Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 346/05
POSTANOWIENIE
Dnia 6 grudnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z wniosku E. P.
przy uczestnictwie T. M., J. M., W. M., K. M. i C. S. o uregulowanie własności, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 grudnia 2005 r., kasacji uczestników
postępowania T. M., W. M. i K. M. od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 6
grudnia 2004 r., sygn. akt V Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 6 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy w W. zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 26 lutego 2004 r. w ten sposób, że stwierdził
nabycie przez W. P. z mocy prawa w dniu 4 listopada 1971 r. własności nieruchomości
położonej w W. Z. pomiędzy ulicami B. i L. o powierzchni 2.426 m2
.
W rozpoznawanej sprawie wnioskodawczyni E. P. wnosiła o stwierdzenie, że jej
ojciec, W. P. nabył własność spornej działki. Jej wniosek został oddalony przez Sąd
Rejonowy, a rewizja przez Sąd Wojewódzki. Oba te postanowienia zostały uchylone
przez Sąd Najwyższy, na skutek rewizji nadzwyczajnej, w dniu 16 grudnia 1993 r. Sąd
Najwyższy stwierdził nienależyte wyjaśnienie charakteru nieruchomości oraz
nieustalenie, w czyim posiadaniu nieruchomość ta pozostawała w dniu 4 listopada 1971
r.
2
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 26
lutego 2004 r. oddalił wniosek. Uznał, że zgromadzony materiał dowodowy pozwolił na
ustalenie, że sporna działka w dniu 4 listopada 1971 r. miała charakter nieruchomości
rolnej i nie była objęta szczegółowym planem zagospodarowania przestrzennego terenu
określonego jako „Z.(…)" zatwierdzonym uchwałą Prezydium Rady Narodowej (…) nr
(…)/25 z dnia 10 lipca 1969 r. Jednak W. P. ani wnioskodawczyni nie byli i nie czuli się
samoistnymi posiadaczami nieruchomości. Mogli być jedynie posiadaczami zależnymi,
zwłaszcza gdy wziąć pod uwagę umowę dzierżawy zawartą w dniu 15 kwietnia 1969 r.
W wyniku apelacji wnioskodawczyni Sąd Okręgowy w W. zmienił postanowienie
Sądu pierwszej instancji i stwierdził nabycie własności. Podzielił ocenę Sądu
Rejonowego, że sporna działka miała charakter nieruchomości rolnej, a jej
przeznaczenie określał jedynie ogólny plan zagospodarowania Warszawy. Jednak Sąd
pierwszej instancji nie uwzględnił, że co do poszczególnych działek składających się na
obecną działkę nr (…) istniały różne tytuły prawne. Na planie stanowiącym załącznik do
umowy dzierżawy z dnia 15 kwietnia 1969 r. oraz porozumienia dodatkowego z dnia 22
kwietnia 1969 r. określona została granica terenu dzierżawionego oraz terenu „do
umowy sprzedaży”. Działka nr (…) pozostawała zatem w samoistnym posiadaniu W. P.
w dniu 4 listopada 1971 r. na podstawie umowy darowizny z dnia 22 kwietnia 1969 r.
zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego. Ojciec wnioskodawczyni nabył jej
własność z mocy prawa zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o
uregulowaniu własności gospodarstw rolnych.
Kasacje od tego postanowienia wnieśli uczestniczka K. M., uczestnik T. M. oraz
uczestnik W. M. Uczestnik W. M. zawarł w kasacji zarzuty naruszenia prawa
materialnego, a to art. 17 ustawy z dnia 31 stycznia 1961 r. o planowaniu przestrzennym
(Dz. U. Nr 7, poz.47 ze zm.) w związku z art.52 i 53 rozporządzenia Prezydenta RP z
dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli (Dz. U 1939 r. Nr 34,
poz. 216 ze zm.) oraz art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250 ze zm.) w związku z art. 339
k.c., jak również zarzuty naruszenia przepisów postępowania - art. 382 i 386 w związku
z art. 233 § 1 k.p.c. Uczestnik T. M. zarzucił naruszenie prawa materialnego, tzn. art. 1
ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw
rolnych w związku z § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w
sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności
takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 45, poz. 304),
3
art. 3 lit. a i art. 53 rozporządzenia Prezydenta RP dnia 16 lutego 1928 r. o prawie
budowlanym i zabudowaniu osiedli w związku z art. 42 dekretu z dnia 2 kwietnia 1946 r.
o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju (Dz. U. Nr 126, poz. 109) oraz w
związku z art. 17 ustawy z dnia 31 stycznia 1961 r. o planowaniu przestrzennym, jak
również naruszenie przepisów postępowania - art. 382 i 386 k.p.c. , a także art. 391 w
związku z art. 233 § 1 k.p.c. Uczestniczka K. M. wskazała naruszenie art. 382 w związku
z art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 378 § 1 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c. Ponadto skarżąca
podniosła naruszenie art. 21 § 1 i 2 Konstytucji RP, art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26
października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, także w związku z
§ 52 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanym i
zabudowaniu osiedli, art. 56, 60, 65 k.c. w związku z art. 389 i 888 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Mimo wielości zawartych w kasacjach zarzutów, na plan pierwszy wysuwają się
dwie zasadnicze kwestie. Po pierwsze, naruszenie przepisów postępowania
prowadzące do nieprawidłowego ustalenia charakteru spornej nieruchomości, jak i do
nieprawidłowości w zakresie oceny sposobu władania nieruchomością przez
poprzednika prawnego wnioskodawczyni W. P. Po drugie, skutki wydania przed drugą
wojną światową decyzji administracyjnej zatwierdzającej plan parcelacji terenu, na
którym znajdowała się także nieruchomość będąca przedmiotem niniejszego
postępowania. Dodatkowo wskazuje się (w kasacji uczestnika T. M.) na problem
skutków podnoszenia w toku postępowania apelacyjnego, przez uczestników
postępowania, którzy nie wnieśli apelacji z uwagi na korzystne dla nich rozstrzygnięcie,
okoliczności mających istotne znaczenie dla treści rozstrzygnięcia, a nie objętych treścią
apelacji.
Mimo, że zasadą jest odnoszenie się w pierwszej kolejności do zarzutów
naruszenia przepisów postępowania, w niniejszej sprawie, ze względu na wagę
problemu, niezbędne jest ustosunkowanie się najpierw do kwestii materialnoprawnej,
gdyż pozostaje ona w ścisłym związku z określeniem charakteru spornej nieruchomości.
Podstawowe znaczenie należy zatem przypisać kwestii skutków prawnych, jakie dla
oceny charakteru nieruchomości (rolna lub o innym przeznaczeniu) ma decyzja
odpowiedniego organu administracji wydana przed drugą wojną światową, a dotycząca
parcelacji nieruchomości ziemskiej i związaną z tym zmianą przeznaczenia takiej
nieruchomości.
4
Skutki prawne projektowanej i zatwierdzonej stosowną decyzją parcelacji
nieruchomości ziemskich, nawet jeżeli parcelacja ta nie została przeprowadzona przed
wybuchem drugiej wojny światowej, były przedmiotem rozważań Trybunału
Konstytucyjnego w kontekście stosowania do takich nieruchomości dekretu o reformie
rolnej. W uchwale z dnia 19 września 1990 r. W 3/89 (OTK 1986 - 1995, t. II, poz.26)
Trybunał Konstytucyjny przyjął, że zatwierdzenie planu parcelacji nieruchomości
ziemskich przez właściwy organ administracji państwowej II RP pociągało za sobą utratę
przez daną nieruchomość charakteru nieruchomości ziemskiej (obecnie rolnej). Bez
znaczenia pozostawało przy tym, czy w następstwie parcelacji własność
poszczególnych działek została przeniesiona na inne osoby. Zatem do nieruchomości, w
stosunku do których istniał zatwierdzony prawomocną decyzją plan parcelacji, przepisy
regulujące reformę rolną nie znajdują zastosowania.
Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego ma walor ogólniejszy. Należy bowiem
przyjąć, że zatwierdzony przed drugą wojną światową, przez odpowiedni organ
administracji stosownie do przepisów art. 57 i nast. rozporządzenia Prezydenta RP z
dnia 16 lutego 1928 r. o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli, plan parcelacji
nieruchomości ziemskiej powodował utratę przez tę nieruchomość charakteru rolnego
(wówczas ziemskiego). Późniejsze zmiany stanu prawnego nie pociągały za sobą
automatycznie zmian co do charakteru takiej nieruchomości. Omawiane uregulowania
rozporządzenia Prezydenta RP o prawie budowlanym i zabudowaniu osiedli zostały
wprawdzie uchylone (art. 7 - 51 na mocy art. 47 dekretu z dnia 2 kwietnia 1946 r. o
planowym zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. Nr 16, poz. 109 ze zm.; art. 52 - 67
na mocy art.19 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca 1948 r. o podziale nieruchomości na
obszarach miast i niektórych osiedli, Dz. U. Nr 35, poz. 240 ze zm.), ale decyzje wydane
na podstawie przepisów tego rozporządzenia nie zostały pozbawione mocy prawnej.
Wskazuje na to treść art. 42 dekretu z dnia 2 kwietnia 1946 r. o planowym
zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Zgodnie z tym przepisem plany zabudowania,
które uprawomocniły się przed dniem wejścia w życie dekretu, mogą być w ciągu dwóch
lat zmienione bez odszkodowania dla osób zainteresowanych.
Odnosząc powyższe wywody do okoliczności rozpoznawanej sprawy należy
stwierdzić, że Sądy orzekające dokonując oceny charakteru spornej nieruchomości nie
uwzględniły zdarzeń mających miejsce przed drugą wojną światową. Jeżeli bowiem
istnieje prawomocna decyzja zatwierdzająca plan parcelacji Folwarku Z., obejmująca
także sporną nieruchomość, to nieruchomość ta utraciła charakter rolny (ziemski) w
5
chwili uprawomocnienia się decyzji zatwierdzającej. Zmiana jej charakteru mogła
wprawdzie zostać dokonana w późniejszym czasie, jednak mogło to nastąpić tylko w
drodze wydania stosownych aktów prawnych.
Kwestie te nie były przedmiotem rozważań Sądów orzekających. Nie została
zatem wyjaśniona najistotniejsza dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy okoliczność, tzn.
charakter nieruchomości położonej w W. pomiędzy ulicami B. i L. Już to samo
uzasadnia uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, mimo iż postępowanie trwa już wiele lat.
Ponadto Sąd Najwyższy wziął także pod uwagę podnoszone we wszystkich
kasacjach naruszenie przez Sąd drugiej instancji art. 328 § 2 k.p.c. Naruszenie tego
przepisu wiązane jest przede wszystkim z nienależytym wykazaniem przez Sąd
Okręgowy z jakich przyczyn dokonał odmiennej oceny charakteru posiadania
nieruchomości przez W. P. Sąd pierwszej instancji ustalił bowiem, że posiadanie to nie
miało charakteru samoistnego i z tej przyczyny oddalił wniosek. Sąd drugiej instancji
zmienił zaś treść rozstrzygnięcia w oparciu o odmienną ocenę posiadania i przyjęcie, że
poprzednik prawny wnioskodawczyni był w dniu 4 listopada 1971 r. samoistnym
posiadaczem nieruchomości. Dokonana ocena nie została jednak w należyty sposób
uzasadniona. W szczególności Sąd drugiej instancji nie przeprowadził analizy
poszczególnych dowodów i wskazał, z jakich przyczyn analiza ta prowadzi do wniosków
odmiennych niż wywiedzione przez Sąd Rejonowy.
Poza granicami analizy Sądu Najwyższego pozostać natomiast musi istotne
zagadnienie wskazane w kasacji uczestnika T. M. dotyczące obowiązku sądu drugiej
instancji ustosunkowania się do zarzutów naruszenia prawa podnoszonych przez
uczestników, którzy nie składali apelacji z uwagi na korzystne dla siebie rozstrzygnięcie,
ale którzy kwestionują prawidłowość argumentów prawnych zawartych w uzasadnieniu
orzeczenia sądu pierwszej instancji. Zagadnienie to wymagałoby obszernej analizy
charakteru postępowania apelacyjnego, a także prawa do sądu zarówno w kontekście
uregulowań zawartych w Konstytucji RP, jak i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Ponadto, z uwagi na treść zapadłego orzeczenia, przedstawiony problem nie pozostaje
w bezpośrednim związku z zagadnieniami podstawowymi dla rozpoznawanych kasacji.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji kierując się treścią art.
39313
§ 1 k.p.c. mającym w sprawie zastosowanie na mocy art. 3 ustawy z dnia 22
grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy -
Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. 2005 r. Nr 13, poz. 98).