Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 106/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSA Aleksandra Marszałek (sprawozdawca)
SSN Gerard Bieniek
w sprawie z powództwa S. J.
przeciwko S. T.
o stwierdzenie nieważności umów, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 27
października 2005 r., na rozprawie kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 23 listopada 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
1. uchyla zaskarżony wyrok w pkt. I i II i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania;
2. przyznaje adw. B. K. - Kancelaria Adwokacka w Z. od Skarbu Państwa (Sąd
Okręgowy w Z.) kwotę 1800 (tysiąc osiemset) zł tytułem kosztów pomocy
prawnej udzielonej z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 23 listopada 2004 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok
Sądu Okręgowego w Z. z 7 czerwca 2004 r. i powództwo S. J. przeciwko S. T. o
stwierdzenie nieważności umów oddalił. Sąd pierwszej instancji uznał za nieważne
umowy darowizny zawarte między stronami w dniach 25 stycznia 1995 r. i 5 lutego 1997
2
r., mocą których powódka darowała pozwanemu nieruchomości położone w C. Sąd ten
ustalił, że powódka jest osobą o poważnym zaburzeniu mowy i słuchu, które sprawiają -
przy braku umiejętności pisania i czytania – niemożność logicznego komunikowania się
z otoczeniem w sprawach innych, niż proste i powtarzające się. Zdaniem Sądu
Okręgowego, powódka – wobec tak poważnych zaburzeń zdrowia - nie była świadoma
treści obu umów zawartych przed notariuszem. Przystępując do umów była przekonana,
że ich przedmiotem jest wieloletnia dzierżawa, a nie przeniesienie własności. Zdaniem
tego Sądu, powódka znajdowała się w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji
i wyrażenie woli, a zatem zaistniały przesłanki przewidziane w art. 82 k.c., stanowiące o
nieważności spornych umów darowizny. Dalej stwierdził Sąd, że powódka zawarła
umowy darowizny pod wpływem błędu, była bowiem przeświadczona, że zawiera
umowy dzierżawy, a nie darowizny i z błędu tego nie została wyprowadzona ani przez
pozwanego, ani przez notariusza. Od skutków swoich oświadczeń woli uchyliła się,
składając stosowne oświadczenie w piśmie procesowym w niniejszej sprawie.
Rozpoznając apelację pozwanego, której zarzuty koncentrowały się na
kwestionowaniu ustaleń sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny, dystansując się od
zarzutów skarżącego oraz ich motywów, zmienił zaskarżony wyrok i powództwo oddalił.
Stanął na stanowisku, że powódka nie ma interesu prawnego w wytaczaniu powództwa
opartego na art. 189 k.p.c., może bowiem wystąpić z dalej idącym roszczeniem o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
W kasacji od powyższego wyroku powódka zarzuciła rażące naruszenie
przepisów prawa materialnego, a to art. 84 k.c. i 189 k.p.c. przez ich błędną interpretację
i przyjęcie, że powódka nie miała interesu prawnego w wytoczeniu niniejszego
powództwa, oraz naruszenie prawa procesowego, to jest art. 233 § 1 k.p.c. przez
niezadośćuczynienie obowiązkowi dokonania wszechstronnego rozważenia zebranego
materiału dowodowego. Domagała się zmiany wyroku i uwzględnienia powództwa,
ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie mają zastosowanie przepisy dotyczące kasacji w wersji redakcyjnej i
numeracji obowiązującej do dnia 6 lutego 2005 r. (art. 3 ustawy z 22 grudnia 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych, Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
Powódka wystąpiła z pozwem o ustalenie, że umowy darowizny, które zawarła z
pozwanym są nieważne. Takie powództwo znajduje oparcie w art. 189 k.p.c., zgodnie z
3
którym powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku
prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Warunkiem sine qua non
dopuszczalności takiego powództwa jest istnienie po stronie powodowej interesu
prawnego, w ustaleniu konkretnego stosunku prawnego lub prawa. Interes ten
występuje zwłaszcza w wypadku niepewności co do odpowiedniego prawa lub stosunku
prawnego (wyrok SN z 24 marca 1987 r., III CRN 57/87, OSNPG z 1987 r., nr 7, poz.
27). Zainteresowany występujący z powództwem przewidzianym w art. 189 k.p.c.
zmierza wówczas do osiągnięcia stanu pewności co do sytuacji prawnej w jakiej się
znajduje.
Powódka podnosząc, że zawarła umowy darowizny w stanie wyłączającym
swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, a także w przekonaniu, że zawiera umowy
dzierżawy, domagała się stwierdzenia ich nieważności. Zmierzała więc do wyjaśnienia
ważności i skuteczności umów, co określić miało jej sytuacje prawną w relacjach
z pozwanym. Wykazała należycie interes prawny w takim żądaniu, w związku z czym
odesłanie jej na drogę procesu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym, nie jest zasadne.
W orzecznictwie Sadu Najwyższego nie ma jednolitego poglądu co do charakteru
powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Uznaje się, że jest ono szczególnym rodzajem powództwa o ustalenie prawa (wyrok SN
z dnia 27 lutego 2002 r., III CKN 38/01, OSNC z 2003, nr 2, poz. 27) lub powództwem
służącym do zaspokojenia roszczenia typu rzeczowego, za pomocą którego powód
domaga się wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie
wpisanej do księgi wieczystej (wyrok SN z 10 kwietnia 2000 r., V CKN 168/00,
niepublikowany, wyrok z SN z 19 lutego 2003 r., V CKN 1614/00, niepublikowany).
Zgodnie z art. 10 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.
Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zmianami), stanowiącym materialnoprawną
podstawę omawianego powództwa, w razie niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie, albo jest dotknięte
wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia
niezgodności. Celem postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej jest więc
usunięcie istniejącej niezgodności. Jest to akcja związana z funkcją ustrojową ksiąg
wieczystych mająca zapewnić bezpieczeństwo obrotu.
4
Uzgodnienie treści księgi wieczystej polega na doprowadzeniu jej do aktualnego
stanu prawnego, kryterium takiego uzgodnienia jest więc zawsze obecny stan prawny, a
nie istniejący w przeszłości (wyrok SN z 24 listopada 1998 r., I CKN 282/98,
„Prokuratura i Prawo” z 1999 r. nr 4, str. 37). Taki przedmiot powództwa określa też krąg
uczestników procesu. Legitymację bierną mają osoby wpisane w dziale drugim księgi
wieczystej oraz osoby, których uprawnienia z tytułu własności nie zostały - bez względu
na przyczynę – dotychczas ujawnione (wyrok SN z dnia 23 grudnia 1988 r., III CRN
434/99, OSNC z 1991 r., nr 1, poz.12, wyrok SN z 17 kwietnia 1998 r., II CKN 695/97 –
niepublikowany, uchwała SN z dnia 29 września 1996 r., III CZP 16/96, OSNC z 1996 r.,
nr 5, poz. 73, wyrok SN z 19 listopada 2004 r., II CK 152/04 niepublikowany).
Porównanie powyższych cech i celów powództwa opartego na podstawie z art.
189 k.p.c. i 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, dokonane na tle
niekwestionowanych kasacją ustaleń, prowadzi do wniosku, że żądanie powódki oparte
na art. 189 k.p.c. jest dopuszczalne i zostało uzasadnione interesem prawnym,
służącym usunięciu niepewności stosunku prawnego. Cel tego powództwa jest inny niż
wynikający z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Wyrok ustalający wydany
na podstawie art. 189 k.p.c. zmierza do udzielenia ochrony podmiotowi spełniającemu
przewidziane w nim wymagania (wyrok SN z 30 maja 2003 r., III CKN 1137/00,
niepublikowany) i nie może stanowić podstawy wpisu do księgi wieczystej. Orzeczenie,
jakie w nim zapada dotyczy tylko stron umowy. Istnienie takiego wyroku może
ewentualnie stanowić dopiero podstawę do wytoczenia powództwa z art. 10 ustawy o
księgach wieczystych i hipotece. Trzeba jednak mieć na względzie, że powództwo takie
dotyczyć będzie, w wypadku, jak ustalił Sąd drugiej instancji, dalszego obrotu spornymi
działkami i ujawnienia w księdze wieczystej nowych właścicieli innego kręgu
zainteresowanych a także stanu prawnego aktualnego w chwili orzekania. Wówczas
sporne umowy mogłyby nawet pozostać całkowicie poza zainteresowaniem sądu.
Należy podkreślić, że powództwo art. 10 u.k.w.h. nie może być traktowane, jako
uniwersalny instrument, służący do weryfikowania wszelkich zdarzeń prawnych,
dotyczących nieruchomości, mających założone księgi wieczyste. Służy ono wyłącznie
do usuwania niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, co – jak podkreślono - określa krąg osób
legitymowanych oraz rodzaj możliwych do zgłoszenia żądań.
Drugi zarzut kasacji, dotyczy naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. nie został bliżej
umotywowany, a Sąd drugiej instancji - rozpoznając apelację i przyjmując, że
5
powództwo w zgłoszonym kształcie jest niedopuszczalne - w ogóle nie dokonywał
ustaleń faktycznych, jak również nie przeprowadzał ich oceny. Czyni to zbędnym
ustosunkowywanie się do omawianego zarzutu.
Wobec trafności zarzutu naruszenia prawa materialnego przez błędne nie
zastosowanie art. 189 k.p.c., kasację należało uznać za uzasadnioną.
Zgodnie z powyższym Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39313
§ 1
k.p.c.).
Kontakt: saos_malpka_saos_kropka_org_kropka_pl | Wersja SAOS: 0.9.13