Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 307/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa (...) Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych w K.
przeciwko Bankowi (…) S.A. I Oddział w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 21 kwietnia 2005 r., na rozprawie kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 grudnia 2003 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza od pozwanego na rzecz strony powodowej kwotę 3.600
zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
(…) Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych wniosła o zasądzenie od Banku (…)
S.A. I Oddział w K. kwoty 644.449,69 zł z ustawowymi odsetkami od 28.07.2000 r. (od
daty wniesienia pozwu). Dochodzona należność stanowiła odsetki ustawowe od kwoty
zgromadzonej na rachunku strony powodowej prowadzonym przez pozwany Bank,
bezprawnie zablokowanym na polecenie osoby trzeciej w okresie od 26.I.1996 r. do
12.X.1998 r. Sąd Okręgowy wyrokiem z 2.04.2002 r. uwzględnił powództwo do kwoty
2
530.112,45 zł z odsetkami od 26.09.2000 r. Wyrok ten został uchylony przez Sąd
Apelacyjny w części uwzględniającej powództwo i sprawę przekazano do ponownego
rozpoznania przez Sąd Okręgowy, który - po ponownym rozpoznaniu wyrokiem z dnia
30.05.2003 r. powództwo oddalił. W wyniku apelacji strony powodowej Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 30.12.2003 r. zmienił to orzeczenie i powództwo uwzględnił do kwoty
316.820,69 zł. Sąd ten za podstawę rozstrzygnięcia przyjął następujące ustalenia
faktyczne.
Od dnia 8.05.1993 r. strony łączyła umowa rachunku bankowego. W dniach 20 i
21.10.1995 r. odbył się zjazd członków (...) Izby Pielęgniarek i Położnych. W dniu
20.10.1995 r. zjazd dokonał wyboru przewodniczącej, a w dniu 21.10.1995 r. – 22
członków Rady Izby, przy czym przewodniczącą Rady wybrano A. G., która utraciła
bierne prawa wyborcze w wyniku skazania dyscyplinarnego. W dniu 25.I.1996 r.
Naczelna Rada Pielęgniarek i Położnych powiadomiła pozwany Bank, że A. G. utraciła
mandat do dysponowania finansami Izby, podobnie jak inne osoby wskazane
w wystąpieniu. W dniu 12.02.1996 r. Rada Izby Okręgowej wybrała członków Prezydium
Rady, w którego skład weszły osoby wybrane do Rady w dniu 21.10.1995 r. Następnie
w dniu 14.09.1996 r. odbył się nadzwyczajny Zjazd Delegatów (...) Okręgowej Izby, który
wybrał przewodniczącego Rady Izby w osobie A. G.
Ustalono, że od 26.01.1996 r. pozwany Bank zaprzestał wykonywania dyspozycji
składanych przez osoby reprezentujące stronę powodową w związku
z wyborami przeprowadzonymi 20-21.10.1995 r., a dotyczących środków
zdeponowanych na rachunkach bankowych strony powodowej. Strona powodowa
pismami z 29 stycznia, 1 lutego, 14 lutego 1996 r. oraz z 27 maja i 5 czerwca 1997 r.
wzywała pozwany Bank do wskazania podstawy prawnej takiego działania i
natychmiastowego odblokowania rachunku. W dniu 14 lutego 1996 r. strona powodowa
zawiadomiła pozwany bank o zmianie uprawnień do dysponowania jej majątkiem i
przedłożyła kartę wzorów podpisów osób wybranych do jej władz. W dniu 5.06.1997 r.
powódka po raz kolejny złożyła w pozwanym Banku wzory podpisów A. G., A. K. i S. W.,
a w dniu 27.05.1997 r. skierowała do pozwanego Banku polecenia przelewu łącznej
kwoty 703.133,85 zł zdeponowanej na jej koncie na rachunek, który otwarła w Banku
W.(...), wskazując iż likwiduje konto w pozwanym Banku. W tej dacie na koncie strony
powodowej zdeponowana była wraz z odsetkami kwota 655.312 zł, a na subkontach
kwoty 48.639,50 zł i 6.171,73 zł. Odsetki ustawowe od sumy tych kwot na dzień
11.10.1998 r. wynoszą 335.193,74 zł. Ustalono, iż w okresie od 28.05.1997 r. do
3
11.10.1998 r. na konto podstawowe strony powodowej dokonane zostały wpłaty w
wysokości 175.819,19 zł, a odsetki ustawowe od tej kwoty na dzień 11.10.1998 r.
wynoszą 44.945,53 zł. Strona pozwana wypłaciła powódce odsetki a vista za okres
28.05.1998 r. do 12.10.1998 r. od kwot zdeponowanych na koncie i subkontach na
kwotę 63.318,58 zł. Ustalono zaś, iż odsetki ustawowe od kwot zdeponowanych na
rachunku bankowym strony za okres od 26 stycznia 1996 r. do 12 października 1998 r.
wynoszą 644.458,55 zł.
Strona powodowa wystąpiła do Sądu Wojewódzkiego przeciwko pozwanemu
Bankowi z żądaniem zakazania czynności ograniczających korzystanie z rachunku
bankowego i ustalenia. Sąd ten wyrokiem z 18.09.1998 r. nakazał pozwanemu Bankowi,
aby zaniechał czynności ograniczających normalne korzystanie przez stronę powodową
z jej rachunku bankowego i ustalił, że jedynym uprawnionym do wydawania dyspozycji
odnoszących się do tego rachunku jest Okręgowa Rada Pielęgniarek i Położnych w K. w
składzie wybranym 20-21.10.1995 r. i 14.09.1996 r., opatrując wyrok rygorem
natychmiastowej wykonalności. W konsekwencji od 12.10.1998 r. pozwany Bank
realizował dyspozycję organów strony powodowej, co do jej rachunku bankowego. Sąd
Apelacyjny zmienił ten wyrok o tyle, że oddalił powództwo o ustalenie. W dniu
28.03.2000 r. strona powodowa złożyła w Sądzie Rejonowym wniosek o zawezwanie do
ugody odnośnie żądania dochodzonego w niniejszej sprawie. Bank odmówił zawarcia
ugody. Ustalono nadto, że 12.10.1998 r. pozwany Bank wypłacił stronie powodowej
kwotę 951.958,72 zł, na którą składały się środki finansowe zdeponowane na rachunku
bankowym strony powodowej oraz odsetki w wysokości jak dla lokat a vista rozliczane
za czas 26.01.1996 r. do 12.10.1998 r. w kwocie 114.346,10 zł.
Dokonując oceny prawnej tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Apelacyjny
wskazał, iż strony łączyła umowa rachunku bankowego uregulowania w art. 725 i n. k.c.
oraz w prawie bankowym. Z treści tej umowy wynika, że bank przyjmuje obowiązki
depozytariusza, z którymi związana jest powinność zwrotu zgromadzonych na rachunku
środków. Posiadacz rachunku bankowego może składać bankowi dyspozycje
wykonywania usług rozliczeniowych oraz dyspozycje rodzące obowiązek zwrotu całości
lub części środków jakie zgromadził na rachunku, przy czym obowiązek wypłacenia
środków zdeponowanych na rachunku nie był w regulaminie łączącym strony
uzależniony od skutecznego wypowiedzenia umowy. Jest poza sporem, że 27 maja
1997 r. pozwany Bank odmówił stronie powodowej realizacji dyspozycji polegającej na
przelaniu z jej rachunku podstawowego i subkont kwot 648.322,62 zł, 48.639,50 zł i
4
6.171,73 zł na rachunek w Banku W.(...), składając jednocześnie oświadczenie, iż jej
wolą jest likwidacja rachunku. Takie polecenie pozwany Bank wykonał dopiero
12.10.1998 r. Na dzień 27.05.1997 r., kiedy doszło do odmowy wykonania dyspozycji
strony powodowej stan środków wynosił: 655.312,83 zł (648.322,62 plus doliczone
przez bank odsetki), 48.639,50 zł i 6.171,73 zł, co daje łącznie 710.124,06 zł. Z
wypłaceniem tej kwoty Bank pozostawał w opóźnieniu do 11.10.1998 r., a odsetki
ustawowe od tych kwot wynoszą odpowiednio: 309.612,65 zł, 22.700,66 zł i 2.890,43 zł,
co daje łącznie 335.193,74 zł. Po 27.05.1997 r. strona pozwana przyjmowała wpłaty
dokonywane na rachunek podstawowy strony powodowej mimo wyrażania woli
rozwiązania umowy i zwrotu wpłaconych kwot. Wpłaty te wyniosły 175.819,18 zł. Tę
kwotę Bank wypłacił także dopiero 12.10.1998 r., a suma odsetek ustawowych
należnych od poszczególnych kwot wynosi 44.945,53 zł. W konsekwencji Sąd
Apelacyjny uznał, iż powódce należą się odsetki za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego równego w kwocie zdeponowanej na dzień 28.05.1997 r. tj.
710.124,06 zł za okres od 28.05.1997 r. do 11.10.1998 r., co stanowi kwotę 335.193,74
zł. oraz od kwot przyjmowanych po 28.05.1997 r., łącznie 175.819,18 zł, co do której
odsetki wynoszą 44.945,53 zł. Łącznie suma odsetek wyraża się kwotą 380.139,27 zł.
Skoro jednak pozwany Bank po 27.05.1997 r. wypłacił stronie powodowej odsetki a vista
w kwocie 63.318,58 zł, to Sąd Apelacyjny potrącił tę kwotę i ostatecznie zasądził
316.820,69 zł. Odnośnie przedawnienia z art. 731 k.c. Sąd Apelacyjny przyjął, że
pozwany Bank popadł w opóźnienie z dniem 28.05.1997 r. i w tym dniu powstało dla
powódki roszczenie o zapłatę odsetek ustawowych, niezależnie od umowy rachunku
bankowego. Nie jest to więc roszczenie z umowy rachunku bankowego. Te roszczenie
przedawniłoby się w terminie oznaczonym w art. 118 k.c., a bieg tego terminu przerwało
zawezwanie do ugody w dniu 28.03.2000 r.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył kasacją pozwany Bank. Jako podstawy
kasacyjne wskazał naruszenie art. 56, 65, 481, 118 i 731 k.c. oraz naruszenie przepisów
postępowania tj. art. 233 § 1 k.p.c., Wskazując na powyższe wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku przez oddalenie apelacji strony powodowej od wyroku Sądu
Okręgowego względnie jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Motywy rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego oraz treść zarzutów zawartych w
kasacji pozwanego Banku uzasadniają wniosek, że w postępowaniu kasacyjnym
5
zachodzi potrzeba ustosunkowania się do dwóch kwestii. Pierwsza sprowadza się do
tego, czy dyspozycja strony powodowej z dnia 27.03.1997 r. skierowana do pozwanego
Banku, a dotycząca przekazania wszystkich środków zgromadzonych na koncie
podstawowym i subkontach na rachunek otwarty dla powódki w Banku W.(...) może być
uznana za wypowiedzenie umowy rachunku bankowego przez stronę powodową, a tym
samym, czy po stronie pozwanego Banku powstał obowiązek spełnienia świadczenia
pieniężnego, którego opóźnione wykonanie rodzi konieczność zapłaty odsetek
ustawowych; druga kwestia związana jest z prawidłowym zastosowaniem art. 731 k.c.,
przewidującego 2-letni okres przedawnienia roszczeń wynikających ze stosunku
rachunku bankowego.
Podejmując pierwsze zagadnienie należy przede wszystkim zauważyć, że
pozwany Bank nie kwestionuje ustalenia, że polecenie strony powodowej z dnia 27 maja
1997 r. dotyczące przelania z jej rachunku bankowego kwot zgromadzonych na
rachunku podstawowym i subkontach na otwarty przez nią rachunek w Banku W.(...)
zawierało oświadczenie o likwidacji rachunku. Pozwany Bank zarzucając naruszenie art.
233 § 1 k.p.c. i art. 65 k.c. podnosi, że Sąd Apelacyjny przy ocenie skutków prawnych
poleceń przelewu strony powodowej z dnia 27.03.1997 r. nie uwzględnił następujących
okoliczności:
po pierwsze, strona powodowa po 27.05.1997 r. podtrzymywała żądanie
zgłoszone w sprawie I C (…) Sądu Okręgowego w K. odnośnie nakazania pozwanemu
Bankowi zaniechania czynności ograniczających korzystanie z rachunku bankowego;
po wtóre, na rachunek strony powodowej po 27.05.1997 r. do 11.10.1998 r.
wpłynęły dalsze kwoty;
po trzecie, oświadczenie o zamknięciu rachunku strona powodowa złożyła
dopiero 12.10.1998 r.
Wbrew tym zarzutom Sąd Apelacyjny wyprowadził trafne wnioski odnośnie
skutków prawnych poleceń przelewu z dnia 27.05.1997 r. Zasadnie Sąd ten zauważył,
że zgodnie z art. 726 k.c. bank jest zobowiązany do zwrotu w całości lub w części
środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym na każde żądanie
posiadacza rachunku, chyba że umowa uzależnia obowiązek zwrotu od wypowiedzenia.
Regulamin stanowiący integralną część umowy, nie wprowadza takiego zastrzeżenia, a
także nie określa minimalnej ilości środków pieniężnych, jakie powinny być
zgromadzone na rachunku posiadacza. Jednak gdyby nawet przyjąć odmienne
stanowisko, to przecież jest poza sporem, że pozwany Bank nie zrealizował polecenia
6
przelewu z dnia 27.05.1997 r. odnośnie kwot 48.639,50 zł, 6.171,73 i 648.322,62 zł, a
uczynił to dopiero 12./10.1998 r. Już ta okoliczność sama przez się wskazuje, że
nastąpiło opóźnienie w spełnieniu świadczenia, co rodzi obowiązek zapłaty odsetek,
skoro na koncie była kwota 655.312,83 zł, a polecenie obejmowało kwotę 648.322,.62
zł.
Tej oceny prawnej w niczym nie mogą zmienić okoliczności podniesione
w kasacji, o których mowa wyżej. Okoliczności te nie mają bowiem istotnego znaczenia
w kontekście stwierdzonych bezspornie faktów, że pozwany Bank zablokował stronie
powodowej dostęp do środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym
począwszy od 26 stycznia 1996 r., że odmówił realizacji polecenia przelewu z dnia 27
maja 1997 r. obejmujących całą kwotę zgromadzonych środków pieniężnych i
zawierającego oświadczenie o likwidacji rachunku, wreszcie że dopiero realizując wyrok
sądowy z dnia 18.09.1998 r. wypłacił w dniu 12.10.1998 r. stronie powodowej
zdeponowane sumy pieniężne. Są to fakty bezsporne, którym nie może zaprzeczyć
pozwany Bank. Trafnie też zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny na to, że pozwany Bank
odmawiając stronie powodowej realizacji przelewów z dnia 27.05.1997 r. miał
świadomość, iż popada w opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, o czym
świadczy korespondencja z Naczelną Radą Pielęgniarek i Położnych, na której to
polecenie zablokował stronie powodowej rachunek, mimo iż ten podmiot nie był stroną
umowy rachunku bankowego. Nie podjął zarazem żadnych czynności zmierzających do
wyjaśnienia, czy ma realizować dyspozycje składane przez organy strony powodowej.
Takie postępowanie pozwanego Banku musi pociągać za sobą określone konsekwencje
prawne, które w okolicznościach sprawy oznaczają obowiązek zapłacenia odsetek
ustawowych. Odmienna ocena prawna postępowania pozwanego Banku nie znajduje
przekonującego uzasadnienia.
2. Pozwany Bank nie kwestionuje sposobu obliczania odsetek i ich wysokości,
natomiast podnosi zarzut przedawnienia z art. 731 k.c. Zgodnie z tym przepisem
roszczenia wynikające ze stosunku rachunku bankowego przedawniają się z upływem
lat dwóch, za wyjątkiem roszczeń o zwrot wkładów oszczędnościowych. W sprawie jest
bezsporne, że zasądzone przez Sąd Apelacyjny odsetki obejmują okres od 28 maja
1997 r. do 11 października 1998 r., przy czym strona powodowa w dniu 28.03.2000 r.
wniosła wniosek o zawezwanie do ugody w sprawie I Co (…). Sąd Apelacyjny nie
zastosował art. 731 k.c. przyjmując, że pozwany Bank popadł w opóźnienie z dniem
28.05.1997 r., skoro roszczenie strony powodowej o zwrot środków pieniężnych
7
zgromadzonych na jej rachunku stało się wymagalne w dniu 27.05.1997 r. (zgłoszenia
przelewu). Od dnia 28.05.1997 r. powstało dla strony powodowej roszczenie o zapłatę
odsetek, jako roszczenie niezależne od stosunku rachunku bankowego. Roszczenia
tego nie sposób traktować w kategoriach roszczenia z umowy rachunku bankowego,
zwłaszcza za czas po jej rozwiązaniu. W konsekwencji Sąd ten uznał, iż roszczenie o
odsetki ulega przedawnieniu z art. 118 k.c. (3-letniemu), a ponieważ w dniu 28.03.2000
r. nastąpiło przerwanie biegu przedawnienia (zawezwanie do ugody sądowej), to nie
nastąpiło przedawnienie.
Odnosząc się do tej kwestii trzeba stwierdzić, iż problem przedawnienia odsetek
jako świadczenia okresowego nie był jednolicie ujmowany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego. Przeważało stanowisko, iż odsetki są świadczeniem okresowym i ulegają
przedawnieniu w terminie przewidzianym dla takich świadczeń (art. 118 k.c.),
niezależnie od charakteru długu głównego. Roszczenie o odsetki traci więź
z roszczeniem głównym, gdyż jego samodzielną podstawę stanowi art. 482 § 1 k.c.
Przykładowo można tu wskazać na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9.11.1994 r.
III CZP 141/94 (Monitor Prawniczy, 1995, nr 5, s. 83 i wyrok z dnia 19.01.1990 r. IV CR
294/89 (OSNCP 1991, nr 2 – 3, poz. 33). W ostatnim czasie pojawił się jednak pogląd
nieco odmienny, który przyjął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17.06.2003 r. III CZP
37/03 (OSNC 2004, nr 5, poz. 70). Wskazano tam, iż roszczenie o odsetki za opóźnienia
w spełnieniu świadczenia pieniężnego, mające charakter świadczenia okresowego,
przedawniają się – co do zasady – w terminie określonym w art. 118 k.c. tzn. w terminie
3 letnim; jeżeli jednak istnieje przepis szczególny przewidujący krótszy termin
przedawnienia, to obejmuje on nie tylko roszczenie o należność główną, ale także
roszczenie o należność uboczną, jaką są odsetki. W uchwale składu 7 sędziów SN z
dnia 26.01.2005 r. III CZP 42/04 (dotychczas niepublikowanej), wyrażono natomiast
następujący pogląd: „ustanowiony w art. 118 k.c. termin przedawnienia roszczeń o
świadczenia okresowe, stosuje się do roszczeń o odsetki za opóźnienie także wtedy,
gdy roszczenie główne ulega przedawnieniu w terminie określonym w art. 534 k.c.
Roszczenie o odsetki za opóźnienie przedawnia się jednak najpóźniej z chwilą
przedawnienia się roszczenia głównego”. Nastąpiło więc ujednolicenie orzecznictwa
Sądu Najwyższego. Odnosząc ten pogląd do okoliczności niniejszej sprawy należy
stwierdzić, w ślad za Sądem Apelacyjnym, iż roszczenie główne, czyli o zwrot środków
pieniężnych zgromadzonych na rachunku strony powodowej stało się wymagalne w dniu
27.05.1997 r. Od daty 28.05.1997 r. należy zatem liczyć 2-letnie przedawnienie z art.
8
731 k.c. Nie sposób zaprzeczyć, iż jest to roszczenie wynikające ze stosunku rachunku
bankowego. Roszczenie to uległo zatem przedawnieniu z dniem 28.05.1999 r. i zgodnie
z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 26.01.2005 r. najpóźniej z tym dniem
przedawniłoby się roszczenie o odsetki. Jeśli stwierdzono warunkowo, że roszczenie o
odsetki przedawniłoby się z tym dniem, to z uwagi na zastrzeżenie uczynione
w uzasadnieniu powołanej uchwały z dnia 26.01.2005 r. III CZP 42/04. Stwierdzono tam,
iż wprawdzie jest regułą, iż wraz z przedawnieniem roszczenia głównego przedawniają
się roszczenia o świadczenie uboczne, to jednak odrębną kwestią jest zakres
stosowanie tej reguły. Rozważając to zagadnienie Sąd Najwyższy stwierdził, „(...) czy
regułą tą należy objąć również przypadki w których roszczenie o świadczenie główne
wygasło przed upływem terminu jego przedawnienia, na przykład na skutek wykonania,
czy też, tak jak się przyjmuje na gruncie niektórych obcych ustawodawstw, przypadki te
powinny być wyłączone spod działania omawianej reguły. Za trafną należy uznać drugą
ewentualność. Jak wiadomo, przedawnienie się roszczeń ubocznych wraz
z przedawnieniem się roszczenia głównego przyjmuje się dlatego, żeby przy okazji
sporów o roszczenia uboczne nie dochodziło do przekreślenia znaczenia przedawnienia
się roszczenia głównego. We wskazanych przypadkach argument ten natomiast
odpada. Tutaj na czoło wysuwa się nie upływ terminu przedawnienia roszczenia
głównego, lecz następujące przed upływem tego terminu zdarzenie powodujące
wygaśnięcie roszczenia głównego, na przykład uczynienie zadość temu roszczeniu
(wykonanie świadczenia głównego). Wspomniane zdarzenie potwierdza to, że
roszczenie główne istniało i tym samym daje podstawę do uznania, że pozostałe w
mocy roszczenia uboczne uległy z chwilą tego zdarzenia niejako przekształceniu
w roszczenia główne. W związku z tym przedawnienie ich powinno być odtąd
rozpatrywane całkowicie samodzielnie (...)”.
Podzielając ten pogląd skład orzekający w sprawie podnosi, iż w rezultacie w tej
sytuacji znajduje zastosowanie art. 118 k.c., jak to przyjął Sąd Najwyższy w powołanej
uchwale. Zastosowanie zaś tej reguły do okoliczności niniejszej sprawy oznacza, iż
skoro samodzielne roszczenie o odsetki powstało z dniem 28.05.1997 r., to 3-letnie
przedawnienie z art. 118 k.c. upływałoby 28.05.2000 r. Skoro zaś w dniu 28.03.2000 r.
nastąpiło przerwanie biegu tego przedawnienia, to zasądzenie odsetek za okres przyjęty
przez Sąd Apelacyjny jest prawidłowe.
Z tych przyczyn, na podstawie art. 3 ustawy z dnia 22.12.2004 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów
9
powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98) w związku z art. 39312
k.p.c. orzeczono
jak w sentencji.