Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 705/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 maja 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
w sprawie z powództwa E. N., P. N., C. N., E. N. i S. N.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa,
Ministra Finansów i Urząd Skarbowy w L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 maja 2005 r., kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 sierpnia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
zmienia zaskarżony wyrok w pkt III oraz wyrok Sądu Okręgowego w P. z siedzibą
w L. z dnia 24 lutego 2004 r., sygn. akt I 1 C (…) w pkt 1 w ten sposób, że zasądza
od pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Skarbu Państwa na rzecz każdego z
powodów kwotę po 643.421,20 (sześćset czterdzieści trzy tysiące czterysta
dwadzieścia jeden złotych dwadzieścia groszy) wraz z odsetkami ustawowymi od
dnia 10 kwietnia 2000 r. oraz uchyla pkt 8 tego wyroku; w pozostałym zakresie
oddala kasację.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 24 02 2004 r. Sąd Okręgowy w P. Ośrodek Zamiejscowy w L.
zasądził od pozwanego Skarbu Państwa - Urzędu Skarbowego w L. na rzecz każdego z
powodów tj. E. N., P. N.. C. N.. E. N. i S. N. po 643 421,20 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od 10 kwietnia 2000 r., a w pozostałym zakresie oddalił powództwo i orzekł
o kosztach postępowania.
Wydając powyższy wyrok Sąd l instancji ustalił, że wyrokiem Wojskowego Sądu
Rejonowego w K. z dnia 31 stycznia 1955 r. skazano ojca powodów A. N. na karę
pozbawienia wolności i orzeczono wobec niego karę konfiskaty całego mienia na rzecz
Skarbu Państwa. A. N. zmarł 21 listopada 1990 r. i spadek po nim nabyli powodowie po
1/5 każdy z nich, co zostało potwierdzone postanowieniem Sądu Rejonowego w Ś. z
dnia 9 marca 1993 r. Postanowieniem z 27 listopada 1992 r. Sąd Wojewódzki w K.
potwierdził nieważność wskazanego wyżej wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego w K..
A. N. był właścicielem nieruchomości położonej w S. o powierzchni przeszło 14 ha,
stanowiącej gospodarstwo rolne. Po wykonaniu wobec A. N. kary konfiskaty mienia
księga wieczysta, w której ta nieruchomość była wpisana została zamknięta, a jej stan
przeniesiono do księgi wieczystej Skarbu Państwa nr (…).
Wyrokiem częściowym z 19 marca 2002 r. Sąd I instancji nakazał Agencji
Własności Rolnej Skarbu Państwa wydanie powodom działek nr (...), które składały się
na skonfiskowaną A. N. nieruchomość, gdyż w księdze wieczystej były wpisane jako
własność Skarbu Państwa i pozostawały we władaniu Agencji. W ocenie Sądu
Okręgowego, wartość pozostałej części nieruchomości skonfiskowanej A. N., która nie
pozostaje obecnie we władaniu Skarbu Państwa, wynosi 3 209 865 zł. Przedmiotem
konfiskaty mienia A. N. były również ruchomości w postaci inwentarza żywego i
martwego stanowiącego wyposażenie gospodarstwa rolnego o wartości 7241 zł.
W oparciu o tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że
roszczenie powodów znajduje oparcie w treści art. 10 ustawy z 23 lutego 1991 r.
o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze
zm.). Podstawą do zasądzenia na rzecz powodów należności stanowiącej równowartość
skonfiskowanego mienia w tej części, w której zwrot w naturze okazał się niemożliwy,
jest zdaniem Sądu Okręgowego, aktualna wartość tego mienia według stanu jaki
przedstawia ono obecnie, a nie wartość tego mienia według stanu z daty jego
konfiskaty. Dlatego też należało uwzględnić fakt, że obecnie część nieruchomości
skonfiskowanych ojcu powodów znalazła się w granicach Miasta Leszna i została
3
przekwalifikowana na działki budowlane, co wpłynęło w sposób istotny na wzrost ich
wartości. Tak więc na rzecz każdego z powodów zasądzono po 1/5 z kwoty 3 209 865 zł
i po 1/5 z kwoty 7241 zł to jest po 643 421,20 zł.
Zasądzając odsetki za opóźnienie na podstawie art. 481 § 1 k.c. Sąd Okręgowy
stwierdził, że obowiązek ich zapłaty powstał po upływie 14 dni od dnia doręczenia
Urzędowi Skarbowemu w L. pism, w których powodowie określili po raz pierwszy
wysokość swego żądania, stanowiących wezwanie do zapłaty w rozumieniu art. 455 k.c.
Doręczenie to miało miejsce 26 marca 2000 r., tak więc odsetki należą się powodom od
10 kwietnia 2000 r.
Równowartość skonfiskowanego majątku została zasądzona od Urzędu
Skarbowego jako reprezentanta Skarbu Państwa albowiem Sąd Apelacyjny w wyroku z
21 stycznia 1997 r. wskazał jednoznacznie, że w niniejszym procesie Skarb Państwa
winien reprezentować ten Urząd.
Od powyższego wyroku Skarb Państwa Urząd Skarbowy w L. złożył apelację
zarzucając błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art.10 ustawy z 23 lutego 1991
r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Nadto skarżący zarzucił
naruszenia art. 481 k.c.
Apelacje wnieśli także powodowie zarzucając, że Sąd I instancji winien oprzeć
swoje ustalenia co do równowartości majątku, który nie może być zwrócony w naturze,
na prywatnej opinii biegłego, która jest bardziej wiarygodna niż opinia biegłego
sądowego. Natomiast odsetki winny być zasądzone od daty doręczenia odpisu pozwu tj.
od 20 października 1993 r.
Rozpatrując apelacje Sąd Apelacyjny rozpoczął od oceny zarzutów dotyczących
reprezentacji w rozpoznawanej sprawie Skarbu Państwa. Zgodnie z art. 10 ust. 2 z 23
lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.
U. Nr 34 poz. 149 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym od 15 stycznia 2003 r.,
w sprawach o zwrot mienia, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz
Skarbu Państwa oraz przedmiotów zatrzymanych w toku postępowania względnie
o zapłatę ich równowartości w razie niemożności zwrotu, Skarb Państwa jest
reprezentowany przez państwową jednostkę organizacyjną, w której władaniu jest
mienie podlegające zwrotowi lub mienie zatrzymane. W przypadku braku takiej jednostki
Skarb Państwa jest reprezentowany przez organ administracji rządowej, któremu
4
przekazano do dysponowania to mienie, w wyniku orzeczenia sądu, a jeżeli takiej
jednostki brak, zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonuje minister właściwy do
spraw Skarbu Państwa. Przepis ten nie daje jednak, zdaniem Sądu Apelacyjnego,
podstaw do jednolitego określenia kto powinien być jednostką reprezentującą Skarb
Państwa. W szczególności chodzi o to czy sformułowanie „w przypadku braku takiej
jednostki" oznacza, że Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy do spraw Skarbu
Państwa gdy nie ma państwowej jednostki organizacyjnej, której przekazano do
dysponowania mienie, którego przepadek lub konfiskatę orzeczono w wyniku orzeczenia
sądowego, czy też oznacza że minister ten reprezentuje Skarb Państwa również
wówczas gdy takiej jednostki brak, choć istnieje inna jednostka organizacyjna, która z
racji przejęcia praw i obowiązków poprzedniej może być uznana za swoistego
,.następcę prawnego". Sąd Apelacyjny, nawiązując do stanowiska Sądu Najwyższego
wyrażonego w wyroku z dnia 29 stycznia 2003 r. I CKN 1256/00, OSNC 2004/4/63,
stwierdził, że istnieje ciągłość prawna między organami egzekucyjnymi działającymi w
latach 1944 -1956 a obecnymi urzędami skarbowymi.
W konsekwencji zdaniem Sądu Apelacyjnego, wobec różnych możliwych
interpretacji art. 10 ust. 2 ustawy z 23 lutego 1991 r., w rozpoznawanej sprawie Skarb
Państwa winien być reprezentowany bądź przez ministra właściwego do spraw Skarbu
Państwa, bądź przez właściwy urząd skarbowy lub organ jednostki nadrzędnej. Zarówno
przed Sądem I instancji jak i przed Sądem Apelacyjnym Skarb Państwa był niewątpliwie
należycie reprezentowany albowiem w jego imieniu występował Minister Finansów i
podległy jemu właściwy Urząd Skarbowy w L., jak i minister właściwy do spraw Skarbu
Państwa. W toku całego procesu jednostki te toczyły spór o to która z nich ma
reprezentować Skarb Państwa, zaprzeczając swojej legitymacji w tym względzie. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, sąd ma obowiązek czuwać, by Skarb Państwa był należycie
zastąpiony w sprawie, nie jest jednak upoważniony do rozstrzygania, który z
występujących w sprawie organów jest upoważniony do reprezentowania Skarbu
Państwa, jeżeli niewątpliwe jest, że jeden z nich jest tym upoważnionym organem.
Przyjmując taki pogląd Sąd Apelacyjny na podstawie art. 330 § 1 k.p.c. zmienił zawarte
w komparycji zaskarżonego wyroku oraz w pkt. 1 i 8 oznaczenie pozwanego.
Za bezpodstawny uznał Sąd Apelacyjny zarzut pozwanego naruszenia art. 10 ust.
1 ustawy z 23 lutego 1991 r. przez błędną jego wykładnię. Zdaniem skarżącego
równowartość tej części nieruchomości skonfiskowanej A. N., która obecnie nie może
być zwrócona przez Skarb Państwa, winna być oszacowana według stanu z daty
5
konfiskaty, a więc bez uwzględnienia wzrostu jej wartości z uwagi na przekształcenie
części działek wchodzących w skład tej nieruchomości na działki budowlane.
Stanowisko to, zdaniem Sądu Apelacyjnego jest nietrafne, gdyż równowartość mienia
którego nie można zwrócić osobie uprawnionej, to w istocie kwota pieniężna równa
wartości rzeczy jaką zobowiązany byłby zwrócić Skarb Państwa gdyby zwrot był
możliwy. Roszczenie wynikające z art. 10 ust. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. nie jest
roszczeniem odszkodowawczym, zatem jeżeli mienie zwraca się w takim stanie, w jakim
jest w dacie zwrotu, to jego równowartość oblicza się także według stanu mienia w chwili
ustalenia tej równowartości. Przy przyjęciu odmiennego poglądu mogłoby dojść w
niektórych przypadkach do nieuzasadnionego wzbogacenia Skarbu Państwa, np. gdyby
skonfiskowany na mocy orzeczenia sądowego grunt rolny został następnie
przekwalifikowany na działki budowlane i sprzedany po cenie rynkowej przez Skarb
Państwa.
Także zarzut zawarty w apelacji powodów i pozwanego odnoszący się do
rozstrzygnięcia o odsetkach za opóźnienie w spełnieniu świadczenia, w ocenie Sądu
Apelacyjnego okazał się nietrafny. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o
stwierdzeniu nieważności orzeczonej konfiskaty mienia, powstaje jedynie zobowiązanie
do zwrotu mienia albo jego równowartości, natomiast jego wymagalność powstaje
niezwłocznie po wezwaniu dłużnika przez wierzyciela do spełnienia świadczenia. W tej
sytuacji zasadnie Sąd Okręgowy zasądził odsetki ustawowe za opóźnienie od upływu 14
dni od doręczenia pozwanemu wezwania do zapłaty z tytułu równowartości
skonfiskowanego mienia, które nie może być zwrócone. Natomiast błędny jest pogląd
pozwanego, że skoro każdy z powodów domagał się wygórowanej kwoty z tego tytułu,
to od tak „nierealnego i -niewykonalnego żądania", nie należą się odsetki za opóźnienie.
Spór co do wysokości świadczenia jakie winien spełnić dłużnik, nie uchyla bowiem stanu
opóźnienia o jakim mowa w art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c.
Jako bezpodstawny uznał również Sąd Apelacyjny zarzut powodów sprzeczności
istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego materiału, sprowadzający się do błędnego
zdaniem skarżących ustalenia równowartości mienia nie podlegającego zwrotowi w
oparciu o opinię biegłego sądowego, zamiast w oparciu o prywatną opinię przedłożoną
do akt sprawy przez powodów. Prywatna opinia, choćby sporządzona przez osobę
wpisaną na listę biegłych sądowych, nie ma waloru opinii biegłego w rozumieniu art. 278
k.p.c., a stanowi jedynie dokument prywatny jeżeli została sporządzona na piśmie. Ów
dokument prywatny nie może zastąpić opinii biegłego sądowego sporządzonej na
6
zlecenie sądu, a zatem nie może być podstawą ustalenia okoliczności faktycznych
wymagających wiadomości specjalnych.
Kasacje od tego wyroku złożył pozwany Skarb Państwa w ten sposób, że z
oddzielnymi pismami procesowymi wystąpił: Urząd Skarbowy w L., Minister Finansów
oraz Minister Skarbu Państwa. Skarżący zarzucili naruszenie art. 67 § 2 k.p.c. oraz
naruszenia art. 10 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne
orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 32, poz. 149 ze zm.), a także
naruszenia art. 481 k.c. w związku z art. 455 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
O tym kto ma reprezentować Skarb Państwa w procesach o odszkodowanie dla
osób represjonowanych przesądza art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o
uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność
na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 32, poz. 149 ze zm.). Przepis
ten wskazuje, że w pierwszym rzędzie takim reprezentantem ma być jednostka, w której
władaniu jest mienie podlegające zwrotowi lub mienie zatrzymane w toku postępowania.
Jeżeli takiej jednostki nie można wskazać, to Skarb Państwa powinien być
reprezentowany przez jednostkę organizacyjną (organ administracji rządowej), której
przekazano to mienie w wyniku orzeczenia sądu. Chodzi tu o sąd wojewódzki lub
wojskowy sąd okręgowy, który zgodnie z art. 2 wspomnianej wyżej ustawy, jest właściwy
do stwierdzenia nieważności orzeczenia wydanego wobec osoby represjonowanej.
Dopiero gdy właściwej jednostki nie można ustalić w opisany wyżej sposób, Skarb
Państwa powinien być reprezentowany przez ministra właściwego do spraw Skarbu
Państwa.
Wykładnia językowa powołanego przepisu wskazuje, że minister właściwy do
spraw Skarbu Państwa tylko wtedy nie będzie uprawniony do reprezentowania Skarbu
Państwa w sprawach dotyczących zwrotu skonfiskowanego mienia lub jego
równowartości, gdy nie można wskazać jednostki organizacyjnej, która włada
skonfiskowanym mieniem na podstawie orzeczenia organu, który orzekł o konfiskacie
lub orzeczenia sądu, który stwierdził nieważność takiego orzeczenia. Jeżeli w chwili
orzekania o zwrocie skonfiskowanego mienia lub jego równowartości nie można
stwierdzić istnienia takiej jednostki, reprezentantem powinien być minister właściwy do
spraw Skarbu Państwa. Podkreślić należy, że wspomniany przepis jako reprezentanta
Skarbu Państwa wskazuje określoną jednostkę organizacyjną, w której władaniu
7
znajduje się skonfiskowane mienie. Dla uzasadnienia jej właściwości konieczne jest, aby
jednostka taka istniała w czasie gdy proces się toczy i aby skonfiskowane mienie
pozostawał w jej władaniu. Jeżeli jednostka organizacyjna, której przekazano
skonfiskowane mienie już nie istnieje, to brak podstaw aby za właściwą do
reprezentowania Skarbu Państwa w procesach o zwrot skonfiskowanego mienia lub
jego równowartości uznać jednostkę, która przejęła jej funkcje (inaczej Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 29 stycznia 2003 r. I CKN 1256/00 OSNC 2004/4/63). Czym innym jest
następstwo funkcjonalne określonych jednostek organizacyjnych, czym innym zaś
władanie przez nie skonfiskowanym mieniem. Skoro art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 23
lutego 1991 r. wyraźnie wskazuje jako właściwą stacione fisci tylko jednostkę, która
włada skonfiskowanym mieniem, to uznać należy, że chodzi o takie jednostki, którym to
mienie przekazano i we władaniu których dalej ono pozostaje. Sama fakt, że pewien
organ państwowy wykonuje te same funkcje, co organ wcześniej zlikwidowany, nie jest
zaś wcale jednoznaczny z tym, że prawa do określonego składnika mienia państwowe
przeszły na nową jednostkę.
Za ścisłą wykładnią art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., czyli za
wiązaniem reprezentacji Skarbu Państwa tylko z tymi jednostkami organizacyjnymi,
którym przyznano skonfiskowane mienie, i w których władaniu dalej ono pozostaje,
przemawia także jeszcze jeden ważki argument. Zwrot równowartości skonfiskowane
mienia następuje, zgodnie z art. 10 ust. 1 wspomnianej ustawy, z rachunku środka
specjalnego, o którym mowa w art. 56 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o
komercjalizacji i prywatyzacji (jedn. tekst Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 ze zm.).
Dysponentem tego środka jest minister właściwy do spraw Skarbu Państwa. W tej
sytuacji uznać należy, że jeżeli nie jest możliwy zwrot skonfiskowanego mienia w
naturze, to właściwą statcione fisci będzie zawsze minister właściwy do spraw Skarbu
Państwa, bowiem zwrot równowartości takiego mienia następuje z rachunku środka
specjalnego, którego dysponentem jest ten właśnie minister. Uznanie w takiej sytuacji za
reprezentanta Skarbu Państwa inną państwową jednostkę organizacyjną było by nie
tylko pozbawione podstaw prawnych, ale godziło by w ustalone zasady podziału
określonych środków budżetowych pomiędzy poszczególne organy państwowe.
Powyższe ustalenia prowadzą do wniosku, że nietrafny jest pogląd Sądu
Apelacyjnego, jakoby nie można było jednoznacznie oznaczyć, kto w rozpoznawanej
sprawie powinien reprezentować Skarb Państwa. Zgodnie z art. 67 § 2 k.p.c. Sąd
Apelacyjny powinien więc był właściwie oznaczyć jednostkę organizacyjną
8
reprezentującą Skarb Państwa. Z tych względów zmieniono zaskarżony wyrok oraz
wyrok Sądu Okręgowego w P. Ośrodek Zamiejscowy w L. w ten sposób, że wskazano
właściwą jednostkę organizacyjną, która jest uprawniona do reprezentowania Skarbu
Państwa.
Nietrafny okazał się zarzut naruszenia art. 10 ust 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991
r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za
działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Powołany przepis
nakazuje, w przypadku stwierdzenia nieważności orzeczenia, zwrócić równowartość
skonfiskowanego mienia. Słusznie Sąd Apelacyjny, nawiązując do poglądu wyrażonego
w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1999 r. II CKN 468/98 OSNC 2000/1/19,
podkreślił, że jeżeli skonfiskowane mienie zwraca się w takim stanie w jakim jest ono w
dacie zwrotu, to również jego równowartość należy obliczać z uwzględnieniem stanu
tego mienia w chwili ustalania zwrotu jego równowartości. W rozpoznawanej sprawie
jest poza sporem, że w chwili ustalania równowartości skonfiskowanych nieruchomości
były to działki budowlane, a nie nieruchomości rolne. Powodowie nie mieli żadnego
wpływu na to, że zmieniło się przeznaczenie nieruchomości skonfiskowanych ich ojcu.
Wbrew twierdzeniom zawartym w kasacji nie uzyskali też żadnej nieuzasadnionej
korzyści, gdyż Skarb Państwa oddając te działki w użytkowanie wieczyste lub zbywając
je miał podstawy do tego aby w opłacie z tytułu użytkowania wieczystego lub cenie
sprzedaży uwzględnić koszty związane ze zmianą przeznaczenia skonfiskowanej
nieruchomości. Gdyby zaś zwrócić powodom tylko równowartość nieruchomości rolnej,
to byłoby to nie tylko sprzeczne z literalną wykładnią art. 10 ust 1 ustawy z dnia 23
lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, ale
prowadziłoby do pozbawienia powodów znacznej części równowartości mienia, którą
zatrzymałaby Skarb Państwa, chociaż zobowiązany jest on do zwrotu całej
równowartości skonfiskowanego mienia.
Za nieuzasadniony uznać również należy zarzut naruszenia art. 481 k.c. w
związku z art. 455 k.c. W przypadku obowiązku zwrotu skonfiskowanego mienia mamy
do czynienia z sytuacją, w której orzeczenie właściwego sądu stwierdza, że należy
zwrócić to mienie w naturze lub zwrócić jego równowartość. Z chwila uprawomocnienia
się tego orzeczenia Skarb Państwa powinien więc niezwłocznie zwrócić takie mienie lub
wypłacić jego równowartość (podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 maja 2002 r.
II CKN 1483/00 oraz w postanowieniu z dnia 29 maja 1998 r. II CKN 741/97. OSNC
9
1999, nr 2, poz. 27). W dacie uprawomocnienia mamy bowiem nie tylko do czynienia z
istniejącym zobowiązaniem, ale ze skonkretyzowanym świadczeniem Skarbu Państwa.
To zaś, że pomiędzy stronami może istnieć spór co do wysokości tego świadczenia,
szczególnie wtedy gdy polega ono na zwrocie równowartości skonfiskowanego mienia,
nie może wpływać na jego wymagalność.
Mając na uwadze powyższe względy Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39312
k.p.c., orzekł jak w sentencji.