Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 86/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 marca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "P." SA w upadłości
przeciwko Skarbowi Państwa - Komendzie Wojewódzkiej Państwowej Straży
Pożarnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 10 marca 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 czerwca 2005 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 15 czerwca 2005 r. Sąd Apelacyjny zmienił
wyrok Sądu Okręgowego w B. z dnia 25 lutego 2005 r., w ten sposób, że w miejsce
kwoty 92 667,97 zł zasądził od pozwanego Skarbu Państwa - Komenda
Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej na rzecz powoda Syndyka Masy
Upadłości „P." S.A. w upadłości kwotę 86 382,55 zł, w pozostałym zaś zakresie
apelację oddalił. W sprawie tej poczyniono następujące ustalenia.
W dniu 26 listopada 2002 r. „P." S.A. (wykonawca) zawarł z Komendą
Wojewódzką Państwowej Straży Pożarnej (zamawiający), umowę nr [...] o roboty
budowlane. Termin rozpoczęcia prac ustalono na 27 listopada 2002 r., a ich
zakończenia na 30 grudnia 2003 r. W § 12 wspomnianej umowy strony ustaliły, że
rozliczenie za wykonane roboty będzie odbywało się fakturami częściowymi, a
ostateczne rozliczenie nastąpić miało rachunkiem końcowym na podstawie odbioru
końcowego. Następnie w dniu 17 października 2003 r. strony sporządziły aneks nr
1, wprowadzając do umowy w § 12 ust. 2a. Dodane postanowienie umowne
upoważniało zamawiającego do dokonywania przedpłat do wysokości wartości
zamówionych przez wykonawcę rzeczy u dostawców lub podwykonawców.
Podstawą wypłaty zaliczki było pisemne wystąpienie wykonawcy do
zamawiającego wraz z załączonymi dowodami księgowymi. W razie dokonania
przez zamawiającego tego rodzaju przedpłaty, była ona uwzględniana i rozliczana
w najbliższej fakturze częściowej wystawionej przez wykonawcę zamawiającemu.
W dniu 15 grudnia 2003 r. wykonawca wystąpił do pozwanego o dokonanie
przedpłaty w kwocie 63 087,20 zł na rzecz „C." Sp. z o.o., a w dniu 18 i 19 grudnia
2003 r. o dokonanie przedpłat w wysokości 12 325,20 zł na rzecz firmy „U." L.S.
oraz w wysokości 10 970,15 zł dla „Z." R.M. Pozwany zamawiający zrealizował te
przedpłaty przelewem w dniu 30 grudnia 2003 r.
W dniu 21 października 2003 r. „P." S.A. złożyła wniosek o ogłoszenie
upadłości i przeprowadzenie postępowania obejmującego likwidacją majątku, która
została ogłoszona postanowieniem z dnia 22 grudnia 2003 r.
3
W dniu 24 grudnia 2003 r. syndyk masy upadłości spotkał się
z przedstawicielami pozwanego celem poczynienia ustaleń dotyczących
kontynuowania prac. Pismem z dnia 12 stycznia 2004 r. syndyk poinformował
pozwanego, iż łącząca strony umowa zostaje rozwiązana z dniem ogłoszenia
upadłości.
Działający za powodową spółkę w upadłości Syndyk wezwał pismem z dnia
27 maja 2004 r. pozwanego do zapłaty kwoty 92 667,97 zł jako nie opłaconej
należności masy upadłości. Na kwotę tę składała się wartość przedpłat jakie
pozwany zamawiający zapłacił dostawcom i podwykonawcom już po ogłoszeniu
upadłości, łącznie w wysokości 86 382,55 zł oraz kwota 6 285,42 zł, którą
wykonawca zarachował na rzecz pozwanego, także już po ogłoszeniu upadłości.
Wobec tego, że pozwany nie zapłacił żądanej kwoty, Syndyk wystąpił z pozwem
o jej zapłatę.
Sąd Okręgowy uznał, że dokonując przedpłat w kwotach: 63.087,20 zł na
rzecz „C." Sp. z o.o., 12 325,20 zł na rzecz firmy „U." L.S. oraz 10 970,15 zł dla „Z."
R.M., pozwany wiedział o upadłości powoda, a więc dysponował mieniem
należącym do upadłego, co zgodnie z art. 84 prawa upadłościowego i naprawczego
czyniło tę czynność bezskuteczną wobec masy upadłości. Zdaniem Sądu I instancji
także potrącenie kwoty 6 285,42 zł, z tytułu wadliwego wykonania prac również było
bezskuteczne, bowiem pozwany powinien tę wierzytelność zgłosić do masy
upadłości. Opierając się na takich ustaleniach Sąd Okręgowy zasądził na rzecz
powoda kwotę 92 667,97 zł.
Rozpoznający sprawę Sąd Apelacyjny stwierdził, że prawidłowo Sąd
I Instancji uznał, że pozwany po ogłoszeniu upadłości spółki „P.” S.A.
zadysponował mieniem należącym do upadłego co w konsekwencji doprowadziło
do bezskuteczności świadczeń dokonanych w dniu 30 grudnia 2003 r. na rzecz „C."
Spółki z o.o., L.S. oraz R.M. w łącznej wysokości 83 382,55 zł. Zdaniem Sądu
II Instancji zasadność powództwa w tej części powinna podlegać ocenie
w kontekście wymogów określonych w art. 78 w związku z art. 75 ust. 1 prawa
upadłościowego i naprawczego. Według bowiem Sądu Apelacyjnego dokonanie
4
powyższych świadczeń musi być traktowane tak jak spełnienie ich do rąk
upadłego.
Za zastosowaniem art. 78 prawa upadłościowego i naprawczego przemawia
treść § 12 pkt 2a umowy stron z 17 października 2003 r. Otóż strony przewidziały
w nim możliwość dokonywania przez inwestora (pozwanego) przedpłat na
podstawie odrębnego wystąpienia wykonawcy (powoda) do wysokości wartości
zamawianych rzeczy u dostawców i podwykonawców. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
powyższe postanowienie umowy należy rozumieć jako upoważnienie do przyjęcia
świadczenia dłużnika ze skutkiem zwalniającym go wobec wierzyciela. Wbrew
stanowisku skarżącego analizowanego postanowienia nie można traktować jako
właściwej umowy na rzecz osoby trzeciej, o której stanowi art. 393 k.c. Według
Sądu Apelacyjnego należy przyjąć, że była to w istocie niewłaściwa umowa na
rzecz osoby trzeciej, z której nie wynika uprawnienie żądania od dłużnika, aby
spełnił świadczenie na jej rzecz. Przemawia za tym to, że omawiane postanowienie
umowne należy analizować w kontekście treści całego § 12. Wynika z niego, iż
uprawnionym do żądania wynagrodzenia był wyłącznie wykonawca tj. spółka „P.".
Ponadto mechanizm realizacji tego postanowienia umownego miał odbywać się w
ten sposób, że podwykonawcy bądź dostawcy zwracali się o zapłatę swych
należności nie do pozwanego, ale do spółki „P.". Zatem w dalszym ciągu
zobowiązanym względem nich do zapłaty za wykonane prace czy dostarczone
materiały była ta spółka, a nie pozwany. Zastrzeżenie w treści § 12 pkt 2a
„wystąpienia wykonawcy" (spółki „P.") wskazuje, że zobowiązanie zamawiającego
do zapłaty należności było uzależnione wyłącznie od jego woli, a nie innych osób.
Świadczy o tym także użycie zwrotu „może".
Co prawda przepis art. 78 prawa upadłościowego i naprawczego przewiduje,
że spełnienie świadczenia pieniężnego do rąk upadłego (bądź osoby przez niego
wskazanej) jest bezskuteczne względem masy upadłości, jeżeli zostało dokonane
po obwieszczeniu ogłoszenia upadłości w Monitorze Sądowym i Gospodarczym,
to jednak w literaturze przedmiotu przyjmuje się, że również bezskuteczne jest
spełnienie świadczenia przed obwieszczeniem o ogłoszeniu upadłości, jeżeli
uiszczający wiedział o tym fakcie. Należy go bowiem traktować jako działającego
5
w złej wierze, który nie może powoływać się na to, że obwieszczenie o ogłoszeniu
upadłości nie zostało jeszcze dokonane.
Z zebranego w niniejszej sprawie materiału dowodowego wynika,
że pozwany już w dniu 24 grudnia 2003 r. wiedział o upadłości spółki „P.” S.A. i o
działaniu w jej imieniu syndyka masy upadłości.
Ponadto Sąd Apelacyjny wskazał, że należy mieć na uwadze konsekwencje
wynikające z art. 75 prawa upadłościowego i naprawczego. Przepis ten pozbawia
skuteczności prawnej wszelkich rozporządzeń upadłego dotyczących mienia
wchodzącego do masy upadłości. Pozwany w dniu 30 grudnia 2003 r. wiedział
o upadłości spółki „P." i mimo to wykonał przekazane wcześniej dyspozycje tej
spółki odnośnie płatności na rzecz osób trzecich, które z mocy powołanego
przepisu nie mogło być już skuteczne.
Zdaniem Sądu II instancji w niniejszej sprawie należy mieć na uwadze także,
że łącząca strony umowa była zawarta na podstawie przepisów ustawy
z 10 kwietnia 1994 r. o zamówieniach publicznych. Zastrzeżenie dla osoby trzeciej
żądania spełnienia świadczenia pieniężnego od pozwanego (inwestora) byłoby nie
do pogodzenia z treścią art. 76 ust. 2 ustawy zakazującego zmian postanowień
umowy niekorzystnych dla zamawiającego, jeżeliby ich uwzględnienie miałoby
zmienić treść oferty na podstawie której dokonano wyboru oferenta. Strona
pozwana nie wykazała by konieczność takich zmian wynikała z takich okoliczności,
których nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy.
Uzasadniona natomiast okazała się apelacja w części odnoszącej się do
obowiązku zapłaty przez pozwanego kwoty 6 285,42 zł. Zdaniem bowiem Sądu
II instancji w świetle postanowień § 12 umowy łączącej strony po stronie powoda
nie powstało roszczenie o zapłatę przewidzianego w tym zakresie wynagrodzenia.
W skardze kasacyjnej pozwany zarzucił naruszenie prawa materialnego,
a mianowicie:
1) błędną wykładnię art. 393 § 1 k.c. i jego niezastosowanie przez przyjęcie,
iż strony wiązała wyłącznie niewłaściwa umowa na rzecz osoby trzeciej,
z której nie wynika uprawnienie żądania od dłużnika, aby spełnił
świadczenie na jej rzecz;
6
2) błędną wykładnię art. 78 ustawy z dnia 28 IV 2003 r. Prawo upadłościowe
i naprawcze (Dz.U. Nr 217, poz. 2125), przez przyjęcie, iż spełnienie przez
pozwanego świadczenia do rąk upadłego dokonane jeszcze przed
obwieszczeniem o ogłoszeniu upadłości w Monitorze Sądowym
i Gospodarczym, jednak w chwili gdy pozwany wiedział o ogłoszeniu
upadłości spółki, nie zwalnia pozwanego z obowiązku spełnienia
świadczenia do masy upadłości;
3) niewłaściwe zastosowanie art. 7 k.c. w zw. z art. 78 Prawa upadłościowego
i naprawczego, przez uznanie, iż pozwany spełnił świadczenie
bezskutecznie, ponieważ upadły po ogłoszeniu upadłości nie ma prawa do
odbioru świadczenia, a uiszczający wiedząc już o tym fakcie (tj. o ogłoszeniu
upadłości), a zatem działając w złej wierze, nie może się powoływać na to,
że obwieszczenie o ogłoszeniu upadłości nie zostało jeszcze dokonane;
4) błędną wykładnię art. 75 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego, przez
uznanie, że przepis ten z mocy prawa pozbawia skuteczności prawnej
wszelkich rozporządzeń upadłego, dokonanych jeszcze przed ogłoszeniem
upadłości spółki, a dotyczących mienia wchodzącego do masy upadłości;
5) naruszenie art. 76 ust. 2 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. Zamówienia
publiczne (tekst jednolity: Dz.U. 2002 r., Nr 72 poz. 664) przez uznanie,
iż zastrzeżenie dla osoby trzeciej żądania spełnienia świadczenia
pieniężnego od pozwanego byłoby nie do pogodzenia z treścią tego
przepisu.
6) naruszenie art. 206 ust. 1 pkt 6 Prawa upadłościowego i naprawczego
poprzez jego niezastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 393 k.c. Umowa łącząca
powodowego wykonawcę z pozwanym zamawiającym wyraźnie zastrzegała
(po zmianie § 12 tej umowy), że dłużnik czyli zamawiający może spełnić
świadczenie na rzecz osób trzecich, dostawców lub podwykonawców. Spełnione
w ten sposób zostały wymogi, od których uzależniona jest konstrukcja
przewidziana w art. 393 k.c. To, że strony wprowadziły dodatkowy warunek, od
7
którego zależało, czy dłużnik będzie mógł skorzystać z takiego zastrzeżenia, nie
może być decydujące dla oceny czy mamy w tym przypadku do czynienia z umową
na rzecz osoby trzeciej. Jeżeli bowiem wykonawca, czyli wierzyciel gdy chodzi
o zapłatę należnego mu wynagrodzenia, wyraził zgodę na to, aby dłużnik mógł
płacić na rzecz osób trzecich, od tego momentu nie było żadnych przeszkód, aby
stosunki pomiędzy wierzycielem, dłużnikiem i osobą trzecią oceniać na podstawie
art. 393 k.c. Od chwili gdy zgoda wykonawcy (wierzyciela) została wyrażona, osoba
trzecia uzyskiwała więc prawo do żądania spełnienia świadczenia bezpośrednio od
zamawiającego. Pozwany zamawiający, gdy uzyskał już zgodę na zapłatę
podwykonawcom i dostawcom powodowego wykonawcy, był nie tylko uprawniony
ale także zobowiązany, aby zapłacić żądane przez nich kwoty im a nie wykonawcy.
Jak wynika z ustaleń, dokonanych przez orzekające w sprawie sądy,
wierzyciel (powodowy wykonawca) wystąpił do pozwanego zamawiającego, aby ten
zapłacił osobom trzecim w sumie kwotę 86 382,55 zł, jeszcze przed ogłoszeniem
upadłości wykonawcy. Przyjmując, że takie upoważnienie miało charakter
czynności której skutkiem było rozporządzenie składnikami wchodzącymi w skład
majątku upadłego, brak podstaw, aby czynność taką z mocy art. 77 Prawa
upadłościowego i naprawczego, uznać za nieważną. Zgodnie z art. 75 powołanej
ustawy upadły traci prawo rozporządzania mieniem wchodzącym w skład masy
upadłości, dopiero z chwilą ogłoszenia upadłości. Skoro zaś wystąpienie upadłego
wykonawcy, w którym upoważnił on zamawiającego zostało dokonane w dniu 15,
18 i 19 grudnia 2003 r. a upadłość ogłoszono 21 grudnia 2003 r., to wbrew
twierdzeniom Sądu Apelacyjnego, brak podstaw aby tę czynność powodowego
wykonawcy traktować jako nieważną. Co najwyżej można rozważyć, czy istnieją
przesłanki do uznania takiej czynności za bezskuteczną wobec masy. Za zasadny
uznać więc także należy podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art.
75 Prawa upadłościowego i naprawczego.
Trafnie skarżący zarzuca również błędną wykładnię art. 78 Prawa
upadłościowego i naprawczego. Jest to przepis, który przewiduje kiedy spełnienie
świadczenia do rąk upadłego nie zwalnia dłużnika od konieczności ponownego
świadczenia na rzecz masy upadłości. Przepis ten ze względu na swój wyjątkowy
charakter powinien być wykładany ściśle. Ustawodawca przewidział w nim,
8
że obowiązek ponownego świadczenia powstaje tylko jeżeli dłużnik świadczył do
rąk upadłego po obwieszczeniu o ogłoszeniu upadłości w Monitorze Sądowym
i Gospodarczym. Brak wobec tego podstaw, aby tak daleko idący skutek wiązać
z innym momentem, w szczególności z dobrą lub złą wiarą dłużnika spełniającego
świadczenie jeszcze przed ukazaniem się wspomnianego obwieszczenia. Skoro
zgodnie z art. 7 k.c. istnieje domniemanie dobrej wiary, to słusznie skarżący
podnosi, że przypisując pozwanemu złą wiarę należało dokonać bliższej analizy
jego zachowania, czego Sąd Apelacyjny zaniechał. Dodatkowo podnieść należy,
że przepis art. 78 Prawa upadłościowego i naprawczego wymaga, aby spełnienie
świadczenia nastąpiło do rąk upadłego. W rozpoznawanej sprawie zaś dłużnik
(pozwany zamawiający) płacił, zgodnie z umową do rąk osób trzecich,
co dodatkowo przemawia przeciwko stosowaniu do oceny jego zachowania art.
78 Prawa upadłościowego i naprawczego.
Zasługują również na uwzględnienie pozostałe zarzuty podniesione
w skardze kasacyjnej. Bezpodstawnie Sąd Apelacyjny przyjął, że syndyk już
w styczniu 2004 r. skutecznie rozwiązał umowę z pozwanym. Zgodnie z art. 206
ust. 1 pkt 6 Prawa upadłościowego i naprawczego wypowiedzenie takiej umowy
wymagało zezwolenia rady wierzycieli, a jeżeli jej nie było, zgody sędziego
komisarza (art. 213 Prawa upadłościowego i naprawczego). Wbrew odmiennej
opinii Sądu Apelacyjnego, brak też uzasadnionych podstaw do przyjęcia, że zmiana
umowy polegająca na zastrzeżeniu zapłaty przez zamawiającego na rzecz osoby
trzeciej, narusza art. 76 ust. 2 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach
publicznych (j.t. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 664 ze zm.). Tego rodzaju zmiana była
obojętna z punktu widzenia interesów zamawiającego, gdyż to czy miał on płacić
wykonawcy, czy osobie wskazanej przez wykonawcę w niczym tych interesów nie
naruszało.
Mając na uwadze, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały się
zasadne, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
9