Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 224/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 30 listopada 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości "S.(...)" sp. z o. o. w L. przeciwko J. C.
o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 listopada 2005 r.,
kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 listopada 2004 r., sygn. akt
I ACa (...),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od wyroku
Sądu Okręgowego w L. z dnia 1 kwietnia 2004 r. zasądzającego od pozwanego na
rzecz powodowego Syndyka masy upadłości Spółki z.o.o. „S.(...)” kwotę 105.036,50
złotych z odsetkami ustawowymi od dnia 1 kwietnia 2004 r. Sąd Apelacyjny podzielił
ustalenie Sądu pierwszej instancji, ze pozwani nabywając w dniach 9 i 10 lipca 2002 r. w
drodze przelewu wierzytelności przysługujące osobom trzecim do Spółki z o.o. „S.(...)”
na łączną kwotę 106.172,04 złotych, działał ze świadomością istnienia podstawy do
ogłoszenia upadłości Spółki. Podzielił też pogląd Sądu Okręgowego, że wobec
2
ogłoszenia w dniu 3 października 2002 r. upadłości Spółki, wierzytelności nabyte przez
pozwanego nie podlegały potrąceniu ze wzajemnej wierzytelności Spółki do pozwanego
przez co dług pozwanego wszedł do masy upadłości w/w Spółki i na żądanie Syndyka
podlegał zasądzeniu od pozwanego. Zdaniem Sądu Apelacyjnego powyższy pogląd
znajdował uzasadnienie w art. 35 § 1 Prawa upadłościowego, w szczególności zaś, w
świetle wymienionego przepisu nie miała znaczenia okoliczność, że pozwany złożył
oświadczenie o potrąceniu w okresie przed ogłoszenia upadłości. Sąd Apelacyjny
dokonał wykładni art. 35 § 1 prawa upadłościowego uwzględniając wypowiedzi
przedstawicieli doktryny szczegółowo przytoczone w uzasadnieniu wyroku Sądu
pierwszej instancji, a także, opierając się na uchwale Sądu Najwyższego z dnia 21
sierpnia 2003 r. III CZP 48/03/OSNC 2004, nr 10, poz. 155).
W kasacji pozwany zarzucił powyższemu wyrokowi naruszenie prawa
materialnego przez błędna wykładnię i zastosowanie art. 35 § 1 Prawa upadłościowego
polegającego na przyjęciu, że potrącenie dokonane przez pozwanego podlegało
rygorom z art. 35 § 1 i było niedopuszczalne. Ponadto stwierdził, że zarzuca
ewentualnie naruszenia prawa materialnego – art. 411 pkt 1 k.c. przez niezastosowanie
tego przepisu. Wskazał, że stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w uchwale z
dnia 21 sierpnia 2003 r. III CZP 48/03 nie jest trafne w związku z czym także wyrok
opierający się na w/w uchwale jest wadliwy. Skarżący poddał krytyce zaskarżony wyrok
przy pomocy argumentów skierowanych przeciwko powołanej uchwale Sądu
Najwyższego.
Były to następujące argumenty:
1) art. 35 § 1 Prawa upadłościowego dotyczy możliwości potrącania
wierzytelności dłużnika z wierzytelnościami dłużnika z wierzytelnościami upadłego.
Przed ogłoszeniem upadłości przedsiębiorca, który zaprzestał płacenia długów nie jest
upadłym. Zakaz dokonywania potrąceń przewidziany w art. 35 § 1 Prawa
upadłościowego nie może zatem odnosić się do okresu przed ogłoszeniem upadłości.
Do zobowiązań „kandydata na upadłego” wymienionego przepisu nie stosuje się tym
bardziej, że przed ogłoszeniem upadłości nie istnieje jeszcze masa upadłości a art. 34 §
1 Prawa upadłościowego, który jest kluczowy dla właściwego rozumienia art. 35 § 1 tego
Prawa stanowi o potrącalności tylko takich wzajemnych długów, które weszły do masy
upadłości; wcześniejsze długi, odnośnie do których przed powstaniem masy upadłości
dokonano potrącenia, nie podlegają rygorom z art. 35 § 1 Prawa upadłościowego.
3
2) z art. 35 § 1 Prawa upadłościowego wynika, że niedopuszczalność potrącenia
długów wyczerpuje się w sytuacji, gdy dłużnik upadłego nabył wierzytelność po
ogłoszeniu upadłości oraz jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w ciągu roku
przed datą ogłoszenia upadłości wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości i
zgłosił ją do potrącenia po dacie ogłoszenia upadłości,
3) nie można dokonać potrącenia wierzytelności pod warunkiem, a taką sytuację
należałoby przyjąć, gdyby zaaprobować tezę, iż potrącenie dokonane przed
ogłoszeniem upadłości nie jest dopuszczalne. Wszakże potrącający nie wie, czy mimo
zagrożenia dłużnik upadnie, czy nie, zaś od daty nabycia długu może upłynąć do
ogłoszenia upadłości czas dłuższy niż jeden rok albo upadłość może nie zostać
ogłoszona. W takiej sytuacji powstałaby kwestia, czy tak ogłoszone potrącenie stało się
skuteczne, czy też jego skuteczność została zawieszona na okres jednego roku i jakie
przepisy usprawiedliwiałyby wniosek o zawieszeniu.
4) Komentator Maurycy Allerhand w komentarzu z 1936 r. do art. 35 § 1 Prawa
upadłościowego stwierdził, że jeżeli przed ogłoszeniem upadłości dokonano już
potrącenia i wskutek tego wygasło zobowiązanie wobec upadłego możliwe jest tylko
zaskarżenie przez syndyka czynności potrącenia dokonanej przez upadłego lub wobec
niego, bo wskutek oświadczenia, że się przeprowadza potrącenie nie istnieje więcej dług
i wierzytelność,
5) nabywanie wierzytelności przyszłego upadłego nie zagraża zbytnim
uprzywilejowaniem wierzycieli – nabywców takich wierzytelności ani nie można
nabywaniu przypisać celu uszczuplenia masy upadłości o wierzytelność nabywającego i
uzyskania korzystniejszego zaspokojenia własnej wierzytelności poza trybem podziału
masy upadłości - jak to przyjął SN w uchwale z dnia 21 sierpnia 2003 r. Głównym celem
nabycia wierzytelności zagrożonego upadłością jest zamiar zwolnienia siebie z długu a
nie wyrządzenia krzywdy innym wierzycielom i to tym bardziej, że do ogłoszenia
upadłości może nie dojść,
6) pomiędzy art. 34 i 35 § 1 Prawa upadłościowego istnieje, wynikająca z
systematyki tego aktu prawnego zależność wyczerpująca się w stwierdzeniu, że
niezbędną przesłanką dokonania potrącenia w trybie art. 35 jest istnienie długu w dacie
upadłości. Jeżeli w dacie ogłoszenia upadłości długu nie ma, nie sposób w odniesieniu
do takiego długu rozważać kwestii stosowania art. 35 § 1 pr. up,
7) Teza, że niedopuszczalne jest dokonanie potrącenia przed ogłoszeniem
upadłości prowadziłoby do sytuacji, w której przedsiębiorca chcąc pozbawić swoich
4
dłużników możliwości dokonania potrąceń wzajemnych raz na rok informowałby ich na
piśmie (niezależnie od stanu faktycznego) o możliwości ogłoszenia upadłości.
Pozbawiłoby to instytucję potrącenia jakiegokolwiek sensu,
8) Nie do przyjęcia jest pogląd, że wierzytelności nabyte przez dłużnika upadłego
w okolicznościach, określonych w art. 35 § 1 pr. up. nie są w ogóle potrącalne.
Oznaczałoby to, że nigdy nie mógłby zostać potrącony dług nabyty na rok przed
ogłoszeniem upadłości ze świadomością zagrożenia upadłością. Tymczasem jeśli
potrącenie zostanie dokonane przed datą ogłoszenia upadłości to będzie skuteczne bo
przed tą datą nie ma jeszcze upadłego a na temat niewypłacalnych przedsiębiorców art.
35 § 1 pr. up. milczy. Zarzut ewentualnego naruszenia art. 411 pkt 1 k.c. pozwany w
kasacji uzasadnił pozostawianiem w aktach sprawy pisma procesowego powoda z dnia
4 lutego 2002 r., z którego – zdaniem skarżącego – wynika, że należność objęta
pozwem. Zrealizowana została przez powoda mimo świadomości, że nie być on do
świadczenia zobowiązany.
Z powołaniem się na powyższe zarzuty pozwany w kasacji wnosił o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa lub o uchylenie wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie dopuszczalności potrącenia wierzytelności nabytej przez dłużnika
upadłego w drodze przelewu w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości ze
świadomością istnienia podstawy ogłoszenia upadłości, z wierzytelności przysługującej
do dłużnika upadłemu było przedmiotem rozstrzygnięcia w uchwale Sądu Najwyższego
z dnia 21 sierpnia 2003 r. III CZP 48/03 (OSNC 2004, nr 10, poz. 155) stanowiącej
odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne. Sąd Najwyższy orzekł, że
oświadczenie o potrąceniu złożone w ciągu roku przed dniem ogłoszenia upadłości
przez dłużnika upadłego, który w tym okresie nabył w drodze przelewu lub indosu
wierzytelności wiedząc o podstawie upadłości, nie powoduje umorzenia wierzytelności
(art. 35 § 1 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. – Prawo
upadłościowe, jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.). Stosownie do
brzmienia pytania prawnego, w powyższej uchwale Sąd Najwyższy sformułował
odpowiedź w nawiązaniu do czynności oświadczenia o potrąceniu złożonego w okresie
przed ogłoszeniem upadłości, nie oznaczało to jednak, że problematykę
dopuszczalności potrącenia Sądu Najwyższego rozważał w aspekcie dopuszczalności
złożenia oświadczenia o potrąceniu. Jak to w uchwale wyraźnie podkreślono, a co
5
powinno być oczywiste zważywszy, że nie sposób zabronić („nie dopuścić”) określonego
zachowania faktycznego, o niedopuszczalności potrącenia może być mowa wyłącznie
jako o niezaistnieniu skutku prawnego w postaci umorzenia wzajemnych wierzytelności,
a nie jako o niemożności złożenia oświadczenia woli o potrąceniu. Z tego punktu
widzenia samo wyrażenie woli potrącenia w okresie przed czy po ogłoszeniu upadłości
w odniesieniu do wierzytelności nabytej przez dłużnika upadłego w okolicznościach, o
których mowa w art. 35 § 1 Prawa upadłościowego nie ma znaczenia. Nabyta
wierzytelność jest w ogóle niepotrącalna; oświadczenie o przedstawieniu jej do
potrącenia nie wywoła skutku w postaci umorzenia się długu dłużnika wobec upadłego i
długu upadłego wobec dłużnika w związku z czym dług dłużnika wejdzie do masy
upadłości i będzie przedmiotem dochodzenia przez syndyka, zaś dług upadłego wobec
dłużnika – cesjonariusza wierzytelności będzie podlegał zaspokojeniu w ramach
podziału masy. Jest oczywiste, że ocena tego rodzaju skutków wchodzi w rachubę
wówczas, gdy w ciągu roku od nabycia wierzytelności przez dłużnika upadłego upadłość
zostanie ogłoszona. W przeciwnym razie, tj. jeżeli upadłość nie zostanie ogłoszona lub
zostanie ogłoszona później niż w ciągu roku od nabycia wierzytelności przez dłużnika
upadłego, instytucja niedopuszczalności potrącenia przewidziana art. 35 § 1 Prawa
upadłościowego nie znajduje zastosowania, zaś wzajemne umorzenie wierzytelności –
zależnie od daty złożenia oświadczenia o potrąceniu – może nastąpić w trybie art. 498 i
nast. k.c. lub art. 34 § 1 w zw. z art. 37 Prawa upadłościowego. Jest więc ryzykiem
dłużnika nabywającego wierzytelność ze świadomością istnienia podstawy upadłości jak
ułożą się następnie okoliczności faktyczne. Dopiero bowiem z perspektywy ogłoszonej
upadłości okaże się, czy zaistniały przesłanki wymienione w art. 35 § 1 Prawa
upadłościowego i czy w związku z tym doszło do umorzenia nabytej przez dłużnika
wierzytelności z jego długiem do upadłego, czy do tego umorzenia nie doszło. Ryzyko to
działa w obydwie strony i jest – co wypada powtórzyć – związane z faktami, które mogą
ułożyć się dla dłużnika korzystnie bądź niekorzystnie. Stan niepewności, czy nabyta
przez dłużnika wierzytelność była potrącalna czy niepotrącalna wyczerpuje to właśnie
ryzyko, które bierze na siebie dłużnik – cesjonariusz wierzytelności działający ze
świadomością, że zobowiązany znajduje się w sytuacji uzasadniającej jego upadłość.
Występuje ono niezależnie od tego, czy konkretnemu nabywającemu dłużnikowi można
przypisać działanie w celu uzyskania lepszej pozycji wierzyciela na wypadek ogłoszenia
upadłości oraz zubożenia masy upadłości czy też – co jednak wydaje się mało
prawdopodobne – takiej świadomości przypisać mu nie można.
6
W powołanej uchwale Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wzajemny stosunek art. 34 § 1
i art. 35 § 1 Prawa upadłościowego wyraża się w tym, iż potrącalność długu upadłego z
długiem jego wierzyciela określona w art. 34 § 1 w zw. z art. 37 Prawa upadłościowego
jest wyłączona m.in. gdy wierzycielem upadłego ukazuje się taki dłużnik, który nabył
wierzytelność w ciągu ostatniego roku przed ogłoszeniem upadłości w drodze przelewu
wiedząc o podstawie upadłości. Sąd Najwyższy w obecnym składzie w całej
rozciągłości podziela tezę tej uchwały oraz argumenty przytoczone na jej uzasadnienie.
W związku z opublikowaniem uchwały w zbiorze urzędowym nie ma potrzeby
szczegółowego jej powtarzania; jedynie w nawiązaniu do zarzutu kasacji, że art. 35 § 1
Prawa upadłościowego nie może mieć zastosowania do czynności dłużnika dokonania
potrącenia przed ogłoszeniem upadłości, ponieważ w tym czasie ta czynność odnosi się
do podmiotu, który nie może być określony mianem „upadły”, wypada ponownie
stwierdzić, że „niedopuszczalność potrącenia”, o której mowa w art. 35 § 1 Prawa
upadłościowego nie wyraża się w niedopuszczalności złożenia oświadczenia
o przedstawieniu do potrącenia – jak to błędnie przyjmuje Autor kasacji. Stąd, wszystkie
wywody skarżącego dotyczące oceny czynności dłużnika w czasie przed ogłoszeniem
upadłości były z gruntu chybione. Co do samego zaś określenia „upadły”, to z
perspektywy toczącego się postępowania upadłościowego (art. 35 § 1 Prawa
upadłościowego znajduje zastosowanie dopiero po ogłoszeniu upadłości) osoba, której
dotyczyły czynności podejmowane wcześniej oczywiście mogła być nazywana „upadły”.
Z przedstawionych względów zarzut kasacji dotyczący naruszenia art. 35 § 1
Prawa upadłościowego należało uznać za bezzasadny.
Co do zarzutu naruszenia art. 411 k.c., to nie podlegał on osądowi Sądu
Najwyższego wobec braku stanowczości w jego przedstawieniu. Brak zdecydowania po
stronie skarżącego wyrażał się w formule „zarzucam ewentualne naruszenie”, której
k.p.c. nie zna. Na marginesie więc jedynie można zauważyć, że powoływanie się w
kasacji na brak zastosowania określonego przepisu prawa materialnego wymaga
wykazania, że ustalony w zaskarżonym orzeczeniu stan faktyczny wyczerpywał hipotezę
tego przepisu, względnie przytoczenia w pierwszym rzędzie podstawy kasacyjnej
zdolnej wzruszyć ustalony stan faktyczny w kierunku odpowiadającym hipotezie
wskazanego przepisu prawa materialnego. W rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny
nie ustalił, żeby powód spełniając świadczenie na rzecz Spółki z o. o. „S.(...)” miał
świadomość tego, iż nie był do świadczenia zobowiązany, a w kasacji nie zostały
przedstawione p odstawy dotyczące błędnego ustalenia stanu faktycznego.
7
Kasacja została oddalona na podstawie art. 3932
k.p.c. w brzmieniu sprzed zmian
wprowadzonych ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
postępowania cywilnego... (-) (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98 – art. 3 i 6 tej ustawy.