Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 190/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. K. i J. K. przeciwko Skarbowi Państwa - Urzędowi Kontroli
Skarbowej w G. Ośrodkowi Zamiejscowemu w S. i Dyrektorowi Izby Skarbowej w G.
Ośrodkowi Zamiejscowemu w S. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 18 listopada 2005 r., kasacji strony pozwanej Skarbu Państwa - Urzędu
Kontroli Skarbowej w G. Ośrodka Zamiejscowego w S. od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 15 grudnia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 i w punkcie 3 oraz w punkcie 2 w części
oddalającej apelację pozwanego i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowie, J. i E. małżonkowie K., ostatecznie domagali się zasądzenia na
swoją rzecz od Skarbu Państwa 37 804,03 zł tytułem naprawienia szkody polegającej na
obciążeniu ich na skutek długotrwałego, niezgodnego z prawem postępowania
kontrolnego, prowadzonego przez Urząd Kontroli Skarbowej w G., nadmiernymi
odsetkami za zwłokę od zaległego podatku dochodowego od osób fizycznych za rok
1996.
2
Urząd Kontroli Skarbowej wszczął postępowanie w dniu 30 sierpnia 1999 r. Jedną
decyzją z dnia 22 września 1999 r. ustalił wysokość łącznego zobowiązania
podatkowego powodów z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych za 1996 r. na
292 008,70 zł, w tym zaległości podatkowej na 165 016,40 zł, a drugą decyzją z tego
samego dnia określił odsetki od zaległości powodów w podatku dochodowym za 1996 r.
w wysokości 180 346,40 zł. Po uchyleniu na skutek odwołania powodów obu
wymienionych decyzji przez Izbę Skarbową w G., Urząd Kontroli Skarbowej decyzjami z
dnia 19 czerwca 2000 r. ustalił wysokość łącznego zobowiązania podatkowego
powodów z tytułu podatku dochodowego za 1996 r. na 264 228 zł, w tym zaległości
podatkowej na 136 735,70 zł - oraz wysokość odsetek za zwłokę od zaległości
podatkowej na kwotę 176 648,80 zł. Powodowie wnieśli odwołanie także od tych decyzji.
Po ich uchyleniu przez Izbę Skarbową, Urząd Kontroli Skarbowej kolejnymi decyzjami, z
dnia 16 stycznia 2001 r., ustalił wysokość należnego zobowiązania podatkowego za
1996 r. na 244 762,80 zł, w tym zaległości podatkowej na sumę 117 270,50 zł - a
wysokość odsetek za zwłokę od zaległości podatkowej na kwotę 193 848,10 zł. Po
zaskarżeniu przez powodów również tych decyzji, Izba Skarbowa w dniu 24 maja 2001
r. wydała decyzje, w których sama ustaliła wysokość zobowiązania podatkowego
powodów za 1996 r. na kwotę 214 818,90 zł, w tym zaległości podatkowej na 87 326,60
zł - oraz odsetek za zwłokę od zaległości podatkowej na kwotę 144 355,50 zł.
Powodowie z tytułu podatku dochodowego wraz z odsetkami zapłacili łącznie
205 839,82 zł. Decyzje organu pierwszej instancji nie podlegały natychmiastowej
wykonalności, ponieważ powodowie wraz z odwołaniem domagali się wstrzymania
wykonania – do czego się przychylono (art. 224 ordynacji podatkowej).
Dochodzona przez powodów kwota stanowi równowartość uiszczonych przez
nich odsetek za zwłokę za okres od 3 lutego 2000 r., tj. od dnia następnego po dniu
wydania pierwszej decyzji kasacyjnej przez Izbę Skarbową, ustalonych ostateczną
decyzją Izby Skarbowej.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 marca 2004 r. uwzględnił powództwo
częściowo; zasądził na rzecz powodów 13 642,20 zł z odsetkami ustawowymi od 1
grudnia 2003 r. W ocenie Sądu Okręgowego, długotrwałe, niemal dwuletnie,
postępowanie kontrolne prowadzone było z naruszeniem przepisów art. 122, 187 § 1 i
art. 233 § 2 ordynacji podatkowej. Zgodnie z tymi przepisami, organy podatkowe w toku
postępowania są obowiązane podjąć wszelkie niezbędne działania w celu dokładnego
wyjaśnienia stanu faktycznego sprawy oraz zebrać i rozpatrzyć w sposób wyczerpujący
3
cały materiał dowodowy. Organ odwoławczy powinien w zasadzie rozpoznać sprawę
merytorycznie. Uchylić decyzje i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania
organowi pierwszej instancji może tylko wtedy, gdy rozstrzygnięcie sprawy wymaga
uprzedniego przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości lub w znacznej
części. Zdaniem Sądu Okręgowego, wydanie przez Izbę Skarbową pierwszej decyzji
kasacyjnej było usprawiedliwione, drugiej natomiast już nie, dlatego na rzecz powodów
należało zasądzić odszkodowanie w wysokości równej odsetkom ustawowym od
zaległości podatkowej w kwocie 87 326,80 zł należnym za okres od 15 września 2000 r.
(data wydania drugiej decyzji kasacyjnej) do 24 maja 2001 r. (data wydania ostatecznej
decyzji przez Izbę Skarbową). Odsetki te wynoszą właśnie zasądzoną kwotę 13 642,20
zł. Jako podstawę prawną zasądzenia na rzecz powodów odszkodowania w tej
wysokości Sąd Okręgowy wymienił art. 417 § 1 k.c. w związku z art. 77 ust. 1
Konstytucji.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniosły obie strony. Sąd Apelacyjny
oddalił apelację strony pozwanej, na skutek zaś apelacji powodów zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że zasądził na rzecz powodów dalszą kwotę 23 159,39 zł –
czyli uznał żądanie powodów za uzasadnione niemal w całości. Według Sądu
Apelacyjnego, w sprawie, zgodnie z art. 417 § 1 k.c. i art. 77 ust. 1 Konstytucji, nie było
istotne, czy funkcjonariusze pozwanego przestrzegali procedur dotyczących
prowadzenia kontroli, istotne było tylko to, że pierwsze decyzje Urzędu Kontroli
Skarbowej, wydane 22 września 1999 r., okazały się w świetle postępowania
kontrolnego niezgodne z prawem. Wobec wydania tych niezgodnych z prawem decyzji,
powodowie, broniąc się słusznie przed nimi, zostali zobowiązani do zapłacenia wyższej
sumy odsetek za zwłokę od tej, którą byliby zobowiązani zapłacić, gdyby Urząd Kontroli
Skarbowej wydał od razu decyzje prawidłowe. Powodowie więc wskutek częściowej
bezpodstawności prawnej świadczeń nałożonych na nich w decyzjach wydanych 22
września 1999 r., broniąc się przed tymi decyzjami, ponieśli szkodę równą kwocie
ustalonych w decyzji Izby Skarbowej z dnia 24 maja 2001 r. odsetek za zwłokę za okres
od 22 września 1999 r. do 24 maja 2001 r. Ponieważ jednak powodowie ograniczyli
swoje żądanie do okresu od 3 lutego 2000 r. do 24 maja 2001 r., przy ustalaniu
należnego im odszkodowania trzeba było pominąć odsetki, którymi zostali obciążeniu za
okres do 3 lutego 2000 r. Innymi słowy, według Sądu Apelacyjnego, w sprawie, zgodnie
z art. 417 §1 k.c. i art. 77 ust. 1 Konstytucji, nie było w ogóle istotne, jak długo, i w jaki
sposób przebiegało kontrolne postępowanie podatkowe, lecz tylko to, jaki był
4
obiektywnie jego wynik. Zajmując takie stanowisko, unika się – zdaniem Sądu
Apelacyjnego – konieczności rozważania, kiedy i jakiej treści decyzje powinny zapaść w
postępowaniu odwoławczym, a tym samym merytorycznej w istocie oceny
prawidłowości tego postępowania.
Strona pozwana jako podstawy kasacyjne wskazała naruszenie przez Sąd
Apelacyjny art. 417 § 1 k.c. w związku z art. 77 ust. 1 Konstytucji, art. 361 § 2 i art. 362
k.c., art. 122 i 187 § 1 ordynacji podatkowej oraz art. 385 i 386 § 1 k.p.c.; podniesiony
przez stronę pozwaną także ogólny zarzut sprzeczności istotnych ustaleń Sądu z treścią
zebranego materiału dowodowego nie spełnia w sposób oczywisty wymagań art. 3933
§
1 pkt 2 k.p.c. w związku z art. 3931
pkt 2 k.p.c. i art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju
sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sprawie nie mógł mieć zastosowania art. 417 §1 k.c. w brzmieniu mającym
moc od 1 września 2004 r., ponieważ według art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz.
1692), do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie tej
ustawy, tj. przed dniem 1 września 2004 r., stosuje się art. 417 k.c. (jak i inne
znowelizowane wspomnianą ustawą przepisy) w brzmieniu obowiązującym do 31
sierpnia 2004 r. - oczywiście z uwzględnieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK ZU 2001, nr 8, poz. 256). W myśl tego wyroku,
art. 417 k.c. pozostawał w zgodzie z art. 77 ust. 1 Konstytucji tylko gdy był rozumiany w
ten sposób, że Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę spowodowaną przez
niezgodne z prawem działanie funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu
powierzonej mu czynności. Wskazany stan prawny wynikający z wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, miał zastosowanie także do
zdarzeń zaistniałych przed ogłoszeniem tego wyroku w „Dzienniku Ustaw”, a po wejściu
w życie Konstytucji (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2004 r., III CK
266/02, opublikowany w: M. Safjan, Odpowiedzialność władzy publicznej, Warszawa
2004, s. 171, i cytowane w tym wyroku orzeczenia, a z późniejszych orzeczeń wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 591/03, niepubl.).
Stan prawny, wynikający z art. 417 k.c. w następstwie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, wobec uchylenia zarazem tym
wyrokiem ze skutkiem od dnia wejścia w życie Konstytucji przepisu art. 418 k.c., miał
5
zastosowanie również do naprawienia szkody wyrządzonej przez wydanie bezprawnego
orzeczenia lub zarządzenia, tj. w przypadkach objętych hipotezą uchylonego art. 418
k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2003 r., I CK 150/02, OSNC
2004, nr 7-8, poz. 132, sprostowanie OSNC 2004, nr 10). Trybunał Konstytucyjny w
wymienionym wyroku podkreślił jednak, że art. 77 ust. 1 Konstytucji nie upoważniał do
takiego rozumienia art. 417 k.c., które stwarzałoby podstawy dla dochodzenia roszczeń
odszkodowawczych w odniesieniu do każdego podlegającego kontroli instancyjnej
wadliwego indywidualnego władczego rozstrzygnięcia. Zdaniem Trybunału, kwestia
ustalenia niezgodności z prawem indywidualnych rozstrzygnięć, które mogą być
podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej, powinna zostać dokładniej
uregulowana ustawowo, tak aby nie dochodziło do zasadniczych rozbieżności
interpretacyjnych.
Według art. 4171
§ 2 k.c., obowiązującego od 1 września 2004 r., naprawienia
szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji
można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem
takiego orzeczenia lub takiej decyzji. W przepisie tym, będącym wynikiem dostosowania
regulacji kodeksu cywilnego do art. 77 ust. 1 Konstytucji, objęto więc
odpowiedzialnością tylko szkody wyrządzone przez wydanie prawomocnego orzeczenia
lub ostatecznej decyzji i tylko po uprzednim stwierdzeniu we właściwym postępowaniu
niezgodności z prawem takiego orzeczenia lub takiej decyzji. U podstaw
przedstawionego rozwiązania leżały między innymi założenia, że zainicjowane przez
stronę postępowanie odwoławcze pozwala usunąć wadliwości rozstrzygnięcia
zapadłego w pierwszej instancji, a sytuację prawną stron kształtuje dopiero orzeczenie
prawomocne lub decyzja ostateczna. Uchylenie rozstrzygnięcia zapadłego w pierwszej
instancji z powodu jego wadliwości prawnej zostało więc niejako wkalkulowane w
prawną procedurę dochodzenia do prawidłowego załatwienia sprawy i dlatego takie
uchylone rozstrzygnięcie nie powinno być objęte omawianą regulacją odpowiedzialności
odszkodowawczej.
Podobnie, również na tle stanu prawnego wynikającego z art. art. 417 k.c. w
następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00,
przyjmowano, że zakładał on naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie
prawomocnego indywidualnego władczego rozstrzygnięcia po stwierdzeniu jego
niezgodności z prawem w odpowiedni, przewidziany ustawą sposób (zob. przede
wszystkim postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2003 r., III CZP 34/03,
6
„Prokuratura i Prawo” 2004, nr 2, poz. 30). W stanie prawnym obowiązującym do 1
września 2004 r., a właściwie do dnia 6 lutego 2005 r., kiedy zaczęły obowiązywać
przepisy kodeksu postępowania cywilnego normujące skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, nastręczało jednak trudności
ustalenie we wspomniany sposób niezgodności z prawem prawomocnych orzeczeń
sądowych. Nie nasuwało natomiast w zasadzie trudności stwierdzenie niezgodności z
prawem ostatecznych decyzji administracyjnych (kwestię, czy przepisy art. 160 k.p.a. i
art. 260 oraz 261 ordynacji podatkowej, stanowiły wyłączną, wykluczającą zastosowanie
art. 417 § 1 k.c. podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej w sytuacjach nimi
objętych, czy też jedynie „konkurującą” z art. 417 § 1 k.c. podstawę odpowiedzialności -
por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2003 r., III CZP 34/ 03 - można tu
pominąć). Właściwe procedury w tym względzie określały przepisy kodeksu
postępowania administracyjnego dotyczące wznowienia postępowania oraz
stwierdzenia nieważności ostatecznej decyzji lub jej niezgodności z prawem; poza tym
należy jeszcze wskazać, obowiązujący od 1 stycznia 2004 r., art. 287 ustawy z dnia 30
sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr
153, poz. 1270 ze zm.) i przepisy, do których on nawiązuje.
Wyłoniła się jednak w stanie prawnym obowiązującym przed 1 września 2004 r.
(aktualna także w świetle obecnego stanu prawnego) kwestia odpowiedzialności za
szkodę wyrządzoną w wyniku wykonania nieprawomocnego orzeczenia sądowego
wzruszonego w wyższej instancji oraz za szkodę wyrządzoną w wyniku wykonania
nieostatecznej decyzji – w praktyce przede wszystkim podatkowej – wzruszonej przez
organ drugiej instancji.
W wyroku z dnia 6 lutego 2002 r., V CKN 1248/00, OSP 2002, z. 10, poz. 128,
akceptowanym przez część piśmiennictwa, Sąd Najwyższy uznał za podstawę
roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej w wyniku wykonania nieostatecznej
decyzji podatkowej uchylonej przez organ odwoławczy normę art. 77 ust. 1 Konstytucji.
Z kolei w postanowieniu z dnia 30 maja 2003 r., III CZP 34/03, również
aprobowanym przez część piśmiennictwa, Sąd Najwyższy dopuścił możliwość uznania
za podstawę roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej w wyniku wykonania
nieprawomocnego orzeczenia sądowego wzruszonego w toku instancji oraz szkody
wyrządzonej w wyniku wykonania nieostatecznej decyzji uchylonej przez organ
odwoławczy przepis art. 417 § 1 k.c. W razie wykonania nieprawomocnego orzeczenia
wydanego w sprawie cywilnej miał on być – według tego stanowiska - stosowany w
7
związku z art. 338 § 2 k.p.c.; w przypadku wykonania nieostatecznej decyzji podatkowej
uzasadniałby on jedynie naprawienie szkody niepokrytej przez zwrot nadpłaty z
należnym oprocentowaniem.
Natomiast według wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004, V CK
250/04 (OSP 2005, z. 7-8, poz. 98), Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności
odszkodowawczej w związku z wydaniem decyzji podatkowej, która została wykonana,
a następnie uchylona przez organ drugiej instancji; rekompensata doznanego w takiej
sytuacji uszczerbku następuje wyłącznie przez zwrot nadpłaty z należnym
oprocentowanie według właściwych przepisów ordynacji podatkowej.
Pogląd wyrażony w wyroku z dnia 6 lutego 2002 r., V CKN 1248/00, który znalazł
odbicie w zaskarżonym orzeczeniu, należy stanowczo odrzucić, z przyczyn mających
znaczenie także w rozpoznawanej sprawie. Za ugruntowane już w orzecznictwie
Trybunału Konstytucyjnego i Sądu Najwyższego należy uznać stanowisko wykluczające
wyłączne bezpośrednie stosowanie art. 77 ust. 1 Konstytucji przez sądy w sprawach o
naprawienie szkody wyrządzonej przez bezprawne działanie lub zaniechanie przy
wykonywaniu władzy publicznej. Treść art. 77 ust. 1 Konstytucji jest na tyle
niedookreślona: w szczególności nie wskazuje, jaka szkoda ma podlegać naprawieniu,
ani nie rozstrzyga o bezprawności - że nie daje podstaw do wywodzenia z tego przepisu
roszczeń cywilnoprawnych (por. w szczególności wyrok Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 23 września 2003 r., K 20/02, OTK-A ZU 2003, nr 7, poz. 76, oraz orzeczenia Sądu
Najwyższego: z dnia 30 maja 2003 r., III CZP 34/ 03, z dnia 9 października 2003 r., I CK
150/02, z dnia 19 listopada 2004 r., V CK 250/04, i z dnia 9 maja 2003 r., V CK 344/02,
OSNC 2004, nr 7-8, poz. 119). Dlatego art. 77 ust. 1 Konstytucji nie może stanowić
samodzielnej podstawy nie tylko obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej w wyniku
wykonania nieostatecznej decyzji podatkowej uchylonej przez organ odwoławczy, ale w
ogóle jakiegokolwiek obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej w związku z
wykonywaniem władzy publicznej, także wiec takiego, o jaki chodzi w rozpoznawanej
sprawie.
Za dopuszczalnością dochodzenia na podstawie art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu
sprzed 1 września 2004 r., rozumianego zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, nie tylko szkody wyrządzonej przez prawomocne
orzeczenie lub ostateczną decyzję po stwierdzeniu w odpowiedni sposób ich
niezgodności z prawem, ale i szkody wyrządzonej w wyniku wykonania
nieprawomocnego orzeczenia sądowego wzruszonego w wyższej instancji lub w wyniku
8
wykonania nieostatecznej decyzji wzruszonej przez organ drugiej instancji, może
przemawiać istotne podobieństwo obu wskazanych sytuacji. Natychmiast wykonalne
orzeczenia lub decyzje uzyskują właściwość przysługującą normalnie orzeczeniom
prawomocnym lub decyzjom ostatecznym. Poza tym, wzruszenie natychmiast
wykonalnego nieprawomocnego orzeczenia lub natychmiast wykonalnej nieostatecznej
decyzji w toku postępowania odwoławczego, tak że nie stają się one rozstrzygnięciami
prawomocnymi lub ostatecznymi, może być uznane za stwierdzenie ich niezgodności z
prawem, porównywalne z omówionym wyżej stwierdzeniem niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji. Argumentem na rzecz dopuszczenia
dochodzenia na podstawie art. 417 § 1 k.c. naprawienia szkody wyrządzonej w wyniku
wykonania nieprawomocnego orzeczenia sądowego wzruszonego w wyższej instancji
może być także art. 338 § 2 k.p.c. Należy zauważyć, że powyższe argumenty
zachowują aktualność również na tle stanu prawnego obowiązującego od dnia 1
września 2004 r. Ale obowiązujący od tej daty art. 4171
§ 2 k.c., przewidujący tylko
odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub
ostatecznej decyzji, dostarczył zarazem mocnego argumentu na rzecz stanowiska
przeciwnego - zwłaszcza jeżeli uwzględnić, że przepis ten stanowi spełnienie
wskazanego w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00,
postulatu wprowadzenia w zakresie odpowiedzialności za szkodę spowodowaną
wydaniem indywidualnego władczego rozstrzygnięcia ustawowej regulacji
przeciwdziałającej zasadniczym rozbieżnościom interpretacyjnym (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 r., V CK 250/04).
Jednakże nawet opowiedzenie się za stanowiskiem, że art. 417 § 1 k.c. w
brzmieniu sprzed 1 września 2004 r., rozumiany zgodnie z wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, dopuszcza dochodzenie
naprawienia szkody wyrządzonej w wyniku wykonania nieprawomocnego orzeczenia
sądowego wzruszonego w wyższej instancji oraz szkody wyrządzonej w wyniku
wykonania nieostatecznej decyzji wzruszonej przez organ drugiej instancji, nie mogło
mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. W stanowisku tym można by
bowiem dostrzegać, co najwyżej, uzasadniony wskazanymi wyżej szczególnymi
okolicznościami, wyjątek od reguły, że wydanie orzeczenia lub decyzji podlegających
kontroli instancyjnej nie uzasadnia w świetle powyższego przepisu odpowiedzialności
odszkodowawczej.
9
Przyjęcie w zaskarżonym wyroku, że każda decyzja uchylona w postępowaniu
odwoławczym stanowi bezprawne indywidualne rozstrzygnięcie, mogące w razie
wykazania związanego z nim uszczerbku majątkowego uzasadniać odpowiedzialność
odszkodowawczą, było błędne nie tylko z wskazanych wyżej przyczyn. Powodowie swe
żądanie uzasadniali przede wszystkim zbyt długim, przewlekłym postępowaniem, które
doprowadziło do ostatecznego rozstrzygnięcia o wysokości ich zaległości w podatku
dochodowym od osób fizycznych za rok 1996 oraz o wysokości należnych odsetek za
zwłokę od tej zaległości. Nie ulega zaś od dawna wątpliwości możliwość – dopuszczano
ją jeszcze przed wejściem w życie Konstytucji – dochodzenia na drodze sądowej
odszkodowania za szkodę spowodowaną zwłoką w wydaniu decyzji administracyjnej
(por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną – z dnia 28
września 1990 r., III CZP 33/90, OSNCP 1991, nr 1, poz. 3, postanowienie Naczelnego
Sądu Administracyjnego z dnia 3 sierpnia 2000 r., V SAB 51/00, LEX nr 81353, wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 1999 r., I CKN 955/97, OSNC 1999, nr 10, poz.
169). Dochodzenie takiego odszkodowania po zakończeniu postępowania
administracyjnego na skutek wydania rozstrzygnięcia co do istoty sprawy nie wymagało
ani dawniej ani nie wymaga obecnie uprzedniego wyczerpania środków mających
przeciwdziałać przewlekłości postępowania administracyjnego; porównaj obowiązujący
aktualnie art. 16 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa
strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki
(Dz. U nr 179, po. 1843), dotyczący bezpośrednio jedynie postępowań sądowych, lecz
będący wyrazem ogólniejszej myśli. W obecnym stanie prawnym tylko naprawienia
szkody wyrządzonej przez niewydanie orzeczenia lub decyzji można dochodzić dopiero
po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania
orzeczenia lub decyzji (art. 4171
§ 3 k.c.).
Ocena zasadności powództwa wszczynającego niniejszą sprawę wymagała więc
przede wszystkim zbadania, czy podatkowe postępowanie kontrolne, którym zostali
objęci powodowie, istotnie nie trwało, uwzględniając właściwe regulacje prawne, w tym
podniesione w skardze kasacyjnej przepisy art. 122 i 187 § 1 ordynacji podatkowej, zbyt
długo, czyli czy nie miało znamion przewlekłości. Odpowiedź pozytywna byłaby
jednoznaczna ze stwierdzeniem niezgodnego z prawem zachowania strony pozwanej.
Następnie nieodzowne byłoby wyjaśnienie doznania przez powodów uszczerbku
majątkowego, pozostającego w normalnym związku przyczynowym z wspomnianym
bezprawnym zachowaniem strony pozwanej, oraz ewentualnego przyczynienia się
10
powodów do tego uszczerbku. Ustalenie w zaskarżonym wyroku szkody powodów w
oderwaniu od wymienionego zachowania strony pozwanej oraz pominięcie przy
określaniu wysokości odszkodowania należnego powodom kwestii ich przyczynienia się
stanowiło zatem niewątpliwie naruszenie powołanych w skardze kasacyjnej przepisów
art. 361 § 2 i art. 362 k.c.
Jak wiadomo, powodowie dopatrują się swej szkody w tym, że zapłacili odsetki za
zwłokę od zaległości podatkowej w wyżej wysokości niż zapłaciliby, gdyby podatkowe
postępowanie kontrolne, w którym ustalono ostatecznie wysokość zaległości
podatkowej, zakończyło się, jak tego wymagało prawo, wcześniej, we właściwym czasie.
Tak ujęty uszczerbek majątkowy, mimo zastrzeżeń strony pozwanej, powołującej się na
to, że obowiązek zapłaty podatku dochodowego od osób fizycznych w określonym
terminie powstaje już z mocy samego prawa, może być objęty odszkodowaniem
należnym na podstawie przepisu art. 417 § 1 k.c., rozumianego zgodnie z wyrokiem
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00. Podatek dochodowy od
osób fizycznych rzeczywiście podlega, jak powszechnie wiadomo, „samoobliczeniu”;
podatnik jest z mocy ustawy sam zobowiązany prawidłowo go obliczyć i zapłacić w
oznaczonym terminie. Jednakże organ podatkowy może dokonać tzw. kontrolnego
wymiaru podatkowego (zob. w szczególności art. 281 i nast. ordynacji podatkowej, a z
przepisów wcześniejszych zwłaszcza art. 54). W takim przypadku o wysokości podatku
(zaległości podatkowej) rozstrzyga decyzja organu kontrolnego i jeżeli taka decyzja
zapadła w wyniku postępowania mającego znamiona przewlekłości, uiszczone odsetki
za zwłokę od kwoty ustalonej w tej decyzji mogą być uznane, poczynając od chwili
wystąpienia przewlekłości, za szkodę podlegającą naprawieniu na podstawie
powołanego wyżej przepisu kodeksu cywilnego.
Z przedstawionych przyczyn, dowodzących zasadności podstaw kasacyjnych
wskazujących na naruszenie art. 77 ust. 1 Konstytucji oraz art. 417 § 1, art. 361 § 2 i art.
362 k.c., Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. w związku z art. 3 ustawy z
dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych orzekł jak w sentencji.