Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 203/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji "W.(...)" SA w W.
Oddziału w O. przeciwko K. S. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 18 listopada 2005 r., kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 25
października 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Pozwany, K. S., będąc nietrzeźwym spowodował w dniu 9 czerwca 1995 r.
wypadek samochodowy, w którego wyniku poważnych obrażeń ciała doznał Z. P. Za
czyn ten pozwany został prawomocnie skazany.
Strona powodowa, Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji „W.(...)” – Spółka
Akcyjna w W., uiściło poszkodowanemu z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej sprawcy wypadku w kilku terminach (między innymi: 5 października 1999 r., 7
września 2000 r. i 10 listopada 2000 r.) łącznie 56 255,72 zł. W niniejszej sprawie, w
której pozew został wniesiony 8 grudnia 2003 r., strona powodowa domaga się
2
zasądzenia od sprawcy wypadku sumy równej kwocie wypłaconej poszkodowanemu, z
odsetkami ustawowymi, tytułem regresu opartego na § 33 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz. U. Nr 96, poz. 475 ze zm. –
dalej: rozp. M.F. z 1992 r.”).
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 23 lutego 2004 r. uwzględnił powództwo.
Powód podniósł w apelacji od wyroku Sądu Okręgowego zarzut przedawnienia
dochodzonego roszczenia co do kwoty 42 545,78 zł powołując się na upływ
przewidzianego w art. 819 § 1 k.c. trzyletniego terminu przedawnienia i wniósł o zmianę
tego wyroku przez oddalenie powództwa w zakresie przewyższającym kwotę 13 709,94
zł.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego. Według tego Sądu,
do dochodzonego w sprawie roszczenia regresowego nie ma zastosowania art. 819 § 1
k.c., przewidujący trzyletni termin przedawnienia roszczeń wynikających z umowy
ubezpieczenia, lecz – analogicznie jak przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31 maja
1985 r., III CRN 148/85 (OSNC 1986, nr 3, poz. 34) - przepisy art. 828 i 442 k.c., w myśl
których dochodzone roszczenie, jako wynikające z czynu niedozwolonego będącego
występkiem, w które strona powodowa wstąpiła dokonując zapłaty na rzecz
poszkodowanego, przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia popełnienia tego
czynu.
Pozwany skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego jako podstawy kasacyjne
przytoczył naruszenie art. 819 § 1 i 3 oraz art. 828 § 1 k.c. i § 33 pkt 1 rozp. M.F. z 1992
r. Podtrzymał swe wcześniejsze twierdzenia, że dochodzone roszczenie uległo co do
kwoty 42 545,78 zł przedawnieniu na skutek upływu mającego zastosowanie do tego
roszczenia trzyletniego terminu określonego w art. 819 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Co do terminu przedawnienia roszczenia zwrotnego opartego na § 33 rozp. M.F.
z 1992 r. zarysowała się rozbieżność poglądów.
Stanowisko, które znalazło wyraz w zaskarżonym wyroku, ma oparcie
w niektórych wypowiedziach piśmiennictwa.
Jednakże według uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2005 r., III CZP
83/05, niepubl., roszczenie zwrotne oparte na § 33 rozp. M.F. z 1992 r. ulega
przedawnieniu z upływem terminu wskazanego w art. 118 in fine k.c.
3
Zdaniem zaś części piśmiennictwa roszczenie to przedawnia się – tak jak twierdzi
pozwany - z upływem terminu określonego w art. 819 § 1 k.c.
Należy zauważyć, że praktyczny rezultat drugiego i trzeciego stanowiska jest taki
sam. Terminy przedawnienia przewidziane w art. 118 in fine i w art. 819 § 1 k.c. są
jednakowe, wynoszą trzy lata, ich zaś bieg w odniesieniu do omawianego roszczenia
rozpoczynałyby się w tej samej chwili, a mianowicie, zgodnie z art. 120 § 1 zdanie
drugie k.c., niezwłocznie po dokonaniu przez zakład ubezpieczeń zapłaty
ubezpieczonemu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN
316/01, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 117, a także z dnia 12 października 2001 r., V CKN
500/00, OSNC 2002, nr 7-8, poz. 90).
Trafne jest, z powodów niżej przytoczonych, trzecie z przedstawionych
stanowisk.
Przy rozpatrywaniu problematyki regresu ubezpieczyciela w dziedzinie
ubezpieczeń majątkowych, doniosłe znaczenie ma rozróżnienie na ubezpieczenia
dotyczące mienia i ubezpieczenia dotyczące odpowiedzialności cywilnej (art. 821 k.c.).
W przypadku ubezpieczeń dotyczących mienia układ interesów uprawnionego do
odszkodowania, osoby odpowiedzialnej za wyrządzoną szkodę i ubezpieczyciela
przemawia za przyznaniem co do zasady ubezpieczycielowi, który zapłacił
odszkodowanie, roszczenia zwrotnego wobec osoby trzeciej odpowiedzialnej za
wyrządzoną szkodę. Potrzebę przyznania ubezpieczycielowi takiego roszczenia
uwzględniono w art. 828 k.c. Według przyjętego w art. 828 § 1 zdanie pierwsze k.c.
rozwiązania, jeżeli nie umówiono się inaczej, z dniem zapłaty odszkodowania przez
zakład ubezpieczeń roszczenie ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej
odpowiedzialnej za szkodę przechodzi z mocy prawa na zakład ubezpieczeń do
wysokości zapłaconego odszkodowania. Na podstawie tego ogólnego, dyspozytywnego
rozwiązania obejmującego wszystkie przypadki ubezpieczenia mienia, ubezpieczyciel
może więc dochodzić regresu wobec osoby trzeciej odpowiedzialnej za wyrządzoną
szkodę realizując nabyte ex lege w stosunku do niej roszczenie ubezpieczającego. W
związku z tym, że chodzi tu o przypadek wstąpienia z mocy ustawy w prawa
zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 4 k.c.), realizacja nabytego prawa zakłada,
jak objaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31 maja 1985 r., III CRN 148/85,
wykonywanie go na takich warunkach, na jakich ono przysługiwało poprzednikowi –
także, gdy chodzi o przedawnienie. Sąd Apelacyjny powołując się na wymieniony wyrok
pominął to, że nie dotyczył on ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej i regresu
4
przeciwko ubezpieczonemu od tej odpowiedzialności, lecz ubezpieczenia mienia od
kradzieży i regresu przeciwko złodziejom.
Inaczej rzecz przedstawia się, gdy chodzi o ubezpieczenie odpowiedzialności
cywilnej. Przyznanie ubezpieczycielowi co do zasady roszczenia zwrotnego przeciwko
ubezpieczającemu lub ubezpieczonemu przekreślałoby sens tego ubezpieczenia,
dlatego zasadą w dziedzinie ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej jest
dopuszczalność roszczenia zwrotnego zakładu ubezpieczeń jedynie w określonych
przypadkach szczególnych, uzasadnionych względami prewencyjno- wychowawczymi
lub represyjnymi. W odniesieniu do przypadków tych mówi się, w odróżnieniu od
zwykłego regresu zakładu ubezpieczeń, opartego na art. 828 k.c., o nietypowym
regresie ubezpieczyciela.
Rozpatrywany w okolicznościach sprawy regres zakładu ubezpieczeń przeciwko
kierującemu pojazdem, będącemu ubezpieczonym w ramach obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (§ 10 ust. 1 i 3 rozp. M. F. z 1992
r.), jest więc przypadkiem tzw. regresu nietypowego ubezpieczyciela, opartego na
przepisie szczególnym, a mianowicie § 33 rozp. M. F. z 1992 r. Podobne uregulowania
zawierały obowiązujące wcześniej odpowiednie rozporządzenia Ministra Finansów (z
dnia 1 grudnia 1961 r., Dz. U. Nr 55, poz. 311 - § 17, z dnia 24 maja 1968 r., Dz. U. Nr
15, poz. 89 ze zm. - § 17, z dnia 28 listopada 1974 r., Dz.U. nr 46, poz. 274 ze zm. - §
19, z dnia 30 listopada 1981 r., Dz.U. nr 30, poz. 166 ze zm. - § 11, z dnia 6 lutego 1985
r., Dz. U. Nr 6, poz. 20 - § 11, z dnia 29 marca 1989 r., Dz.U nr 18, poz. 100 ze zm. - §
11). Z kolei późniejszym odpowiednikiem § 33 rozp. M.F.z 1992 r. był § 33
rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24 marca 2000 r. w sprawie ogólnych
warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (Dz.
U. Nr 26, poz. 310 ze zm.), obecnie zaś jest nim art. 43 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.).
Podstawą zatem regresu zakładu ubezpieczeń w dziedzinie obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie
mógł i nie może być art. 828 k.c., lecz jedynie właściwy przepis szczególny (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2002 r., IV CKN 1409/00, LEX nr 80275).
5
Dla odpowiedzi na pytanie, w jakim terminie przedawnia się roszczenie zwrotne
zakładu ubezpieczeń oparte na takim przepisie szczególnym, istotną okolicznością stała
się dokonana przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.
U. Nr 59, poz. 344 ze zm.) zmiana stanu prawnego w odniesieniu do źródła stosunku
ubezpieczeniowego w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.
Według wcześniejszego stanu prawnego, stosunek ten powstawał z mocy ustawy
w razie ziszczenia się określonego zdarzenia, a więc bez potrzeby zawarcia umowy
przez zakład ubezpieczeń jako ubezpieczyciela i posiadacza pojazdu jako
ubezpieczającego (zob. art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 10 grudnia 1958 r. o ubezpieczeniach
majątkowych i osobowych, Dz. U. Nr 72, poz. 357 ze zm., i art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 20
września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, Dz. U. Nr 45, poz. 242
ze zm.). W takim stanie prawnym roszczenie zwrotne zakładu ubezpieczeń przeciwko
kierującemu pojazdem oparte na odpowiednim przepisie szczególnym nie mogło być
oczywiście uznane za roszczenie z umowy ubezpieczenia i tym samym nie mógł mieć
do tego roszczenia zastosowania art. 819 § 1 k.c. W konsekwencji, wobec braku także
innego przepisu szczególnego określającego termin przedawnienia tego roszczenia,
przedawniało się ono w terminie dziesięcioletnim przewidzianym w art. 118 zdanie
drugie in principio k.c. w brzmieniu pierwotnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
6 kwietnia 1981 r., IV CR 63/81, OSNC 1981, nr 12, poz. 242).
Po wejściu w życie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności
ubezpieczeniowej źródłem stosunku obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego stała się umowa zawierana przez zakład
ubezpieczeń jako ubezpieczyciela i posiadacza pojazdu jako ubezpieczającego (art. 5
ust. 1 tej ustawy i wydane na jego podstawie przepisy wykonawcze, a obecnie art. 12
ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, Dz.U. nr 124, poz. 1151
ze zm., oraz art. 5 i 23 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych). Ponieważ czynność prawna wywołuje nie tylko
skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy (art. 56 k.c.), wydany
na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej
przepis § 33 rop. M. F. z 1992 r. współokreślał, razem z innymi miarodajnymi w tym
względzie w świetle art. 56 k.c. czynnikami, treść stosunku prawnego wynikającego z
umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu
6
mechanicznego, łączącego, z jednej strony, zakład ubezpieczeń jako ubezpieczyciela (§
4 ust. 2 rozp. M. F. Z 1992 r.), a z drugiej strony, posiadacza pojazdu jako
ubezpieczającego i zarazem ubezpieczonego oraz kierującego pojazdem jako
ubezpieczonego (§ 10 ust. 1 i 3 rozp. M. F. z 1992 r.). W rezultacie, przewidziane w §
33 rozp. M. F. z 1992 r. roszczenie zwrotne zakładu ubezpieczeń musi być uznane za
roszczenie z umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadacza pojazdu mechanicznego. To samo dotyczy roszczeń zwrotnych zakładu
ubezpieczeń wobec kierującego pojazdem opartych na później wydanym na podstawie
art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej przepisie
wykonawczym oraz roszczeń zwrotnych zakładu ubezpieczeń wobec kierującego
pojazdem opartych na obecnie obowiązującym art. 43 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o
ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i
Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (zob. ponadto art. 34 i 35 tej ustawy).
W związku z tym, że art. 819 § 1 k.c. dotyczy nie tylko tych roszczeń z umowy
ubezpieczenia, które przysługują przeciwko zakładowi ubezpieczeń, lecz – co
potwierdzają w szczególności zmiany § 2 i 4 wprowadzone w dniu 1 października 1990
r. - wszelkich roszczeń z umowy ubezpieczenia, za roszczenie z umowy ubezpieczenia
w rozumieniu art. 819 § 1 k.c. musi być uznane także roszczenie zwrotne zakładu
ubezpieczeń przeciwko kierującemu pojazdem oparte na § 33 rozp. M. F. z 1992 r. lub
na później wydanym przepisie będącym odpowiednikiem § 33 rozp. M. F. z 1992 r.
Terminy określone w art. 118 k.c. mają charakter ogólnych terminów przedawnienia, ich
zastosowanie względem rozpatrywanego wyżej roszczenia zwrotnego wyłącza więc
obejmujący również to roszczenie art. 819 § 1 k.c. jako przepis szczególny wobec art.
118 k.c.
Podsumowując, roszczenie zwrotne zakładu ubezpieczeń przeciwko kierującemu
pojazdem oparte na § 33 rozp. M. F. z 1992 r. lub na § 33 rozporządzenia Ministra
Finansów z dnia 24 marca 2000 r. w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów przedawniało się z upływem
terminu trzyletniego określonego w art. 819 § 1 k.c. Na takich samych zasadach
przedawnia się też roszczenie zwrotne zakładu ubezpieczeń przeciwko kierującemu
pojazdem oparte na art. 43 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.
7
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. w
związku z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98) orzekł jak w sentencji.