Pełny tekst orzeczenia

1
Sygn. akt I CK 690/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa D. B.
przeciwko (…) Zakładowi Ubezpieczeń na Życie S.A. w W. Inspektorat w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 maja 2005 r., kasacji powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 17 grudnia 2003 r., sygn. akt IV Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w P. do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach procesu za instancję kasacyjną.
Uzasadnienie
Matka powoda – M. B. i pozwany zawarli w dniu 2 marca 1990 r. umowa
ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci. Uposażonym z tej umowy jest powód D. B. W
umowie ustalono sumę ubezpieczenia na kwotę 1.000.000 starych zł, okres
ubezpieczenia na 13 lat od dnia 1 lutego 1990 r., miesięczną składkę na 7 100 starych
zł, postanowiono, że nominalna suma ubezpieczenia będzie podwyższana corocznie
według wskaźnika waloryzacyjnego 124%. W dniu 7 lutego 2003 r. pozwany
zaproponował wypłatę kwoty 1 712 zł tytułem świadczenia należnego z umowy. Powód
2
świadczenia nie przyjął, uważając zaproponowaną kwotę za rażąco niską i nie
realizującą naczelnego celu umowy.
Okoliczności powyższe są niesporne.
W pozwie powód żądał zasądzenia od pozwanego kwoty 12.000 zł z ustawowymi
odsetkami tytułem waloryzowanego świadczenia z wymienionej umowy.
Sąd Rejonowy w G. uwzględnił powództwo. Sąd ten dokonując waloryzacji i
obliczając kwotę waloryzowanego świadczenia odniósł się do wysokości średniego
wynagrodzenia obowiązującego w dniu zawarcia umowy i w dniu jej wykonania,
porównując do tych wielkości sumę ubezpieczenia, którą zgodnie z umową, po upływie
okresu ubezpieczenia miał otrzymać powód. Sąd Rejonowy przyjął, że zwaloryzowana
w ten sposób suma ubezpieczenia wynosiłaby 24.353,45 zł i rozkładając na strony po
połowie ryzyko inflacji, uznał żądanie zasądzenia kwoty 12.000 zł za usprawiedliwione.
Na skutek apelacji pozwanego Sąd Okręgowy w P., wyrokiem zaskarżonym
kasacją, zmienił wyrok Sądu Rejonowego i obniżył zasądzona kwotę do 1 712 zł z
odsetkami i orzekł o kosztach procesu.
W ocenie Sądu Okręgowego, Sąd I instancji, jako podstawę do waloryzacji przyjął
zatem sumę już zwaloryzowaną przez strony w umowie, jako że kwota jaką miał
otrzymać powód (1 712 zł) to wynik zwiększenia początkowej sumy ubezpieczenia
(100.000 zł) o 124% rocznie przez czas trwania umowy ubezpieczenia. Postanowienie
umowy przewidujące wzrost sumy ubezpieczenia o 124% w stosunku rocznym, to
wyraźna klauzula waloryzacyjna, której celem, przewidzianym przez strony, miało być
uchronienie ubezpieczonego przed skutkami inflacji. W ocenie Sądu Okręgowego, data
w której doszło do zawarcia umowy (1990 r.), suma ubezpieczenia w kwocie 100.000
starych zł, oraz składka w wysokości 7100 starych zł, ponadto coroczne zwiększanie
sumy ubezpieczenia o 124% faktycznie i w sposób dostateczny uchroniły powoda przed
skutkami inflacji. A tym samym potrzeba dalszej waloryzacji stała się zbędna.
Powód w kasacji zarzucił naruszenie art. 3581
§ 3 k.c. przez błędną jego
wykładnię i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w części oddalającej powództwo
ponad kwotę 1 712 zl i orzekającej o kosztach procesu oraz o przekazanie w tym
zakresie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu przy uwzględnieniu
kosztów zastępstwa radcowskiego w postępowaniu kasacyjnym.
Pozwany wniósł o oddalenie kasacji i zasądzenie na jego rzecz od powoda
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Jednolita praktyka sądów, ukształtowana uchwałą składu siedmiu sędziów z dnia
10 kwietnia 1992 r. III CZP 126/91 (OSNCP 1992, poz. 121) oraz dalszymi
orzeczeniami, jak np. uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1996 r., III CZP
196/95 (OSNC 1996, nr 6, poz. 78), wyrokiem z dnia 19 stycznia 1999 r., II CKN 202/98
(OSNC 1999, nr 6, poz. 121) i wyrokiem z dnia 12 lutego 2003 r., I CKN 1/01 (nie publ.),
przyjmuje dopuszczalność zmiany wysokości nominalnej sumy ubezpieczenia
zaopatrzenia dzieci na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. Trafnie zwrócił na to uwagę skarżący.
Wątpliwości wywołuje natomiast stosowanie wskaźników waloryzacji a nawet jej
dopuszczalność, gdy strony zawarły w umowie klauzulę waloryzacyjną (art. 3581
§ 2
k.c.). W tej kwestii stanowisko orzecznictwa nie jest jednolite.
Sąd Najwyższy np. w wyroku z dnia 7 listopada 1995 r. I PRN 40/95 (OSNP 1996
nr 12, poz. 168) przyjął, że nie jest dopuszczalna sądowa waloryzacja świadczeń na
podstawie art. 3581
§ 3 k.c. w sytuacji, gdy strony zawarły w umowie klauzulę
waloryzacyjną (art. 3581
§ 2 k.c.). Podobnie - odnośnie do waloryzacji wkładu
mieszkaniowego w spółdzielni – w uchwale z dnia 29 lipca 1993 r., III CZP 58/93
(OSNCP 1993, nr 12, poz. 208) oraz w wyroku z dnia 19 czerwca 2002 r., II CKN 762/00
(OSNC 2003, nr 5, poz. 71).
W niektórych innych orzeczeniach Sąd Najwyższy dopuścił możliwość waloryzacji
sądowej również w przypadku istnienia umownej klauzuli waloryzacyjnej. Stanowisko to
podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym kasację w niniejszej sprawie. Do
orzeczeń takich należy np. wyrok z dnia 25 lutego 2005 r., II CK 445/04 (dotychczas
niepubl.) według którego podstawę waloryzacji świadczenia zakładu ubezpieczeń z
umowy ubezpieczenia dzieci (posagowego) stanowi suma ubezpieczenia wyliczona
wraz z kwotami dodanymi zgodnie z postanowieniem umowy przewidującej jej wzrost
o określony procent każdego roku oraz postanowienie z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP
76/04 (dotychczas niepubl.) w którym przyjęto, że umieszczenie w umowie
ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci klauzuli przewidującej waloryzowanie świadczenia
ubezpieczyciela nie wyklucza możliwości waloryzacji sądowej, jeżeli występują
wszystkie przesłanki takiej waloryzacji; umowna klauzula waloryzacyjna może być
poddana kontroli z punktu widzenia jej rzetelności kontraktowej (art. 3851
do 3853
k.c.).
Za przyjęciem takiego stanowiska przemawiają następujące racje prawne:
Po pierwsze, możliwości waloryzowania świadczenia pieniężnego objętego
waloryzacją umowną nie wyklucza literalna wykładnia art. 3581
§ 3 k.c. Zgodnie z tym
przepisem, sąd może zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia
4
pieniężnego, chociażby było ono ustalone w orzeczeniu lub umowie. Ogólne ujęcie
omawianego przepisu prowadzi do wniosku, że przez „ustalenie świadczenia
pieniężnego” należy rozumieć zarówno samo określenie świadczenia
(zindywidualizowanie co do charakteru i wysokości), jak i oznaczenie go (co do
wysokości) po zastosowaniu waloryzacji, przewidzianej w odpowiedniej, umownej
klauzuli waloryzacyjnej. Oznacza to zapewnienie każdej ze stron, oczekującej
świadczenia pieniężnego partnera, odpowiedniej ochrony prawnej w zakresie
przewidzianym w tym przepisie niezależnie od próby określenia takiej ochrony przez
same strony w chwili kreacji stosunku obligacyjnego.
Po drugie, określenie przesłanek i mechanizmu prawnego waloryzacji umownej
świadczenia pieniężnego należy do stron zamieszczających w umowie odpowiednią
klauzulę waloryzacyjną. Przesłanki takiej waloryzacji mogą zatem okazać się inne niż
przesłanki waloryzacji sądowej przewidziane w art. 3581
§ 3 k.c.
Po trzecie, nie można generalnie założyć, że dokonana waloryzacja umowna
mogłaby prowadzić zawsze do rezultatu (w postaci określenia definitywnego rozmiaru
świadczenia pieniężnego), jaki miałaby zapewnić waloryzacja sądowa. Waloryzację
sądową należałoby wykluczyć wówczas, gdyby waloryzacja przewidziana w umowie
prowadziła do rezultatu podobnego jak waloryzacja sądowa lub rezultatu
korzystniejszego dla strony domagającej się zwaloryzowania świadczenia pieniężnego.
Po czwarte, nietrafna jest sugestia, że wykładnia systemowa mogłaby prowadzić
do wniosku o założonym jakoby przez ustawodawcę priorytecie waloryzacji umownej
nad sądową. Oparciem dla takiej, ewentualnej argumentacji mogłoby być twierdzenie,
że ingerencja sądu w treść umowy mogłaby nastąpić z racji ochrony interesu jednej ze
stron tylko wówczas, gdyby strony same w umowie nie przewidziały takiej ochrony.
Po piąte, zawarte w umowie klauzule waloryzacyjne – jak każde inne
postanowienia umowy - mogą zostać poddane odpowiedniej weryfikacji z punktu
widzenia ich rzetelności kontraktowej (art. 3851
– 3853
k.c.). In concreto mogłoby się
zatem okazać, że klauzulę umowną, przewidującą zasady waloryzacji umownej, można
by zatem uznać za klauzulę niedozwoloną (abuzywną) i w związku z tym w ogóle
niewiążącą partnera umowy (art. 3851
§ 2 k.c.). Należałoby bowiem przyjąć, że umowna
klauzula waloryzacyjna nie jest objęta wyłączeniem zawartym w art. 3851
§ 1 zd. II
(skuteczność klauzul umownych „określających główne świadczenia stron”,
sformułowanych w sposób jednoznaczny). Klauzula waloryzacyjna nie określa bowiem
bezpośrednio świadczenia głównego (np. świadczenia ubezpieczeniowego), ale
5
wprowadza umowny reżim jego podwyższania. Cel przepisu art. 3851
k.c. nie pozwala
na ograniczanie ochrony partnera umowy w wyniku szerokiej interpretacji formuły
„postanowień określających główne świadczenia stron”. Prawna nieskuteczność klauzuli
waloryzacyjnej pozwalałaby domagać się jednej przez jedną ze stron waloryzacji
sądowej na podstawie art. 3581
§ 3 k.c.
Powyższe świadczy o tym, że skarżący trafnie wykazał naruszenie art. 3581
§ 3
k.p.c. przez jego błędną wykładnię. Oznacza to, że powództwo co do zasady jest
usprawiedliwione, a rozważenia wymaga kwestia rozkładu ryzyka inflacji, jaka wystąpiła
po zawarciu przedmiotowej umowy.
Sąd Najwyższy, mając powyższe na uwadze, orzekł jak w sentencji (art. 39313
k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39319
i 391 § 1 k.p.c., z tym, że przepisy
dotyczące kasacji mają zastosowanie w ich brzmieniu sprzed dnia 6 lutego 2005 r.).