Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 65/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości I.(…) S.A. w R.
przeciwko Firmie Usługowo-Handlowej E.(…) Spółce z o.o. w R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 lipca 2005 r., kasacji strony
powodowej i strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 16 września 2004 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód - Syndyk Masy Upadłości I.(…) S.A. w R. domagał się zasądzenia od
pozwanej Firmy Usługowo – Handlowej E.(…) Spółki z o.o. w R. kwoty 149.014,76 zł
tytułem wynagrodzenia za roboty budowlane.
2
W sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego w dniu 18 lipca 2003 r.
w postępowaniu upominawczym przez Sąd Okręgowy w R., pozwany podniósł między
innymi zarzut przedawnienia roszczenia, z którym powód wystąpił w dniu 27 czerwca
2003 r., po upływie dwuletniego terminu liczonego od dnia odbioru robót tj. 30 maja
2000 r.
Wyrokiem z dnia 14 kwietnia 2004 r. Sąd Okręgowy w następstwie uwzględnienia
zarzutu przedawnienia oddalił powództwo, w oparciu o następujące ustalenia faktyczne.
Pozwana Firma zawarła w dniu 5 maja 1998 r. z V.(…) a.s. w Republice Czeskiej
kontrakt nr 1, na podstawie którego zobowiązała się do realizacji opisanej w nim
inwestycji. W związku z kontraktem V.(…) a.s. jako generalny wykonawca zleciła spółce
I.(…) jako podwykonawcy wykonanie prac budowlanych opisanych w umowie. Na
podstawie porozumienia z dnia 13 maja 1999 r. pozwana jako płatnik zobowiązała się
do zapłacenia podwykonawcy wynagrodzenia z tej umowy. W oparciu o protokoły
odbioru z dnia 30 maja 2000 r. I.(…) wystawił w dniu 31 maja 2000 r. faktury za
wykonane przez siebie prace, a następnie pismem z dnia 1 sierpnia 2000 r. wezwał
pozwaną do zapłaty kwot z nich wynikających, z których po częściowej zapłacie
pozostała do zapłaty obecnie dochodzona należność.
W ocenie prawnej przytoczonych ustaleń Sąd Okręgowy, z odwołaniem się do
poglądu wyrażonego orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazał, że zawarte w art. 656 §
1 k.c. odesłanie do przepisów o umowie o dzieło nie obejmuje kwestii przedawnienia
roszczeń z umowy o roboty budowlane, które przedawniają się w zależności od tego,
czy związane są po stronie uprawnionego z działalnością gospodarczą, czy też nie,
odpowiednio po 3 lub 10 latach. Na tej podstawie przyjął, że skoro powód sporządził
protokoły odbioru robót 30 maja 2000 r., to oparte na przepisie art. 647 k.c. jego
roszczenie w momencie wytoczenia powództwa było już przedawnione.
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 16 września 2004 r. Sąd Apelacyjny w
częściowym uwzględnieniu apelacji powoda zmienił powyższy wyrok o tyle tylko, że
zasądził od pozwanego na rzecz powoda ustawowe odsetki od kwoty dochodzonej
należności głównej za okres od 1 lipca 2000 r. do 31 maja 2003 r., dalszą apelację
oddalił.
W jego motywach wskazał, że problem wymagalności roszczenia o zapłatę
wynagrodzenia za roboty budowlane ściśle wiąże się z pojęciem odbioru robót, który ma
zasadnicze znaczenie w stosunkach miedzy stronami umowy. Potwierdza on wykonanie
zobowiązania i otwiera wykonawcy prawo do skutecznego żądania wynagrodzenia (art.
3
647 k.c.). Wymagalność roszczenia o wynagrodzenie decyduje natomiast o początku
biegu terminu jego przedawnienia. W okolicznościach sprawy termin wymagalności
roszczenia powoda o zapłatę wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane rozpoczął
swój bieg z chwilą „odebrania” tych robót, która określona została w protokole odbioru
robót z dnia 30 maja 2000 r., a ściśle biorąc z chwilą, kiedy odbiór ten powinien
nastąpić, gdyby zamawiający nie uchybił obowiązkowi odbioru robót, co odpowiada tej
dacie. Tym samym podzielił ocenę Sądu Okręgowego, że roszczenie powoda uległo
przedawnieniu. Odrębnym zagadnieniem - jak stwierdził - jest natomiast termin
płatności, który może lecz nie musi pokrywać się z terminem wymagalności roszczenia
wykonawcy o wynagrodzenie. Termin płatności określony został w umowie na 30 dni od
dnia doręczenia faktury inwestorowi, a co za tym idzie pozwany od tej chwili znalazł się
w opóźnieniu, co zrodziło po stronie wykonawcy uzasadnione roszczenie o odsetki
ustawowe (art. 481 § 1 k.c.) za nieprzedawniony okres, które po powstaniu uzyskały byt
niezależny od roszczenia głównego i przedawniają się według własnych reguł.
Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego wniosły obie strony.
Powód, który zaskarżył wyrok w części oddalającej apelację, zarzucił naruszenie
art. 118 k.c. przez przyjęcie, że jego roszczenie o wynagrodzenie za wykonane roboty
budowlane uległo przedawnieniu, oraz art. 120 k.c. przez błędne ustalenie, że
roszczenie to stało się wymagalne w dacie odbioru robót, a nie w uzgodnionej w umowie
dacie spełnienia świadczenia (zapłaty wynagrodzenia) tj. w terminie 30 dni od dnia
wystawienia faktury.
We wnioskach kasacji domagał się zmiany wyroku w zaskarżonej części i
zasądzenie na jego rzecz dochodzonej kwoty wynagrodzenia wraz z kosztami
postępowania kasacyjnego, ewentualnie jego uchylenia w tej części oraz w całości
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie
instancje.
Kasacja pozwanego, skierowana przeciwko zaskarżonemu wyrokowi w części
uwzględniającej apelację powoda przytacza obie ustawowe podstawy i zarzuca:
- naruszenie art. 353 § 1 k.c. i art. 647 k.c. przez niewłaściwe przyjęcie, że
pozwana zobowiązana jest w stosunku do powoda do spełnienia świadczenia
określonego pozwem, na podstawie umowy 012/1562 i porozumienia z dnia 13 maja
1999 r. do tej umowy, w zakresie odsetek ustawowych w sytuacji gdy powód dochodzi
4
roszczeń wynikających z aneksów od 1-6, które zostały podpisane po dniu 13 maja
1999 r.;
- naruszenie art. 481 § 1 k.c. oraz art. 118 i 120 § 1 k.c. przez błędną ich
wykładnię i nieuzasadnione przyjęcie, odmiennie od aktualnego orzecznictwa Sądu
Najwyższego (uchwała z dnia 17 czerwca 2003 r., III CZP 37/03), że pomimo
przedawnienia roszczenia głównego pozwany jest zobowiązany do zapłaty odsetek
ustawowych, z uwagi na samodzielny byt tego roszczenia, oderwany od roszczenia
głównego;
- naruszenie art. 366 k.p.c. przez nieuwzględnienie przy zmianie wyroku powagi
rzeczy osądzonej podnoszonej przed Sądem Okręgowym, poza zarzutem
przedawnienia, z uwagi na fakt, że powód dochodził już od pozwanego tego samego
roszczenia, które zostało prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego oddalone.
Wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji powoda lub jego
uchylenie w tej części i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i zasądzenie na rzecz pozwanego kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Odnośnie do kasacji powoda
Roszczenia wynikające z umowy o roboty budowlane przedawniają się
w terminach określonych w art. 118 k.c. tj. w terminie 3 lat jeżeli roszczenie związane
jest z prowadzeniem działalności gospodarczej a pozostałych przypadkach w terminie
10 lat. Przepis art. 656 § 1 k.c. nie stanowi podstawy prawnej dla odpowiedniego
stosowania do roszczeń wynikających z umowy o roboty budowlane art. 646 k.c.
(uchwała SN z dnia 11 stycznia 2002 r., III CZP 63/01, OSNC 2002, Nr 9, poz. 106).
Terminy przedawnienia określone w art. 118 k.c. rozpoczynają swój bieg, według
ogólnej reguły wynikającej z art. 120 § 1 k.c. tj. od dnia, w którym roszczenie stało się
wymagalne.
Skarżący kwestionuje stanowisko Sądu iż roszczenie wykonawcy o zapłatę
wynagrodzenia za wykonane roboty staje się wymagalne z dniem ich odbioru,
przeciwstawiając mu pogląd o wymagalności tego roszczenia z dniem, w którym upłynął
określony w umowie termin zapłaty wynagrodzenia.
Ustawa k.c. nie zawiera definicji pojęcia wymagalności roszczenia. W doktrynie
przyjmuje się, iż wymagalność oznacza stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość
żądania przed sądem zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Wierzyciel nie
może domagać się wykonania zobowiązania w drodze przymusu sądowego dopóki
5
dłużnik może jeszcze dobrowolnie spełnić świadczenie. Wymagalność roszczenia,
istniejąca najpóźniej w momencie zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 k.c.), jest bowiem
warunkiem uwzględnienia powództwa. Wymagalność roszczenia należy łączyć z
upływem ostatniego dnia, w którym dłużnik może spełnić świadczenie zgodnie z treścią
zobowiązania. W przypadku zobowiązań terminowych roszczenie staje się wymagalne z
upływem terminu spełnienia świadczenia, określanego w odniesieniu do zobowiązań
pieniężnych terminem zapłaty. Zgodnie z art. 120 § 1 k.c., od tego dnia rozpoczyna się
bieg terminu przedawnienia. Z tym momentem wierzyciel uzyskuje też, przy
zobowiązaniach pieniężnych, uprawnienie do żądania odsetek za czas opóźnienia (art.
481 § 1 k.c.).
W tym stanie rzeczy trafnie podnosi skarżący, że przyjęta przez Sąd Apelacyjny
konstrukcja stanu wymagalności, który poprzedza określony przez strony w umowie
termin zapłaty, oparta na rozróżnieniu pomiędzy wymagalnością rozumianą jako
najwcześniejsza chwila w której wierzyciel może żądać od dłużnika zapłaty, a terminem
zapłaty rozumianym jako najpóźniejsza chwila, w której dłużnik powinien zgodnie z
zobowiązaniem dokonać zapłaty, pozostaje w sprzeczności z zasadami sądowego
dochodzenia roszczeń.
Wymagalność może wynikać z oznaczenia jej przez ustawę lub czynność prawną
lub z właściwości zobowiązania. Ustawa (odmiennie niż przy umowie o dzieło) nie
określa terminu wymagalności roszczenia wykonawcy o zapłatę wynagrodzenia. Na
gruncie poczynionych rozważań uzasadnione jest przyjęcie - zgodnie ze stawiskiem
skarżącego - że określenie w umowie terminu zapłaty wynagrodzenia należnego
powodowi jako wykonawcy za roboty budowlane - w terminie 30 dni od wystawienia
faktury - jest równoznaczne z określeniem wymagalności roszczenia wykonawcy o jego
zapłatę. Bieg trzyletniego terminu przedawnienia roszczenia powoda rozpoczął się więc
z upływem owych 30 dni i nie upłynął do wytoczenia powództwa.
Z tych względów podstawa kasacji powoda jest usprawiedliwiona w zakresie obu
zarzutów.
II. Odnośnie do kasacji pozwanego
Roszczenie o odsetki za opóźnienie, po jego powstaniu, uzyskuje samodzielny
byt niezależny od długu głównego i ulega przedawnieniu odrębnie od niego osobno za
każdy dzień, w ustanowionym w art. 118 k.c. trzyletnim terminie dla roszczeń
okresowych, jednak najpóźniej w chwili przedawnienia się roszczenia głównego
(uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04,
6
dotychczas niepublikowana). W związku z tym, odsetki naliczone za czas do
przedawnienia roszczenia głównego mogą być dochodzone także po upływie jego
przedawnienia, w zakresie w jakim - według powyższych reguł - roszczenie o nie nie
uległo przedawnieniu (uchwała SN z dnia 10 listopada 1995 r., III CZP 156/95, OSNC
1996, nr 3, poz. 31).
Kierując się powyższymi regułami, trafnie uznał Sąd Apelacyjny, co do zasady, że
odsetki ustawowe od roszczenia głównego należą się powodowi za nieprzedawniony
okres wskazany w wyroku.
Uszło jednak uwadze Sądu Apelacyjnego, przy dokonywaniu zmiany wyroku
Sądu pierwszej instancji, iż pozwany poza zarzutem przedawnienia roszczenia powoda
podnosił nadto, podlegające rozpoznaniu w pierwszej kolejności, zarzuty powagi rzeczy
osądzonej oraz nieistnienia po stronie pozwanego zobowiązania do zapłaty powodowi
dochodzonego wynagrodzenia. Zarzuty te nie były przedmiotem rozpoznania przez Sąd
Okręgowy, który powództwo oddalił z uwagi na przedawnienie roszczenia powoda i
pominięte zostały w zupełności przez Sąd Apelacyjny, mimo iż orzekając reformatoryjnie
uwzględnił częściowo w powództwo. Tym samym doszło do nierozpoznania istoty
sprawy, jednakże zarzutu takiego pozwany nie podnosi. Będący następstwem takiego
stanu rzeczy brak ustaleń faktycznych co do istnienia stosunku umownego kreującego
zobowiązanie pozwanego do zapłaty wynagrodzenia powodowi, czyni natomiast
uzasadnionym zarzut kasacyjny naruszenia art. 647 k.c. przez jego niewłaściwe
zastosowanie.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na skutek obu kasacji uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
z uwzględnieniem dokonanej w niniejszym wyroku wykładni prawa (art. 39313
§ 1 k.p.c.
w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych Dz. U. z 2005 r. Nr 13,
poz. 98).