Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 24/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta T.
przeciwko J. K.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej - Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w
Izbie Cywilnej w dniu 7 lipca 2005 r., kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 czerwca 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części nieorzekającej o zwrocie wyegzekwowanego
świadczenia oraz orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego (pkt. II i III) i
sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem zaocznym z dnia 13 marca 1997 r., opatrzonym rygorem
natychmiastowej wykonalności, Sąd Wojewódzki w T. uwzględnił powództwo Skarbu
Państwa - Wojewódzkiego Urzędu Pracy w T. przeciwko pozwanemu J. K. o zapłatę
2
kwoty 22.220,94 zł z odsetkami w wysokości 0,3 % za każdy dzień zwłoki począwszy od
dnia 4 listopada 1993 r. do dnia zapłaty, tytułem zwrotu refundacji kosztów organizacji
miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, uzyskanej na mocy porozumienia z
Wojewódzkim Ośrodkiem ds. Zatrudnienia i Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w T.
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z dnia 14 listopada 2002 r. Utrzymał w mocy wyrok
zaoczny z wyjątkiem orzeczenia o kosztach, które zmienił w sposób w nim wskazany.
Sąd ten ustalił, że na podstawie wyroku zaocznego powód wyegzekwował od
pozwanego kwotę 68.610,87 zł z tytułu należności głównej i odsetek oraz kwotę
21.776,24 zł tytułem kosztów postępowania egzekucyjnego.
Na skutek apelacji pozwanego, w której miedzy innymi zgłosił on wniosek o
orzeczenie o obowiązku zwrotu wyegzekwowanego roszczenia w wysokości 90.387,11
zł, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 22 czerwca 2004 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego
w ten sposób, że uchylił wyrok zaoczny i oddalił powództwo, z uwagi na brak po stronie
powodowej legitymacji procesowej czynnej, zasądził na rzecz pozwanego koszty
procesu oraz nie orzekł o zwrocie wyegzekwowanego świadczenia.
Odnośnie do tego ostatniego rozstrzygnięcia wskazał, że mieszany charakter
restytucji wymaga – w zakresie podstaw i zasad orzekania - stosowania przepisów
prawa materialnego i procesowego. Wystąpienie o zwrot świadczenia jest na gruncie
prawa materialnego dochodzeniem roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia i w
konsekwencji stan sprawy powstaje w toku postępowania. Biorąc pod uwagę bezsporną
okoliczność przekazania kwoty wyegzekwowanej na podstawie wyroku zaocznego do
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w W. uznał, ze żądanie
zwrotu tego świadczenia nie może być skutecznie skierowane przeciwko powodowi. Z
takim żądaniem pozwany mógłby obecnie wystąpić do tego Funduszu. Wskazał, że do
świadczenia nienależnego stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, zatem
podmiotem zobowiązanym do zwrotu nienależnego świadczenia jest ten, kto uzyskał
korzyść majątkową w wyniku jego spełnienia. Podmiotem tym nie jest Skarb Państwa,
lecz posiadający osobowość prawną wymieniony fundusz celowy, na którego rachunek
dokonano wpłaty kwot wyegzekwowanych od pozwanego. Chociaż więc odpadła
podstawa świadczenia wskutek oddalenia powództwa (art. 410 § 2 k.c.) obowiązek
zwrotu nie obciąża powoda. Nie zachodzą tym samym podstawy do uwzględnienia
opartego na art. 338 § 1 k.p.c. wniosku pozwanego.
Wyrok ten powód zaskarżył kasacją w części odmawiającej orzeczenia o zwrocie
wyegzekwowanego świadczenia, zarzucając naruszenie prawa materialnego przez
3
niezastosowanie art. 409 k.c. oraz art. 338 § 1 k.p.c. przez przekreślenie celu instytucji,
o której mowa w tym przepisie. We wnioskach kasacyjnych wnosił o uchylenie wyroku w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie podnosi skarżący z powołaniem się na stanowisko judykatury, że
orzeczenie rozstrzygające o wniosku restytucyjnym, którego przedmiotem jest zwrot
wyegzekwowanego świadczenia, jeżeli został on zgłoszony we właściwym czasie, musi
być orzeczeniem merytorycznym to jest sąd stosownie do wyników postępowania
powinien zasądzić zwrot świadczenia lub wniosek oddalić. Na tle przytoczonych
motywów rozstrzygnięcia nie może jednak budzić wątpliwości, że użyta w zaskarżonym
wyroku formuła „nie orzeka o wniosku", mogąca rodzić błędne przekonanie o jego
pozostawieniu przez Sąd Apelacyjny bez rozpoznania, wyraża w istocie stanowisko o
oddaleniu wniosku w następstwie uznania go za bezzasadny.
Nienależne świadczenie jest w ujęciu k.c. jednym z wypadków bezpodstawnego
wzbogacenia. Świadczenie jest nienależne w sytuacjach określonych w art. 410 § 2 k.c.
w tym także jeżeli odpadła jego podstawa. Odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia
(condictio causa finita) zachodzi w sytuacji, gdy w chwili świadczenia jego prawna
podstawa istniała, natomiast już po spełnieniu odpadła. Jest tak przypadku
egzekwowania świadczenia zasądzonego nieprawomocnym lecz wykonalnym
wyrokiem, jeżeli w sprawie doszło następnie do oddalenia powództwa. Wierzyciel, który
wyegzekwował świadczenie na podstawie uwzględniającego powództwo
nieprawomocnego wyroku zaocznego opatrzonego rygorem natychmiastowej
wykonalności winien liczyć się z obowiązkiem zwrotu świadczenia (wyrok SN z dnia 26
lutego 2004 r., V CK 220/03). Zgodnie z art. 409 k.c. nie może się więc bronić powołując
się na okoliczności wyłączające obowiązek zwrotu w szczególności na to, że uzyskaną
korzyść zużył lub utracił.
W świetle powyższego stanowisko Sądu Apelacyjnego, iż powód zwolnił się z
obowiązku zwrotu wyegzekwowanego świadczenia, przekazując uzyskaną korzyść do
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych należałoby uznać
błędny, o ile powód egzekwował je – jak twierdzi pozwany - na podstawie
nieprawomocnego chociaż wykonalnego wyroku. Wówczas bowiem musiał liczyć się z
obowiązkiem jego zwrotu w razie oddalenia powództwa. Odmienny pogląd prezentuje w
tej kwestii powód, który w odpowiedzi na kasację podnosił, że art. 409 k.c. in fine nie ma
do niego zastosowania, gdyż rozporządził korzyścią majątkową uzyskaną na podstawie
4
prawomocnego wyroku, w czasie od jego uprawomocnienia się do przywrócenia
pozwanemu terminu do wniesienia sprzeciwu. Kwestia ta nie była jednak przedmiotem
uwagi Sądu Apelacyjnego, a zaskarżony wyrok nie zawiera wystarczających ustaleń
odnoszących się do przesłanek zastosowanych norm prawa materialnego. Z tych
względów usprawiedliwiona jest przytoczona w kasacji podstawa jego naruszenia, co
uzasadnia uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego (art. 3933
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o
zmianie ustawy kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy prawo o ustroju sądów
powszechnych Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).