Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 405/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa B. S.
przeciwko Państwowemu Przedsiębiorstwu Remontów i Eksploatacji Domów "Ł." w
G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 26 stycznia 2006 r.,
kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 stycznia 2004 r.,
oddala kasację.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od wyroku
Sądu Okręgowego w G., którym oddalone zostało powództwo o zapłatę kwoty
64 600 zł z tytułu zwrotu nakładów dokonanych na dzierżawioną nieruchomość.
Rozstrzygnięcie to zostało oparte o następujące fakty. W dniu 1 lutego
1982 r. powódka kupiła od W. H., mającego z poprzednikiem prawnym pozwanego
umowę dzierżawy gruntu, pawilon handlowy wybudowany wspólnie z wyżej
wymienionym dzierżawcą. W 1988 r. powódka, za zgodą wydzierżawiającego oraz
po uzyskaniu stosownego zezwolenia administracyjnego, rozbudowała i
zmodernizowała przedmiotowy budynek. Wartość dokonanych na ten cel nakładów
na dzień zwrotu nieruchomości, po uwzględnieniu zużycia w wyniku eksploatacji,
wynosiła 64 600 zł. W dniu 1 grudnia 1991 r. pomiędzy powódką i poprzednikiem
prawnym pozwanego, została zawarta umowa dzierżawy na okres 10 lat. Umowa
ta, podobnie jak umowa poprzedniego dzierżawcy W. H., nie regulowała kwestii
zwrotu nakładów. Dnia 1 grudnia 2000 r. pozwany zbył osobie trzeciej prawo
użytkowania wieczystego gruntu wraz z pawilonem, zaznaczając w umowie
sprzedaży, że budynek ten został wzniesiony ze środków własnych dzierżawcy i
pozostaje w jego posiadaniu oraz potwierdzając, że nabywca wstępuje z mocy
prawa w stosunek dzierżawy jako wydzierżawiający. Wraz z upływem okresu
dzierżawy, powódka wydała nabywcy przedmiotową nieruchomość.
Sąd pierwszej instancji uznał, że pozwany nie ma legitymacji biernej
a roszczenia z tytułu zwrotu poczynionych przez powódkę nakładów na ulepszenia
dzierżawionej nieruchomości, przysługują powódce przeciwko nabywcy
nieruchomości, ponieważ wszedł on na zasadzie sukcesji uniwersalnej w sytuację
prawną zbywcy.
Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia Sądu Okręgowego co do stanu
faktycznego sprawy. Uznał jednak, że w prawie polskim brak jest zasady
następstwa prawnego w zakresie zobowiązań związanych z określonym mieniem.
Dla zaistnienia takiego następstwa konieczny jest bowiem przepis ustanawiający
taki skutek. W związku z tym, że art. 678 § 1 k.c. nie zawiera takiej regulacji, Sąd
3
Apelacyjny nie podzielił poglądu prezentowanego przez Sąd pierwszej instancją co
do wystąpienia sukcesji uniwersalnej w przypadku zbycia rzeczy dzierżawionej.
Uznał natomiast, że żądanie pozwu mogło być zrealizowanie wyłącznie w stosunku
do nabywcy rzeczy dzierżawionej, jako osoby, której działania doprowadziły
do zakończenia dzierżawy i przez zatrzymanie ulepszeń rzeczy wydzierżawionej -
wykreowania własnego obowiązku zapłaty ich wartości w chwili zwrotu.
W kasacji powódka zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości
i zarzuciła oczywiste naruszenie prawa :
1. art. 328 § 2 k.p.c. przez niedostateczną korelację cytowanego orzecznictwa
Sądu Najwyższego ze stanem faktycznym sprawy.
2. art. 233 § 1 k.p.c. przez nierozważenie materiału sprawy i okoliczności
wskazujących na wstąpienie powódki w sposób dorozumiany w miejsce
poprzedniego dzierżawcy w pierwszej umowie dzierżawy z 18 lutego 1982 r.
3. art. 678 § 1 k.c. w zw. z art. 694 k.c. przez ich stosowanie
a) do nabywcy nieruchomości zbytej przez pozwanego w czasie trwania
umowy dzierżawy z dnia 1 grudnia 1992 r. mimo, że powódka jako
dzierżawca nie dokonała w czasie trwania tej umowy spornych
nakładów, których dochodzi od pozwanego
b) przez stosowanie art. 678 k.c. do umowy dzierżawy wprost, a nie
odpowiednio zgodnie z art. 694 k.c.
4. niezastosowanie w sprawie art. 662 § 1 k.c. i art. 663 k.c. mimo treści umowy
dzierżawy z dnia 18 lutego 1982 r., jako uzasadniających roszczenie do
pozwanego o zwrot nakładów.
Sąd Najwyższy uznał, że kasacja jest bezzasadna.
Powódka przez czynności konkludentne wstąpiła w 1982 r. w stosunek
dzierżawy. Wstąpienie to zostało zaakceptowane przez wydzierżawiającego,
o czym świadczy jego zgoda na rozbudowę pawilonu handlowego znajdującego
się na nieruchomości. Tak nawiązany stosunek prawny został następnie ujęty
w formalnej umowie dzierżawy zawartej w 1991 r. pomiędzy powódką
a poprzednikiem prawnym pozwanego. Za chybiony należy uznać podniesiony
4
w kasacji zarzut niewłaściwego stosowania przez Sąd drugiej instancji art. 678 § 1
k.c. w zw. z art. 694 k.c. przez zastosowanie ich wobec nabywcy nieruchomości
zbytej przez pozwanego w czasie trwania umowy dzierżawy zawartej w 1 grudnia
1991 r., podczas gdy nakłady, których zwrotu domaga się powódka, zostały
poczynione przed zawarciem tej umowy. Nie można bowiem zgodzić się
z twierdzeniem skarżącej, iż skoro powódka wywodzi swoje prawa z umowy
zawartej dnia 1 lutego 1982 r., to nabyła ona roszczenie do pozwanego o zwrot
poczynionych nakładów z dniem zakończenia tej umowy, czyli z dniem 30 grudnia
1990 r. natomiast roszczenie to stało się wymagalne z dniem zwrotu przedmiotu
dzierżawy tj. 30 listopada 2001 r.
Roszczenie o zwrot nakładów ulepszających powstaje z chwilą dokonania
przez wydzierżawiającego wyboru pomiędzy możliwościami przewidzianym w art.
676 k.c., a wybór ten możliwy jest dopiero w momencie zwrotu dzierżawionej
nieruchomości, a nie w momencie zawarcia lub zakończenia umowy dzierżawy i to
bez względu na to, czy umowę zawarto w sposób konkludentny czy też
sformalizowany. Nie można się wobec tego zgodzić się z twierdzeniem, iż powódka
w dniu zakończenia pierwszej umowy dzierżawy nabyła w stosunku do pozwanego
roszczenie o zwrot nakładów ulepszających, które istniało dalej samodzielnie
i w oderwaniu od kolejnej umowy dzierżawy. Bezspornym jest, że przez cały
okres od 1982 r. do 2001 r. powódka pozostawała w posiadaniu dzierżawionej
nieruchomości a jej zwrot nastąpił w dniu 20 listopada 2001 r. Dopiero od tej daty,
zgodnie z dyspozycją art. 676 k.c. przysługiwało jej roszczenie o zapłatę sumy
odpowiadającej wartości ulepszeń.
Problemem, który nasuwał wątpliwości prawne, była kwestia wobec kogo
przysługuje roszenie wynikające z art. 676 k.c., jeśli w trakcie trwania dzierżawy,
nastąpiło zbycie nieruchomości na rzecz osoby trzeciej (art. 678 § 1 k.c.).
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 30 września 2005 r.
sygn. akt III CZP 50/05, odpowiadając na pytanie prawne przedstawione
w rozstrzyganej sprawie przez skład zwykły Sądu Najwyższego rozstrzygnął ten
problem orzekając, iż dzierżawca, który ulepszył rzecz dzierżawioną przed
jej zbyciem, ma roszczenie o zwrot wartości ulepszeń do nabywcy (OSNC 2006 r.
nr 3 poz. 40). Sąd Najwyższy stwierdził, iż przy przyjęciu, że określenie
5
„ulepszenia" z art. 676 k.c. dotyczy nakładów dokonanych przez dzierżawcę, które
w chwili zwrotu rzeczy zwiększają jej użyteczność w stosunku do stanu, w którym
rzecz powinna się znajdować zgodnie z art. 674 k.c., to dopiero w momencie
faktycznego zwrotu rzeczy strony są w stanie określić, czy i w jakim zakresie
poczynione nakłady zwiększają użyteczność rzeczy i czy w związku z tym
na wydzierżawiającym ciąży potencjalny obowiązek zwrotu ich wartości. Specyfika
bowiem dokonanych przez dzierżawcę nakładów użytecznych polega na tym,
iż w pierwszej kolejności przynoszą one korzyści dzierżawcy, a to, w jakim stopniu
wzbogaciły one wydzierżawiającego, można określić dopiero z chwilą zwrotu
rzeczy. Przedstawione rozwiązanie jest również korzystne dla dzierżawcy. Przy
założeniu, że roszczenie o zwrot wartości ulepszeń przysługuje wobec nabywcy
rzeczy, dzierżawca może np. dokonać potrącenia swojej wierzytelności
z wierzytelnością nabywcy.
Sąd Najwyższy przy rozpatrywaniu kasacji był związany w/w uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (art. 39817
§ 2 k.p.c.). Należało zatem uznać,
że pozwany nie miał w tej sprawie legitymacji biernej, ponieważ roszczenia z tytułu
poczynionych przez powódkę nakładów na ulepszenie dzierżawionej rzeczy
w stosunku do niego powódce nie przysługiwały. Roszczenia te służyły jej wobec
nabywcy nieruchomości i przysługiwałyby w stosunku do każdego następnego
nabywcy, gdyby zbycie nieruchomości nastąpiło przed jej zwrotem, a zachodziły
okoliczności przewidziane w art. 676 k.c.
Chybiony jest również zarzut kasacji dotyczący niezastosowania przez Sąd
drugiej instancji art. 662 § 1 k.c., art. 623 k.c. i uznanie poniesionych nakładów
za ulepszenia przedmiotu dzierżawy, podczas gdy - według oceny skarżącej -
należałoby je potraktować jako nakłady na przystosowanie przedmiotu dzierżawy
do umówionego użytku. Zarówno treść umowy dzierżawy z dnia 18 lutego 1982 r.
jak i umowy z dnia 1 grudnia 1991 r. nie pozostawiają wątpliwości, że przedmiotem
każdej z umów był sam grunt i że wydzierżawiający nie wziął na siebie obowiązku
wybudowania pawilonu, a jedynie wyraził zgodę na zmianę dotychczasowego
przeznaczenia gruntu pod dzierżawę (art. 667 § 1 k.c.).
Jako chybiony należy też ocenić zarzut naruszania przez Sąd Apelacyjny
6
przepisu art. 328 § 2 k.p.c. poprzez niedostateczna korelację cytowanego
w uzasadnieniu orzecznictwa Sądu Najwyższego ze stanem faktycznym sprawy.
Wymieniony przepis zawiera wymogi formalne dotyczące sporządzania uzasadnień
wyroków sądowych. Kasacja zarzucająca w oparciu o ten przepis zaskarżonemu
wyrokowi, że został wadliwie uzasadniony powinna wykazać, że przez uchybienia
formalne sądu nie istnieje możliwość jednoznacznej rekonstrukcji podstaw
rozstrzygnięcia (por. wyrok SN z 22 września 2000 r., sygn. akt l PKN 32/00, opubl.
Wokanda 2001 r. nr 7-8 poz. 62). Wymóg ten nie został spełniony w zarzutach
kasacyjnych oraz ich uzasadnieniu. W rzeczy samej uzasadnienie zaskarżonego
wyroku nie nasuwa wątpliwości co do przyczyn rozstrzygnięcia.
Z przedstawionych względów kasacja podlegała oddaleniu (art. 39312
k.p.c.
w brzmieniu sprzed zmiany wprowadzonej ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r.
o zmianie ustawy - k.p.c. ... (-) (Dz.U. nr 13 z 2005 r. poz. 98).
jz