Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 maja 2003 r., V CK 344/02
1. Artykuł 31 ust. 1 i 2 Konstytucji nie może być stosowany przez sądy
jako samoistna podstawa rozstrzygnięcia sprawy.
2. Wolność obrony w postępowaniu karnym lub dyscyplinarnym
obejmuje w szczególności możliwość ustanowienia profesjonalnego obrońcy
(art. 42 ust. 2 Konstytucji).
3. Wolność wyboru obrońcy w postępowaniu karnym lub
dyscyplinarnym nie stanowi dobra osobistego objętego ochroną przez art. 23
i 24 k.c.
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Jan Górowski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jacka B. przeciwko Politechnice W. w
W. o ochronę dóbr osobistych i zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 9 maja 2003 r., kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego we
Wrocławiu z dnia 24 maja 2002 r.
oddalił kasację i zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 1000 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Jacek B. w pozwie skierowanym przeciwko Politechnice W. wniósł o ustalenie
naruszenia przez pozwaną jego dobra osobistego: konstytucyjnie gwarantowanej
wolności do ustanowienia obrońcy z wyboru w osobie adwokata, w toczącym się
przeciwko niemu postępowaniu dyscyplinarnym (art. 31 Konstytucji i art. 169 ust. 1
ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, Dz.U. Nr 65, poz. 385
ze zm.), oraz o zasądzenie od pozwanej na jego rzecz 15 000 zł tytułem
wynagrodzenia za wyrządzoną mu krzywdę przez naruszenie jego konstytucyjnych
praw i wolności.
Z dokonanych przez Sąd Okręgowy ustaleń wynika, że w postępowaniu
dyscyplinarnym przeciwko powodowi, studentowi Politechniki W., nie został
dopuszczony ustanowiony przez niego obrońca będący adwokatem. Orzeczeniem z
dnia 3 czerwca 1997 r. Komisja Dyscyplinarna dla Studentów Politechniki W. uznała
powoda za winnego zarzucanego mu przewinienia i wymierzyła mu karę nagany z
ostrzeżeniem. Odwoławcza Komisja Dyscyplinarna dla Studentów Politechniki W.
orzeczeniem z dnia 12 listopada 1997 r. oddaliła odwołanie powoda. Prawomocne
orzeczenie Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej zostało wykonane przez wpisanie
informacji o jego treści do akt osobowych powoda oraz wywieszone na tablicy
ogłoszeń Rzecznika Dyscyplinarnego Politechniki W. i tablicach ogłoszeń kilku
wydziałów Politechniki W. W związku z wywieszeniem tego orzeczenia na tablicach
ogłoszeń toczyło się odrębne postępowanie sądowe; Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 8 października 1999 r. nakazał Politechnice W. złożenie oświadczenia, że
wywieszenie odpisu orzeczenia na tablicach ogłoszeń naruszało dobra osobiste
powoda i było bezprawne.
W ocenie Sądu Okręgowego powyższe ustalenia nakazywały częściowo
uwzględnić powództwo wszczynające niniejszą sprawę. Wyrokiem z dnia 25
października 2001 r. Sąd ten ustalił, że w postępowaniu przed Komisją
Dyscyplinarną dla Studentów Politechniki W. i Odwoławczą Komisją Dyscyplinarną
dla Studentów Politechniki W. zostało naruszone dobro osobiste powoda w postaci
konstytucyjnie gwarantowanej wolności do ustanowienia obrońcy oraz zasądził od
pozwanej na rzecz powoda kwotę 3 000 zł.
Apelacja powoda od tego wyroku, skarżąca go w części oddalającej
powództwo, nie została uwzględniona. Sąd Apelacyjny uwzględnił natomiast
apelację pozwanej: wyrokiem z dnia 24 maja 2002 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że oddalił uwzględnioną przez ten Sąd część
powództwa.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, z dokonanych w sprawie ustaleń nie wynika,
aby doszło do naruszenia dobra osobistego powoda w postaci wolności, o której
mowa w art. 23 k.c. Przez wolność w tym przepisie rozumie się „możliwość
decydowania o sobie, czynienia tego, co mieści się w granicach prawa”.
Niedopuszczenie wybranego przez powoda obrońcy do udziału w postępowaniu
dyscyplinarnym stanowiło jedynie błąd proceduralny, podlegający skorygowaniu za
pomocą stosownych środków proceduralnych, nie stanowiło natomiast naruszenia
wolności powoda rozumianej jako możliwość decydowania o sobie.
Podstawy skargi kasacyjnej powoda stanowią zarzuty naruszenia przy
wydaniu wyroku Sądu Apelacyjnego następujących przepisów: art. 8 ust. 1 i 2, art.
31 ust. 1 i 2 Konstytucji, art. 23 i 24 § 1 k.c. oraz art. 378 § 1, art. 382, 372 i 385
k.p.c.
Myślą przewodnią zarzutu naruszenia wymienionych przepisów Konstytucji i
kodeksu cywilnego są twierdzenia odwołujące się do nakazu bezpośredniego
stosowania przepisów Konstytucji i obejmowania przez konstytucyjnie
gwarantowaną wolność także wolności wyboru obrońcy w postępowaniu
dyscyplinarnym. Podlegające bezpośredniemu zastosowaniu przepisy art. 31 ust. 1
i 2 Konstytucji, wyrażające zasadę wolności człowieka, chronią dobro osobiste w
postaci wolności wyboru obrońcy w postępowaniu dyscyplinarnym zarówno
samoistnie, jak i w związku z art. 23 i 24 k.c. przez nakaz objęcia art. 23 k.c. także
wolności wyboru obrońcy w postępowaniu dyscyplinarnym.
Do naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. doszło, zdaniem powoda, przede wszystkim
wskutek nieuwzględnienia przez Sąd Apelacyjny zarzutu nieważności postępowania
wywołanej tym, że sędzia wchodzący w skład sądu, który wydał wyrok w pierwszej
instancji, wydał wcześniej postanowienie oddalające wniosek powoda o zwolnienie
od kosztów sądowych. Sąd Apelacyjny oddalając apelację powoda bez rozważenia
nieważności postępowania przed Sądem pierwszej instancji, naruszył również art.
385 k.p.c.
Do naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. doszło, zdaniem powoda, także w inny
jeszcze niż wyżej wskazany sposób. Z przepisu tego w związku z art. 372 i 382
k.p.c. wynika, według powoda, nakaz rozważenia przez sąd drugiej instancji
argumentów podniesionych w odpowiedzi na apelację. Tymczasem Sąd Apelacyjny
nie odniósł się do argumentów konstytucyjnoprawnych zawartych w odpowiedzi
powoda na apelację strony pozwanej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Twierdzenie powoda o naruszeniu przez Sąd Apelacyjny art. 378 § 1 k.p.c.
wskutek nieuwzględnienia zarzutu nieważności postępowania jest całkowicie
bezpodstawne. Według art. 379 k.p.c., nieważność postępowania ma miejsce tylko
w przypadkach wyczerpująco w tym przepisie wymienionych. Jednym z nich jest
sprzeczność składu orzekającego sądu z przepisami prawa lub udział w
rozpoznaniu sprawy sędziego wyłączonego z mocy ustawy. We wskazanej przez
powoda sytuacji nie może być jednak niewątpliwie mowy o sprzeczności składu
orzekającego sądu z przepisami prawa (art. 47 k.p.c.), ani o udziale w rozpoznaniu
sprawy sędziego wyłączonego z mocy ustawy (art. 48 k.p.c.).
Oczywiście chybiony jest także zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 8
ust. 1 i 2 i art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji wskutek niezastosowania bezpośrednio tego
ostatniego artykułu jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia sprawy. Artykuł 31
ust. 1 i 2 Konstytucji nie może być bezpośrednio stosowany przez sądy jako
samoistna podstawa rozstrzygnięcia sprawy. Wyrażona w nim zasada wolności
człowieka stanowi klauzulę generalną określającą „sposób i kierunek interpretacji
całego systemu norm konstytucyjnych”, zaś stosowane bezpośrednio przez sądy
jako samoistna podstawa rozstrzygnięcia sprawy mogą być tylko te przepisy
Konstytucji, które są na tyle precyzyjnie sformułowane, że możliwe jest ich
odniesienie do konkretnej sytuacji.
Usprawiedliwionych podstaw nie ma również zarzut naruszenia art. 23 i 24 k.c.
przez nieprzyjęcie zharmonizowanej z Konstytucją wykładni tych przepisów
nakazującej uznać za dobro osobiste wolność wyboru obrońcy w postępowaniu
dyscyplinarnym.
Wyrażona w art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji zasada wolności człowieka ma wiele
aspektów. M.in. przejawia się ona w wolności obrony w postępowaniu karnym (art.
42 ust.2 Konstytucji) – którą Trybunał Konstytucyjny rozciągnął też w swym
orzecznictwie na – mające również charakter represyjny – postępowanie
dyscyplinarne (por. np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 grudnia 1998 r.,
K 41/97, OTK Zbiór Urzędowy 1998, nr 7, poz. 117). Wolność obrony w
postępowaniu karnym lub dyscyplinarnym to w szczególności możliwość
ustanowienia wybranego profesjonalnego obrońcy. Powyższa okoliczność nie
przesądza jednak o tym, że tak rozumiana wolność obrony w postępowaniu karnym
lub dyscyplinarnym powinna być rozpatrywana w kategoriach chronionego środkami
cywilnoprawnymi dobra osobistego.
Według dominującego poglądu, chronionym przez art. 23 k.c. dobrem
osobistym jest wolność rozumiana jako „fizyczna swoboda poruszania się”. Oprócz
tego, niektórzy autorzy zaliczają tu „wolność od obawy i strachu oraz od działania
pod przymusem”. W nawiązaniu do art. 47 Konstytucji wyrażony został także pogląd
uznający za chronione dobro osobiste wolność decydowania o życiu osobistym.
Do szerszego – takiego za jakim opowiada się skarżący – pojmowania
wolności jako wymienionego w art. 23 k.c. dobra osobistego Konstytucja nie daje
podstaw. Przewidując różne wolności i prawa osobiste, nie wymaga ona, aby
zwykły ustawodawca wszystkie te wolności i prawa chronił za pomocą środków
wskazanych w art. 24 k.c. Co się tyczy wolności wyboru obrońcy w postępowaniu
karnym lub dyscyplinarnym, wystarcza, że jej naruszenia będą sankcjonowane w
inny sposób, w drodze środków proceduralnych.
Bezzasadność podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia
przepisów Konstytucji przesądza jednocześnie o bezzasadności zarzutu naruszenia
art. 378 § 1 w związku art. 372 i 382 k.p.c. przez nieodniesienie się Sądu
Apelacyjnego do powtórzonej w skardze kasacyjnej konstytucyjnoprawnej
argumentacji powoda. Nie ma potrzeby w tym miejscu wdawać się w analizę
wymienionych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, wystarczy tylko
przypomnieć, że naruszenie przepisów postępowania może stanowić podstawę
kasacji tylko wtedy, gdy mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 393-1
pkt 2
k.p.c.).
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 393-12
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną, a o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnął
stosownie do art.98 i 108 § 1 k.p.c. w związku z § 3, § 7 i § 15 ust. 4
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat
za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. Nr 154,
poz. 1013 ze zm.).