Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 140/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 sierpnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta W.
przeciwko Zakładom Mechanicznym (...) S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 sierpnia 2005 r., kasacji strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20 października 2004 r., sygn. akt VI
ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powoda i orzekającej o
kosztach postępowania (pkt II i III) i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 17 grudnia 2003 r. zasądził od pozwanego
– Zakładów Mechanicznych „(...)” S.A. w W. na rzecz Skarbu Państwa – Prezydenta W.
2
kwotę 186.532 zł z ustawowymi odsetkami, w pozostałej części powództwo oddalił i
orzekł o kosztach postępowania.
Wyrok zapadł w następującym stanie faktycznym.
Decyzją z dnia 30 maja 1998 r. Wojewoda X. stwierdził nabycie przez pozwanego
prawa wieczystego użytkowania działek stanowiących własność Skarbu Państwa, bliżej
w niej opisanych, ustalając opłatę roczna w kwocie 93.266 zł, płatną w terminie do 31
marca każdego roku. Pozwany nie zapłacił opłaty za 1999 r., a w dniu 29 marca 2000 r.
dokonał przelewu na rzecz powoda kwoty 93.266 zł ze wskazaniem, że jest to opłata
należna za 2000 r. Opłatę tę powód zarachował na poczet zadłużenia z tytułu opłaty
rocznej za 1999 r.
Sąd Okręgowy uznał, że żądanie powoda zasługuje na uwzględnienie jedynie w
części uznanej przez pozwanego obejmującej nieuiszczoną opłatę za lata 2001 i 2002.
Jest ono natomiast bezzasadne w części dotyczącej opłaty za 1999 r. i
skapitalizowanych odsetek od tej należności w kwocie 63.896,15 zł, które to żądnie
powód zgłosił w dniu 3 grudnia 2003 r., a to wobec skutecznie podniesionego przez
pozwanego zarzutu przedawnienia tych roszczeń, oraz w części dotyczącej opłaty za
2000 r., wobec jej zapłacenia.
Wyrok powyższy w części oddalającej powództwo zaskarżył apelacją powód.
Sąd Apelacyjny nie podzielił podniesionego w niej zarzutu naruszenie art. 451 § 1
k.c., kwestionującego uprawnienie pozwanego do wskazania, że dokonana w dniu 29
marca 2000 r. zapłata przeznaczona jest na zaspokojenie długu z tytułu opłaty należnej
za 2000 r. Stwierdził, że prawo dłużnika do wskazania, który z kilku długów chce
zaspokoić należy tylko do niego i nie może być przez wierzyciela ograniczone, ani
wyłączone. Z uprawnienia tego dłużnik skorzystał więc skutecznie, zwalniając się z
długu. Czynność taka, stanowiąca realizację prawa podmiotowego strony nie może być
uznana za mającą na celu obejście ustawy i z tej przyczyny nieważną. Za zasadne
uznał stanowisko Sądu Okręgowego, że roszczenie powoda o zapłatę opłaty należnej
za 1999 r. przedawniło się, jako obejmujące świadczenia okresowe, z upływem 3 lat od
dnia wymagalności tj. z dniem 1 kwietnia 2002 r. Z powołaniem się na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 17 czerwca 2003 r., III CZP 37/03 (OSP 2004 nr 5, poz. 57)
stwierdził, iż taki sam los spotkał roszczenie akcesoryjne wobec należności głównej, o
odsetki.
Kierując się powyższym, wyrokiem z dnia 20 października 2004 r., oddalił
apelację.
3
W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na podstawie naruszenia prawa
materialnego powód zarzucił niewłaściwe zastosowanie art. 451 § 1 k.c. przez
zastosowanie normy wynikającej z jego zdania pierwszego, podczas gdy zastosowanie
powinna znaleźć norma zawarta w jego zdaniu drugim oraz art.117 § 2 k.c. w zw. z art.
118 k.c. przez przyjęcie, że w stanie faktycznym sprawy uzasadniony był zarzut
przedawnienia.
Wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawy kasacji są uzasadnione, chociaż nie w pełni można podzielić pogląd
skarżącego odnośnie do wykładni art. 451 § 1 k.c., na którym opiera się zarzut jego
naruszenia. W jego uzasadnieniu powód podnosił, że norma z art. 451 § 1 k.c. zd. 1 ma
zastosowanie, gdy dłużnik ma wobec wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju, a w
ramach jednego stosunku zobowiązaniowego nie można przyjmować istnienia kilku
długów. Norma z tego przepisu nie znajdzie więc zastosowania w przypadku, gdy
między stronami istnieje jeden stosunek prawny, ale dłużnika w ramach tego stosunku
obciąża więcej niż jeden obowiązek polegający na powinności świadczenia. Zdaniem
skarżącego, Sąd Apelacyjny błędnie przyznał dłużnikowi prawo do wyboru opłaty, którą
zamierza zaspokoić, tymczasem w jego ocenie, skutki zaistniałego stanu faktycznego
powinny być rozstrzygnięte w oparciu o zd. 2 art. 451 k.c.
Zgodnie z regułami zarachowania, które przewiduje art. 451 § 1 k.c., na wypadek,
gdy dłużnik ma względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju,
w sytuacji gdy spełniane świadczenie nie wystarcza na zaspokojenie wierzyciela w
całości (a strony nie umówiły się inaczej), o zaliczeniu go na określony dług decyduje
wola dłużnika wyrażona przy spełnieniu świadczenia. Swoboda wyboru dłużnika jest
jednak ograniczona w sytuacji określonej w zd. 2 tego przepisu, w której ustawa zezwala
wierzycielowi na zarachowanie, nawet wbrew woli dłużnika, zapłaty w ramach danego
długu najpierw na poczet należności ubocznych, a potem na zalegające świadczenia
główne.
Użyte w art. 451 k.c. pojęcie „długu” należy rozumieć szerzej niż ogólną
powinność spełnienia świadczenia obciążającego dłużnika na podstawie jednego
stosunku zobowiązaniowego, obejmującą całości jego obowiązków wynikających z tego
stosunku. Przepis ten znajdzie zastosowanie także w sytuacjach, gdy poszczególne
obowiązki dłużnika, obciążające go w ramach jednego stosunku zobowiązaniowego,
4
wykazują cechy odrębności, a wykonanie ich może być traktowane jako spełnienie
odrębnego świadczenia. Równocześnie roszczenia wierzyciela o te świadczenia
wykazują pewną niezależność w stosunku do wierzytelności, jako ogólnego prawa
wierzyciela, wynikającego dla niego z danego zobowiązania. Dotyczy to w
szczególności sytuacji, gdy w ramach jednego stosunku prawnego (np. najmu) dłużnik
zobowiązany jest do świadczeń okresowych. Przez „kilka długów”, o których mówi § 1
art. 451 k.c. rozumieć więc należy także kilka rat tego samego długu. Zgodnie z tym,
jeżeli dłużnik zalicza dokonaną wpłatę na poczet raty późniejszej (zd. 1), to wierzyciel
może, dokonać jej zarachowania na zalegające raty wcześniejsze, czemu dłużnik nie
może się sprzeciwić (zd. 2).
Opłaty roczne wnosi się przez cały okres użytkowania wieczystego, w terminie do
dnia 31 marca każdego roku, z góry za dany rok (art. 71 ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603
ze zm.). Pozostają one w ścisłym związku z okresem trwania prawa użytkowania w
ciągu roku (uchwała składu 7 s. SN z dnia 8 grudnia 2004 r., III CZP 47/04, OSNC 2005
r., nr 5, poz. 74). Mają charakter świadczeń okresowych, a roszczenia właściciela o ich
zapłatę, odnośnie opłaty za każdy rok, przedawniają się jako okresowe, według zasad
określonych w art. 118 k.c.
Widoczna na tym tle odrębność obowiązków użytkownika wieczystego
zobowiązanego, w ramach jednego stosunku zobowiązaniowego, do uiszczania opłat za
użytkowanie wieczyste oddzielnie za każdy rok uprawnia ocenę, że wykonując
obowiązek uiszczania opłat rocznych, spełnia on, w ramach jednego stosunku
zobowiązaniowego, odrębne świadczenia, które stanowią kilka długów w rozumieniu art.
451 k.c. Użytkownik wieczysty zalegający z zapłatą opłaty rocznej za kilka okresów
płatniczych może wskazać przy zapłacie, którą opłatę (dług) chce uiścić (art. 451 § 1 zd.
1) jednak - odmiennie niż przyjął to Sąd Apelacyjny - wierzyciel może zarachować
wpłatę na zalegającą opłatę za wcześniejszy okres płatniczy, niż wskazany przez
dłużnika, który nie może się temu sprzeciwić (art. 451 § 1 zd. 2).
W tym stanie rzeczy, zarachowanie przez powoda, w okolicznościach sprawy,
wpłaty dokonanej przez pozwanego w dniu 29 marca 2000 r. na poczet opłaty rocznej
za 1999 r. prowadzić powinno do wygaśnięcia tego długu, do którego dokonane
świadczenie zostało przypisane.
Trafnie też kwestionuje skarżący, chociaż z uwagi na przyjętą wyżej wykładnię
art. 451 § 1 k.c. zarzut ten pozbawiony jest obecnie doniosłości prawnej, pogląd Sądu
5
Apelacyjnego, że w następstwie przedawnienia roszczenia powoda o zapłatę opłaty
należnej za 1999 r., w całości przedawniło się też roszczenie o odsetki od tej należności,
naliczone za czas do jej przedawnienia.
Roszczenie o odsetki za opóźnienie, po jego powstaniu, uzyskuje samodzielny
byt niezależny od długu głównego i ulega przedawnieniu odrębnie od niego, osobno za
każdy dzień, w ustanowionym w art. 118 k.c. trzyletnim terminie dla roszczeń
okresowych, jednak najpóźniej w chwili przedawnienia się roszczenia głównego
(uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04,
dotychczas niepublikowana). W związku z tym, odsetki naliczone za czas do
przedawnienia roszczenia głównego mogą być dochodzone także po upływie jego
przedawnienia, w zakresie w jakim - według powyższych reguł - roszczenie o nie nie
uległo przedawnieniu (uchwała SN z dnia 10 listopada 1995 r., III CZP 156/95, OSNC
1996, nr 3, poz. 31).
Z tych przyczyn konieczne i uzasadnione stało się uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania przy
uwzględnieniu wskazań dokonanej w niniejszym wyroku wykładni prawa (art. 39313
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98).