondykcyjne nie powinno być traktowane jako
5
funkcjonalnie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, niemniej w
judykaturze utrwalił się już pogląd przeciwny. W wyroku z dnia 16 lipca 2003 r., V CK
24/02, OSNC 2004 r., nr 10, poz. 157) wyjaśniono, że roszczenie o zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia, z którym występuje przedsiębiorca podlega trzyletniemu
przedawnieniu przewidzianemu w art. 118 k.c., jeżeli powstaje ono w związku z
prowadzaną przez przedsiębiorcę działalnością gospodarczą. Identycznie stanowisko
zostało zaprezentowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN
316/01 (OSNC 2004, nr 7 – 8, poz. 117). Skoro zatem dochodzone roszczenie było
związane z prowadzoną przez powodów działalnością gospodarczą, to nie mógł mieć do
niego zastosowania dziesięcioletni termin przedawnienia.
Zgodnie z niezakwestionowanym ustaleniem, że strony w czasie wykonywania
umowy mogły zmienić oprocentowanie kredytu, należało przyjąć, że na taką modyfikację
treści umowy wymagana była zgoda zarówno Banku, jak i kredytobiorcy. Trzeba było
bowiem dokonać wykładni tego postanowienia zgodnie z zasadą favor contractus
prowadzącą do możliwie pełnego poszanowania autonomii woli stron, co wyraża się w
tym, że należy wybrać interpretację pozwalającą na utrzymanie skuteczności umowy,
przy braku przekonywujących wskazań wynikających z okoliczności sprawy, że strony
ukształtowały treść umowy w sposób sprzeczny z prawem bądź zasadami współżycia
społecznego (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2000 r., III
CKN 246/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 213).
Brak zgody powodów na podwyższenie stóp procentowych wymagał więc
wypowiedzenia umowy (por. uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22
maja 1994 r., III CZP 15/91, OSNC 1992, nr 1, poz. 1). Nienależyte wykonanie tego
postanowienia, tj. podwyższanie oprocentowania przez Bank, bez próby uzyskania
zgody powodów, stanowiło nienależyte wykonanie zobowiązania i tym samym
przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 471 k.c.), co w sprawie nie było
kwestionowane.
Na marginesie można też zauważyć, że roszczenie z tytułu nadpłaconych
odsetek kapitałowych od udzielonego kredytu w judykaturze zostało także potraktowane
jako roszczenie okresowe (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r., V
CKN 769/00, OSNC 2001, nr 11, poz. 166 ). Roszczenie o świadczenie okresowe bez
względu na swoje inne cechy, a więc choćby jednocześnie było związane z
prowadzeniem działalności gospodarczej, przedawnia się z upływem terminu
właściwego dla roszczeń o świadczenia okresowe. Artykuł 118 k.c. w obecnym
6
brzmieniu nie zawiera bowiem zastrzeżenia wskazującego na to, że termin
przedawnienia ustanowiony dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności
gospodarczej obejmuje także wykazujące taki związek roszczenia, które mają ponadto
cechy roszczeń o świadczenia okresowe. Dlatego wymienienie w końcowej części tego
przepisu „roszczeń o świadczenia okresowe”, a następnie roszczeń „związanych
z prowadzeniem działalności gospodarczej” przemawia za objęciem terminem
przedawnienia ustanowionym dla roszczeń o świadczenia okresowe wszystkich takich
roszczeń bez względu na ich związek z prowadzeniem działalności gospodarczej.
Wynika to także z wykładni funkcjonalnej czemu dał wyraz Sąd Najwyższy w uchwale
siedmiu sędziów z dnia 27 stycznia 2005 r., III CZP 42/04 (dotychczas niepublikowanej).
Wprawdzie art. 386 § 6 k.p.c. został naruszony przez Sąd Okręgowy, niemniej
nietrafne przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, że jest związany zapatrywaniem
zawartym w uchylonym wyroku, nie stanowi przeszkody do wydania przez Sąd
Najwyższy wyroku reformatoryjnego. Za tym stanowiskiem przemawia wykładnia
funkcjonalna art. 39315
k.p.c. Należy bowiem w tym wypadku dać priorytet postulatowi
przyspieszenia postępowania i zmniejszenia jego kosztów. Można więc także wtedy,
wyręczając sąd drugiej instancji, wydać wyrok reformatoryjny (art. 39315
k.p.c.).
Mając na uwadze, że powodowie przegrali proces w wyniku uwzględnienia
zarzutu przedawnienia odstąpiono od obciążenia ich kosztami procesu (art. 102 k.p.c.).