Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 577/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Zakładów Mięsnych M.(…) SA w G.
przeciwko I.(…) z siedzibą w G. (Niemcy)
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 maja 2005 r., kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 30 marca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
oddala kasację i zasądza od pozwanego na rzecz powoda 1800 zł (jeden tysiąc
osiemset) kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód domagał się zasądzenia 118 723 marek niemieckich oraz 26 949 zł
z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 6 lutego 2003 r. zasądził od pozwanego na
rzecz powoda 23 555,22 euro z ustawowymi odsetkami o dnia 19 listopada 1997 r.,
oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.
2
Sąd ustalił, że dnia 25 lipca 1995 r. strony zawarły umowę sprzedaży ratalnej z
zastrzeżeniem prawa własności. Przedmiotem sprzedaży była bliżej oznaczona
w umowie maszyna do pakowania oraz 200 rolek folii do pakowania. Cena, wynosząca
56 000 marek niemieckich, została rozłożona na dwie równe raty. Strony uzgodniły, że
maszyna pozostanie wyłączną własnością sprzedającego do czasu całkowitej zapłaty
ceny.
Powód zapłacił ostatnia ratę ceny dnia 30 sierpnia 1995 r. Poniósł też – zgodnie z
umową – cło i podatek w łącznej wysokości 26 949 zł.
Dnia 25 lipca 1995 r. strony zawarły również umowę nazwaną „Umową ratalną z
zastrzeżeniem prawa własności”. Przedmiotem tej umowy było świadczenie przez
pozwanego na rzecz powoda usług w zakresie: „obsługi technicznej, doradztwa i
montażu technologicznego, szkolenia personelu w ramach obsługi technicznej i
nowoczesnej technologii, przekazywania receptur i przechowywania żywności”. Wartość
usług strony wyceniły na 250 880 marek niemieckich. Wymieniona kwota została
rozłożona na 24 raty miesięczne płatne od dnia 28 września 1995 r. po 10 453 marek
niemieckich.
Paragraf piąty „Umowy ratalnej z zastrzeżeniem prawa własności” stanowił, że:
„Zabezpieczeniem ewentualnych roszczeń Usługodawcy na czas realizacji płatności rat,
tj. od 28.09.1995 – 28.08.1997 r., za świadczone przez niego usługi jest automat
Lacovac (maszyna stanowiąca przedmiot sprzedaży ratalnej), który do czasu spłaty
ostatniej raty pozostaje wyłączną, nie podlegającą zajęciu własnością Usługodawcy”
(...).
Dnia 30 kwietnia 1996 r. pozwany odstąpił od „Umowy ratalnej z zastrzeżeniem
prawa własności” – zgodnie z § 6 tej umowy – z powodu niezapłacenia przez powoda
dwóch kolejnych rat należności za świadczone usługi.
Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 17 maja 1996 r. ogłosił upadłość
powoda, a postanowieniem z dnia 4 września 1996 r. wyłączył maszynę do pakowania z
masy upadłości.
Dnia 6 września 1996 r. syndyk masy upadłości wydał pracownikowi pozwanego
wspomnianą maszynę do pakowania. Jej wartość w chwili wydania – ustalona przez
biegłego – wynosiła 46 070 marek niemieckich.
Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 10 września 1999 r. uchylił
postanowienie o wyłączeniu maszyny do pakowania z masy upadłości.
3
Sąd Okręgowy, oceniając zasadność roszczenia o zwrot ceny nabycia maszyny
do pakowania (56 000 marek niemieckich), uznał, że zasadnicze znaczenie dla
rozstrzygnięcia ma sporna kwestia, której ze stron przysługiwała własność tej maszyny
w dniu wydania jej pozwanemu (6 września 1996 r.). Sąd przesądził tę kwestie na
korzyść powoda. Uznał bowiem, że § 5 „Umowy ratalnej z zastrzeżeniem prawa
własności” w części dotyczącej przeniesienia własności maszyny do pakowania na
pozwanego w celu zabezpieczenia wierzytelności jest nieważny, ponieważ powód, nie
mając prawa własności maszyny do pakowania w dniu zawarcia tej umowy (nabył je
dopiero dnia 30 sierpnia 1995 r.), nie mógł rozporządzić prawem, którego jeszcze nie
posiadał (zasada nemo plus iuris). W tej sytuacji – wobec sprzedaży maszyny przez
pozwanego – uzasadnione jest co do zasady roszczenia o zwrot jej równowartości na
podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Sąd, uwzględniając to
roszczenie, ustalił wartość maszyny według stanu z chwili jej wydania pozwanemu (46
070 marek niemieckich) i w walucie obowiązującej w Niemczech w momencie
orzekania.
Sąd nie znalazł natomiast podstaw do uwzględnienia roszczenia o zwrot
należności z tytułu usług przewidzianych w „Umowie ratalnej z zastrzeżeniem prawa
własności” (62 723 marek niemieckich). Ustalone w tej umowie raty i zapłacone do
rozwiązania umowy nie są – zdaniem Sądu – świadczeniem nienależnym, ponieważ
usługi zostały wykonane. Nieuzasadnione jest także roszczenie o zwrot należności z
tytułu cła i podatku. Zgodnie z umową obowiązek poniesienia tych danin publicznych
spoczywał bowiem na powodzie.
Apelację wniosły obie strony. Powód zaskarżył wyrok w części oddalającej
powództwo, a pozwany – w zakresie uwzględniającym roszczenie. Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 30 marca 2004 r. oddalił obie apelacje.
Sąd odwoławczy podkreślił, że między stronami nie doszło do zawarcia umowy
przewłaszczenia na zabezpieczenie, ponieważ powód – wbrew postanowieniom § 5
„Umowy ratalnej z zastrzeżeniem prawa własności” – nie mógł w dniu zawarcia tej
umowy przenieść bezwarunkowo własności maszyny do pakowania na pozwanego w
celu zabezpieczenia wierzytelności, gdyż wówczas nie był jeszcze właścicielem tej
maszyny. Wspomniana umowa nie mogła więc stanowić podstawy prawnej nabycia
własności maszyny do pakowania przez pozwanego. W tej sytuacji – wobec wydania
maszyny pozwanemu i jej zbycia – uzasadnione jest roszczenia powoda o zwrot
równowartości maszyny na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
4
W kasacji, opartej na pierwszej podstawie z art. 3931
k.p.c., pełnomocnik
pozwanego zarzucił naruszenie art. 3531
k.c. w zw. z art. 155 k.c., art. 589 k.c., art. 750
k.c., i art. 169 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c. Powołując się na tę podstawę kasacyjną
wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa bądź o uchylenie
zakwestionowanego orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 3531
w zw. z art. 155 k.c., art. 589 i art. 750 k.c. sprowadza
się w istocie do przedstawienia polemiki ze stanowiskiem Sądu drugiej instancji co do
wykładni § 5 „Umowy ratalnej z zastrzeżeniem prawa własności”. Skarżący, przyjmując
błędne założenie, że Sąd sporną czynność prawną stron zakwalifikował jako
przewłaszczenie na zabezpieczenie, przedstawił argumenty przeciwko tej kwalifikacji
prawnej i zaprezentował własną ocenę prawną spornego postanowienia umowy.
Wspomniane wywody doprowadziły skarżącego do konkluzji, że „nie ma mowy o
przewłaszczeniu na zabezpieczenie, a jedynie o zabezpieczeniu poprzez zatrzymanie
własności rzeczy”.
Z treści przytoczonego zarzutu wynika, że skarżący zamierzał poddać kontroli
kasacyjnej prawidłowość wykładni umowy. Jednakże uszło jego uwagi, że jej
przeprowadzenie w postępowaniu kasacyjnym wymaga podniesienia zarzutu naruszenia
art. 65 k.c. Przytoczony przepis, a nie powołane wyżej, zawiera bowiem dyrektywy
wykładni oświadczeń woli i umów. Skarżący, kwestionując wykładnię spornej umowy,
powinien zatem w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej przytoczyć art. 65 k.c. i
wykazać, że zakwestionowana wykładnia umowy jest rezultatem naruszenia dyrektyw
wskazanych w tym przepisie. Brak zarzutu naruszenia art. 65 k.c. – wobec związanie
sądu granicami kasacji – uniemożliwia przeprowadzenie kontroli kasacyjnej w
omawianym zakresie.
Do naruszenia art. 169 § 1 k.c. w zw. z art. 405 k.c. doszło – zdaniem skarżącego
– na skutek „ich niezastosowania do ustalonego w sprawie stanu faktycznego i
przyjęcia, iż pozwany uzyskał korzyść majątkowa bez podstawy prawnej, mimo że stał
się właścicielem rzeczy, to jest maszyny masarskiej, na zasadzie art. 169 § 1 k.c. w
chwili jej wydania pozwanemu przez powoda”.
Zgodnie z art. 169 § 1 k.c., nabywca uzyskuje własność rzeczy dopiero wtedy,
gdy zostaną spełnione wszystkie przesłanki określone w tym przepisie: rozporządzenie
rzeczą w drodze czynności prawnej, objęcie rzeczy w posiadanie przez nabywcę i jego
dobra wiara. Podstawowy element stanu faktycznego określonego w hipotezie art. 169 §
5
1 k.c. polega na tym, że nieuprawniony zbywca zawiera z osobą trzecią (nabywcą)
umowę przeniesienia własności rzeczy. Wspomniana umowa, którą z reguły jest jedna z
umów zobowiązujących do przeniesienia własności (sprzedaż, zamiana, darowizna),
powinna spełniać wymagania ważnej czynności prawnej. Skutek rzeczowy tej umowy
zależy jednak od spełnienia dwóch dalszych przesłanek: objęcia rzeczy w posiadanie
przez nabywcę i jego dobrej wiary.
Z dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych, którymi Sąd kasacyjny jest
związany (kasacja nie została oparta także na drugiej podstawie z art. 3931
k.p.c.) nie
wynika, aby pozwany spełnił przesłanki uzasadniające nabycie własności rzeczy na
podstawie art. 169 § 1 k.c. Przede wszystkim brak ustalenia, że podstawą
rozporządzenia sporną maszyną była umowa przeniesienia własności odpowiadająca
wymaganiom ważnej czynności prawnej. Zarzut skarżącego, że nabył on własność
maszyny do pakowania na podstawie art. 169 § 1 k.c. należało więc uznać za
nieuzasadniony. W konsekwencji chybiony jest także zarzut naruszenia art. 405 k.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy – na podstawie art. 39312
k.p.c. w
zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. Nr 13, poz. 98) – orzekł, jak w
sentencji wyroku.