Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 173/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Kazimierz Zawada
SSA Aleksandra Marszałek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Ż.(…) Spółki z o.o. w W. przeciwko S.(…) Spółce z o.o. w R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 października 2005 r., kasacji
strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 grudnia 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 10 grudnia 2004 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
strony powodowej Ż.(…) Spółki z o.o. od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 19
listopada 2003 r. Sąd I instancji wymienionym wyżej wyrokiem uchylił nakaz zapłaty (z
25 września 2000 r.) i powództwo skierowane przeciwko stronie pozwanej S.(…) Spółce
z o.o. oddalił. Rozstrzygnięcie oparł m.in. na ustaleniach, z których wynika, że strony
współpracowały ze sobą gospodarczo od 1996 roku. W dniu 9 stycznia 1998 r. strona
2
pozwana, której powódka dostarczała piwo, wystawiła weksel gwarancyjny na
zabezpieczenie wszelkich należności wynikających z zawartej w tej samej dacie umowy
o współpracy. Sporządzona też została i podpisana przez obie strony deklaracja
wekslowa. Zgodnie z jej treścią, strona powodowa mogła wypełnić weksel na sumę
odpowiadającą zadłużeniu nie wyższą niż 120 000 zł. Weksel został wypełniony na
kwotę 80 582,69 zł, stanowiącą równowartość opakowań zwrotnych, z których, zdaniem
powódki, pozwana się nie rozliczyła, i stał się podstawą wydania w dniu 25 września
2000 r. nakazu zapłaty, zaskarżonego następnie zarzutami wniesionymi przez pozwaną.
Sąd Okręgowy ustalił nadto, że z dołączonych przez pozwaną dowodów wynika, iż
wierzytelność pozwanej wobec powódki nie istnieje. Powódka więc, zgodnie z art. 6 k.c.,
powinna „udowodnić okoliczności przez wskazanie, z jakiego tytułu wynika jej
wierzytelność wobec pozwanej, oraz udowodnić jej wysokość.”
Oddalając apelację strony powodowej, w której między innymi podniesiono zarzut
naruszenia prawa materialnego a to art. 6 k.c., Sąd Apelacyjny uznał, że weksel został
wypełniony niezgodnie z deklaracją. Pozwana może w postępowaniu wywołanym
wniesieniem zarzutów, powołując się na treść stosunku podstawowego, wywodzić, że
zobowiązanie nie istnieje. Podnosząc taki zarzut pozwana w toku postępowania
przedstawiła szczegółowe rozliczenie z tytułu zakupu towaru i obrotu opakowaniami, i
twierdziła, że rozliczyła się z powódką. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wobec zgłoszenia
przez pozwaną zarzutów kwestionujących istnienie zobowiązania, na powódce
spoczywał ciężar dowodu, że dokonane przez nią wyliczenie, będące podstawą
wypełnienia weksla, jest prawidłowe. Nie stanowi wystarczającego dowodu
przedstawienie przez powódkę pliku dokumentów. Dokonanie na ich podstawie
rozliczenia, przy uwzględnieniu wskazywanego przez stronę powodową sposobu
zaliczania zwracanych opakowań na wcześniejsze zobowiązania z tego tytułu, wymaga
wiadomości specjalnych, o których mowa w art. 278 k.p.c., powódka jednak dowodu z
opinii biegłego w tym zakresie nie zgłosiła, a wobec zaniechania inicjatywy dowodowej
musi ponieść skutki procesowe. W konkluzji zaakceptował Sąd Apelacyjny stanowisko
Sądu pierwszej instancji o nieudowodnieniu przez stronę powodową istnienia
zobowiązania i jego wysokości, dlatego też apelację oddalił.
Kasację od powyższego wyroku wniosła strona powodowa powołując się na obie
podstawy kasacyjne z d. art. 3931
k.p.c., to jest naruszenie prawa materialnego i prawa
procesowego, i domagając się zmiany zaskarżonego wyroku „poprzez zmianę tym
wyrokiem w całości wyroku Sądu Okręgowego (…) poprzez utrzymanie w mocy w
3
całości nakazu zapłaty”, względnie uchylenia zaskarżonego wyroku wraz z wyrokiem
Sądu Okręgowego i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania, względnie uchylenia zaskarżonego wyroku w całości oraz przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania. Skarżąca zarzuciła, w
zakresie prawa materialnego, naruszenie art. 6 k.c. i 10 prawa wekslowego przez
przyjęcie, że w przypadku wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty, wydanego w
postępowaniu nakazowym na podstawie weksla, ciężar dowodu w dalszym
postępowaniu spoczywa na powódce, art. 451 § 3 k.c. przez niezastosowanie wyrażonej
w nim normy i w konsekwencji błędne uznanie, że opakowania zwrócone przez
pozwaną w 1999 roku zostały zaliczone na poczet pobranych w tym samym roku, art. 10
prawa wekslowego przez zaaprobowanie błędnej wykładni, stosownie do której
dłużnikowi odpowiadającemu z weksla wystawionego jako weksel in blanco przysługuje
także zarzut przedawnienia roszczenia ze stosunku podstawowego, w zakresie prawa
procesowego natomiast - naruszenie art. 493 i 496 k.p.c. przez pominięcie wynikającego
z tych przepisów rozkładu ciężaru dowodów w postępowaniu toczącym się po
wniesieniu zarzutów od nakazu zapłaty, wydanego na podstawie weksla, art. 328 § 2 i
391 § k.p.c. przez niewyjaśnienie podstawy prawnej rozstrzygnięcia w zakresie rozkładu
ciężaru dowodów, art. 233 § 1 k.p.c. przez zaaprobowanie faktu zaniechania
wszechstronnego rozważenia materiału, art. 278 § 1 i 232 k.p.c. przez niewskazanie
Sądowi I instancji na konieczność dopuszczenia z urzędu dowodu z opinii biegłego, a w
każdym razie bezzasadne przyjęcie, że zaniechanie inicjatywy dowodowej w tym
zakresie obciąża stronę powodową oraz art. 299 k.p.c. przez bezzasadne przyjęcie, że
powódka przyznała, jakoby zadłużenie pozwanej dotyczyło zobowiązań sprzed roku
1999. Skarżąca wskazała także, iż większość wyżej wskazanych zarzutów podnoszona
była już w apelacji, jednakże Sąd Apelacyjny aprobując w pełni wyrok Sądu pierwszej
instancji nie odniósł się do nich w swoim rozstrzygnięciu.
Sąd Najwyższy zważył:
W sprawie mają zastosowanie przepisy dotyczące kasacji w wersji
redakcyjnej i numeracji obowiązującej przed dniem 6 lutego 2005 r. (art. 3 ustawy z dnia
22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy –
Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
Kasacja jest uzasadniona. Podstawową kwestią jaka wymaga rozważenia, jest
problem ciężaru dowodu, a ściślej problem na kim ciąży obowiązek udowodnienia, że
weksel wypełniony został niezgodnie z porozumieniem, bowiem zobowiązanie nim
4
objęte nie istnieje. Większość zarzutów kasacji, choć różnie sformułowanych, dotyczy tej
kwestii (zarzut naruszenia art. 6 k.c. i 10 prawa wekslowego, art. 493 i 496 k.p.c.,
art.328 § 2 i 391 k.p.c., a także art. 278 § 1 i 232 k.p.c.).
Spór niniejszy rozpoczął się wydaniem nakazu zapłaty na podstawie załączonego
do pozwu weksla, prawidłowo pod względem formalnym wypełnionego. Powódka
wystąpiła więc z roszczeniem wekslowym, domagając się, by pozwana wykonał
obciążające ją zobowiązanie wekslowe. Zobowiązanie wekslowe ma charakter
samodzielny i abstrakcyjny, a zatem niezależny od przyczyny i podstawy prawnej, która
spowodowała jego zaciągnięcie. Oznacza to, że na podstawie samego weksla wierzyciel
może domagać się zapłaty od dłużnika oznaczonej sumy pieniężnej, a nieprawidłowość
lub brak przyczyny prawnej nie ma wpływu na ważność zobowiązań wekslowych.
Zobowiązania wekslowe charakteryzuje też zasada surowości formalnej i materialnej,
przy czym ta ostatnia przejawia się np. ograniczeniem zarzutów przysługujących
dłużnikom wekslowym. Abstrakcyjność zobowiązania wekslowego zostaję złagodzona,
gdy wynika ono z weksla wystawionego jako weksel in blanco, co do którego wystawca i
pierwszy wierzyciel uzgodnili warunki jego wypełnienia. Jeżeli spór toczy się miedzy
wyżej wymienionymi osobami, wiąże je zawarte porozumienie. Dlatego dłużnik może
podnosić także zarzuty subiektywne, wynikające ze stosunku podstawowego łączącego
go z wierzycielem. Tak więc, choć w niniejszej sprawie mamy do czynienia z
zobowiązaniem wynikającym z weksla gwarancyjnego wystawionego in blanco, w
przypadku którego złagodzony jest nieco rygoryzm materialny, to zobowiązanie nie traci
charakteru wekslowego. Daje to szczególną, silną pozycję w procesie posiadaczowi
weksla. Tak jak w wypadku każdego innego roszczenia wekslowego nie musi on
wykazywać ani podstawy gospodarczej zobowiązania, ani tego, że ona w ogóle istniała.
Sytuacja zmienia się w razie wniesienia zarzutów przez stronę pozwaną, ponieważ
sprawa przesuwa się na płaszczyznę prawa cywilnego. W niniejszej sprawie dłużnik
podniósł zarzut nieprawidłowego wypełnienia weksla, czyli wypełnienia go niezgodnie z
warunkami porozumienia. Wskazał ostatecznie, że sporna należność, którą określono
jako równowartość pobranych i niezwróconych opakowań, nie istnieje, bowiem strony
dokonały rozliczenia i pozwana nie jest dłużna powódce żadnych kwot z tego tytułu.
Czyniło to koniecznym rozpoznanie sprawy na płaszczyźnie wiążącego strony, to jest
remitenta i wystawcę weksla, stosunku podstawowego – umowy o współpracy, bowiem
na zabezpieczenie ewentualnych roszczeń z niej wynikających wystawiony został
sporny weksel. Nie oznacza to jednak całkowitej zmiany sytuacji procesowej stron.
5
Rozpoznanie sporu powstałego na tle wykonania umowy o współpracy gospodarczej, w
ramach której powódka dostarczała pozwanej piwo, wymaga ustalenia, czy powstały po
stronie powódki roszczenia związane z wykonaniem tej umowy przez pozwaną. W
realiach niniejszej sprawy będzie to ustalenie, czy pozwana rozliczyła się z opakowań
zwrotnych, w których dostarczano jej towar i ewentualnie dalej, czy pozostała z tego
tytułu do zapłaty kwota nie jest niższa niż ujęta w wekslu. Wbrew jednak stanowisku
Sądu Apelacyjnego, ciężar udowodnienia powyższych okoliczności spoczywa na
pozwanej (dłużniku wekslowym), która podniosła je w zarzutach od nakazu zapłaty.
Nadal bowiem powódka - wierzyciel wekslowy nie jest obowiązana do wykazywania
istnienia i treści podstawy prawnej, która spowodowała zaciągnięcie zobowiązania
wekslowego, a jej rola w procesie ograniczać się będzie do niezbędnej współpracy przy
dowodzeniu spornych okoliczności przez pozwaną. Tymczasem pozwana poprzestała
jedynie na przedstawieniu rozliczenia, które sama sporządziła i które oceniać trzeba w
kategoriach zgłoszonych w sprawie twierdzeń. Problem ciężaru dowodu w
postępowaniu nakazowym toczącym się po wniesieniu zarzutów od nakazu wydanego
na podstawie weksla był wielokrotnie przedmiotem orzeczeń Sądu Najwyższego.
Podkreślano w nich, że w sytuacji wystawienia weksli in blanco w postaci tzw. weksli
gwarancyjnych, które stanowią upoważnienie dla wierzyciela do wypełnienia tekstu
weksli zgodnie z umową i wynikiem obrachunku, ciężar dowodu, że tym warunkom nie
stało się zadość spada na dłużnika (wyrok SN z 24 lutego 1928 r., Przegląd Sądowy
1928 r., poz. 544, wyrok z 2 maja 1929 r. OSP 1929, nr 8, poz. 511, wyrok SN z 18
listopada 1999 r. I CKN 215/98 OSNC 2000r., nr 7-8, poz.128). Taki rozkład ciężaru
dowodu nie budził wątpliwości. Wynika zresztą z treści art. 6 k.c. i ze sformułowań art.
10 i 17 prawa wekslowego.
W tej sytuacji za nietrafne uznać trzeba stanowisko Sądu Apelacyjnego, który
zauważając, że powódka przedstawiła wypełniony weksel i z niego wywodzi swoje
roszczenie, zaakceptował uchylenie nakazu zapłaty i oddalenie powództwa z tej
przyczyny, iż nie udowodniła ona istnienia zobowiązania i jego wysokości. Zarzuty
kasacji dotyczące wadliwego przyjęcia rozkładu ciężaru dowodów, w tym przede
wszystkim zarzut naruszenia art. 6 k.c., są więc uzasadnione, a w świetle powyższych
rozważań zbędne staje się ustosunkowywanie się do tych z pozostałych zarzutów, które
próbują jakby dodatkowo wykazywać wadliwość stanowiska Sądu drugiej instancji, które
legło u podstaw zaskarżonego rozstrzygnięcia. Odnosi się to do zarzutów naruszenia
przepisów art. 493 i 496 k.p.c., 328 § 2 i 391 oraz art. 278 § 1 i 232 k.p.c.
6
Szereg dalszych zarzutów ocenionych zaś być musi jako przedwczesne, dopiero
bowiem prawidłowe ustalenie podstawy faktycznej sporu pozwoli na ich ewentualną
ocenę. Większość z nich była już podnoszona w apelacji, jednakże wobec przyjętej
koncepcji rozstrzygnięcia w wyroku Sądu Apelacyjnego, Sąd ten nie ustosunkowywał się
do ich treści. Wskazać tu trzeba na zarzut naruszenia art. 451 § 3 k.c. i art.10 prawa
wekslowego w zakresie dopuszczalności zarzutu przedawnienia. Potrzeba i zakres
zastosowania powyższych przepisów na obecnym etapie postępowania, wobec braku
praktycznie jakichkolwiek ustaleń co do realizacji przez strony łączącej je umowy o
współpracę i wynikających z niej rozliczeń, jest niemożliwa do ocenienia. Podobnie,
jeżeli chodzi o zarzut naruszenia art. 232 k.p.c., skoro w świetle dotychczasowych
wywodów i aktualnego stanu sprawy stwierdzić można tylko, że to nie na stronie
powodowej spoczywał obowiązek, przy założeniu jego istnienia, zawnioskowania
dowodu z opinii biegłego. Zarzut naruszenia art. 299 k.p.c. wpisuje się w szereg
zarzutów związanych z ustaleniami, których, jak już wyżej wskazano w sprawie, w
zasadzie nie ma, dotyczącymi sposobu zaliczania na poszczególne zobowiązania i
rozliczania zwracanych opakowań na przestrzeni kilku lat współpracy stron. Zwrócić
więc tylko można uwagę, że czym innym jest przyznanie dodatniego salda rozliczeń za
rok 1999, czym innym przyznanie, iż spór dotyczy tylko zobowiązań powstałych do
końca 1998 r. Jest to tym istotniejsze, gdy z jednej strony weźmie się pod uwagę datę
wystawienia weksla, umowy stron i deklaracji wekslowej, z drugiej zarzut naruszenia art.
451 § 3 k.c.
Z tych wszystkich względów orzeczono jak w sentencji (art. 39313
§ 1 k.p.c.).