Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 64/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 czerwca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z powództwa W. T. i in. ,
przeciwko Gminie S.
o wydanie nieruchomości,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 7 czerwca 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 sierpnia 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powodowie domagali się wydania nieruchomości bezpodstawnie - ich
zdaniem - przejętej na cele reformy rolnej. Pozwana wniosła o oddalenie
powództwa, zarzucając, że powodom nie przysługuje prawo własności spornej
nieruchomości.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 28 grudnia 2004 r. oddalił powództwo.
Sąd ustalił, że sporna nieruchomość jest położona w granicach
administracyjnych miasta S., przy ul. M. 40 i ma powierzchnię 13 arów 72 m2
.
Składa się z części parceli nr 799 o powierzchni 10 arów 72 m2
oraz z części
parceli nr 7845/11, objętych wykazem hipotecznym […] zaginionej księgi tabularnej
wadowickiej, prowadzonej przez Wydział Hipoteczny Sądu Okręgowego w W.
Nieruchomość nie ma urządzonej księgi wieczystej, a w ewidencji gruntów jest
oznaczona nr 9526/16.
Sporna nieruchomość została przejęta przez Skarb Państwa na cele reformy
rolnej na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia
6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 3, poz. 13 ze zm.,
dalej: dekret). Dnia 30 stycznia 1947 r. Wojewódzki Urząd Ziemski w K. złożył w
Sądzie Okręgowym Wydział Hipoteczny w W. wniosek o wydanie uchwały.
Stosowna uchwała - stwierdzająca przejęcie spornej nieruchomości, stanowiącej
własność J. T., przez Skarb Państwa na cele reformy rolnej - została wydana przez
Sąd Grodzki w S. dnia 22 lutego 1947 r.
Sporna nieruchomość należała do posiadłości, którą otrzymał J. T. na
podstawie umowy darowizny z dnia 5 stycznia 1932 r. W chwili wejścia w życie
dekretu znajdował się na niej budynek, w którym siostry zakonne prowadziły finan-
sowaną przez J. T. ochronkę dla dzieci z majątku ziemskiego. Ponadto na spornej
nieruchomości znajdowały się inne budynki zajmowane przez pracowników tartaku
należącego do posiadłości J. T. Sporna nieruchomość była funkcjonalnie
powiązana z majątkiem ziemskim J. T.
Powodowie są spadkobiercami J. T., który zmarł dnia 19 lutego 1989 r.
Sąd Okręgowy stwierdził, że majątek ziemski J. T., podlegał przejęciu na
cele reformy rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu. Przejęciu uległa także
sporna nieruchomość jako stanowiąca integralną część majątku ziemskiego.
3
Powodowie nie wykazali bowiem, aby była ona odrębną nieruchomością, wy-
odrębnioną w wyniku parcelacji dokonanej przed 1 września 1939 r.
Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem zmienił orzeczenie Sądu pierwszej
instancji i uwzględnił powództwo.
Z dodatkowych ustaleń faktycznych Sądu odwoławczego wynika, że
Wojewoda M. - na wniosek powodów z dnia 7 marca 2001 r. - decyzją z dnia 23
sierpnia 2004 r. stwierdził, iż wskazane przez powodów nieruchomości, w tym
parcela budowlana nr 799 oraz parcela gruntowa nr 7845/14, których części tworzą
sporną nieruchomość, podlegały przejęciu na cele reformy rolnej. Minister
Rolnictwa i Rozwoju Wsi - na skutek odwołania powodów - decyzją z dnia 5 maja
2005 r. uchylił decyzje Wojewody M. i umorzył postępowanie w sprawie. Uznał
bowiem, odwołując się do orzecznictwa Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w
Warszawie, że przewidziane w § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform
Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzaniu reformy
rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51 ze zm., dalej: rozporządzenie) postępowanie
administracyjne w sprawie orzekania, czy dana nieruchomość podpada pod
działanie przepisów art. 2 ust. pkt.e dekretu dotyczy jedynie sytuacji, w których
wątpliwości wiążą się z obszarem przejmowanej nieruchomości. Nie obejmuje ono
natomiast innych sporów, zwłaszcza co do charakteru przejętej nieruchomości.
Sąd Apelacyjny nie podzielił dokonanej przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju
Wsi interpretacji § 5 rozporządzenia i uznał, że może sam orzec, czy sporna
nieruchomość podpada pod działanie art. 2 ust.1 lit.e dekretu, ponieważ niniejsza
sprawa - ze względu na decyzję Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi - stanowi
wypadek wyjątkowy.
Sąd drugiej instancji ustalił, że sporna nieruchomość nie pozostawała
w związku funkcjonalnym z pozostała częścią majątku ziemskiego J. T. Świadczy
o tym położenie nieruchomości w centrum miasta i wykorzystywanie jej na cele
charytatywno-religijne (oprócz ochronki znajdowała się tam także kaplica). Z
zeznań świadków wynika też - wbrew ustaleniom Sąd pierwszej instancji -że do
ochronki chodziły nie tylko dzieci z majątku ziemskiego. Ponadto jest bezsporne, że
4
nieruchomość nie została przeznaczona na cele reformy rolnej, albowiem w
dawnym budynku ochronki obecnie znajduje się siedziba PTTK. Bezsporne jest
również to, że do dziś prawo własności Skarbu Państwa nie zostało ujawnione w
księdze wieczystej, nie ma też dowodu na to, że pozwana jest właścicielem
nieruchomości.
Zdaniem Sądu sporna nieruchomość w chwili wejścia w życie dekretu
stanowiła odrębną zabudowaną nieruchomość, położoną w centrum miasta,
funkcjonalnie niezwiązaną z majątkiem ziemskim J. T. Jej przejęcie na cele reformy
rolnej nastąpiło zatem z naruszeniem przepisów dekretu. Uzasadnione jest więc
powództwo o jej wydanie oparte na art. 222 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanej
zarzucił naruszenie art. 222 § 1 k.c., art. 2 ust. 1 lit.e dekretu, § 5 rozporządzenia,
art. 6 k.c. przez ich błędną wy kład nie, art. 2 i art. 10 Konstytucji w zw. z art. 222
§ 1 i art. 6 k.c. oraz art. 2 w zw. z art. 379 pkt 1 k.p.c. Powołując się na te
podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania bądź o uchylenie orzeczenia i odrzucenie pozwu albo
oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut nieważności
postępowania z powodu niedopuszczalności drogi sądowej, ponieważ jego
uwzględnienie powoduje najdalej idące skutki procesowe (art. 386 § 3 w zw. z art.
39821
k.p.c.).
Zgodnie z art. 1 w związku z art. 2 § 1 k.p.c., sprawami cywilnymi
rozpoznawanymi przez sądy powszechne są sprawy ze stosunków z zakresu
prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, a także te sprawy,
które wprawdzie nie wynikają z ww. stosunków, niemniej stosuje się do nich –
z mocy ustaw szczególnych - przepisy kodeksu postępowania cywilnego.
Sprawą cywilną jest zatem taka sprawa, w której żądana przez powoda ochrona
prawna sprowadza się do wywołania skutku w zakresie stosunku cywilnoprawnego
sensu largo, a więc stosunku osobistego, rodzinnego lub majątkowego, istniejącego
między podmiotami występującymi jako równorzędni i równoprawni partnerzy.
5
Sprawami cywilnymi są jednak także sprawy, które ze swej istoty nie są sprawami,
o jakich wyżej mowa, bo ich źródłem jest prawo publiczne, niemniej uchodzą za
takie z mocy wyraźnego ustanowienia ustawodawcy, który skierował je do
właściwości sądów powszechnych i nakazał stosowanie do ich rozpoznawania
przepisów kodeksu postępowania cywilnego (postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 19 grudnia 2003 r., III CK 319/03, OSNC 2005, nr 10, poz. 31).
W świetle powyższych uwag nie może budzić wątpliwości, że Sąd trafnie
uznał, iż niniejsza sprawa, w której powodowie domagają się wydania
nieruchomości na podstawie art. 222 § 1 k.c., jest sprawą cywilna w rozumieniu art.
1 k.p.c. Dotyczy ona sprawy z zakresu prawa cywilnego i nie została przekazana do
właściwości innych organów (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2004 r.,
III CK 496/02, Lex nr 152776).
Tej oceny nie zmienia fakt, że kwestią sporną w sprawie jest okoliczność,
czy nieruchomość, której wydania domagają się powodowie, podlegała przejęciu
przez Skarb Państwa na cele reformy rolnej. Ta sporna kwestia, której
rozstrzygnięcie należy do właściwości oznaczonego organu administracji publicznej
(§ 5 rozporządzenia), nie ma wpływu na ocenę niniejszej sprawy z punktu widzenia
dopuszczalności drogi sądowej, ponieważ nie stanowi ona przedmiotu powództwa
w sprawie, a jedynie przesłankę dochodzonego roszczenia o wydanie
nieruchomości na podstawie art. 222 § 1 k.c. Argumentu wspierającego to
stanowisko dostarcza niepublikowany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia
2005 r., III CK 350/05, w którym Sąd Najwyższy uznał, że nie należy do drogi
sądowej - ze względu na unormowanie zawarte w § 5 rozporządzenia - sprawa
o ustalenie, iż nieruchomość nie podlegała przejęciu na cele reformy rolnej na
podstawie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu.
Konkludując, zarzut że zaskarżony wyrok został wydany w postępowaniu
dotkniętym nieważnością, z powodu niedopuszczalności drogi sądowej w sprawie,
należało uznać za nieuzasadniony.
Kwestia orzekania w sprawach, czy dana nieruchomość podpada pod
działanie art. 2 ust.1 lit.e dekretu - podniesiona w skardze kasacyjnej w aspekcie,
jaki organ jest do tego uprawniony (sąd czy organ administracji państwowej) - była
6
już przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W uchwale z dnia 27 września
1991 r., III CZP 90/91 (OSNC 1992, nr 5, poz. 72) Sąd Najwyższy uznał, że
rozstrzygnięcie, czy dana nieruchomość nie podpada pod działanie wymienionego
przepisu dekretu następuje w drodze decyzji administracyjnej. Taki wniosek wynika
bowiem jednoznacznie z § 5 rozporządzenia, który wyraźnie przekazał
rozstrzyganie sporów w omawianych sprawach - w formie decyzji podlegającej
zaskarżeniu według zasad określonych w kodeksie postępowania
administracyjnego - do właściwości organu administracji państwowej. Przytoczona
uchwała spotkała się z aprobatą w orzecznictwie Sąd Najwyższego
(niepublikowane wyroki: z dnia 13 lutego 2003 r., III CKN 1492/00, z dnia 16
listopada 2004 r., III CK 322/04, z dnia 20 grudnia 2005 r., III CK 350/05).
Uzasadnia to wniosek, że w judykaturze Sądu Najwyższego ugruntowało się
stanowisko, iż orzekanie w sprawach, czy dana nieruchomość podpada pod
działanie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu należy do właściwości organu administracji
publicznej.
Nie można zatem odmówić racji skarżącej, że Sąd Apelacyjny, przesądzając
w postępowaniu sądowym negatywnie sporna kwestię, czy nieruchomość
podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu, naruszył § 5 rozporządzenia.
W niniejszej sprawie nie zachodzi - wbrew odmiennemu stanowisku Sądu -
usprawiedliwiający to rozstrzygnięcie „wypadek wyjątkowy". Nie ma bowiem
dostatecznych powodów, nie przesądzając kwestii, czy w ogóle „wypadek
wyjątkowy" może uzasadniać orzekanie przez sąd powszechny w sprawach
określonych w § 5 rozporządzenia, aby w ten sposób traktować sytuację, w której
powodowie zrezygnowali, nie uzyskawszy w postępowaniu administracyjnym
korzystnej dla siebie decyzji na podstawie § 5 rozporządzenia, z wykorzystania
szansy zweryfikowania tej decyzji w postępowaniu sądowoadministracyjnym.
Przesądzająca o treści decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 maja
2005 r. interpretacja § 5 rozporządzenia, oparta na przytoczonych w decyzji
orzeczeniach Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, nie była
powszechnie stosowana w praktyce sądów administracyjnych. Wątpliwości
w orzecznictwie administracyjnym dotyczące wykładni § 5 rozporządzenia
spowodowały przedstawienie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi
7
Naczelnego Sądu Administracyjnego. Rozstrzygając to zagadnienie, Naczelny Sąd
Administracyjny w składzie siedmiu sędziów w uchwale z dnia 5 czerwca 2006 r.,
l OPS 2/06 nie podzielił wykładni § 5 rozporządzenia, która przesądziła o treści
decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 maja 2005 r.
Z przedstawionych powodów należało uznać, że Sąd nie był uprawniony do
orzekania, czy sporna nieruchomość podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit.e
dekretu. Wydanie zaskarżonego wyroku z obrazą § 5 rozporządzenia przesądza
także o trafności zarzutu naruszenia art. art. 2 ust. 1 lit.e dekretu i art. 222 § 1 k.c.
Skarżąca również trafnie zakwestionowała stanowisko Sądu Apelacyjnego,
podnosząc zarzut naruszenia art. 6 k.c., że na niej spoczywał ciężar przedstawienia
dowodu w postaci decyzji wydanej na podstawie § 5 rozporządzenia na
okoliczność, iż sporna nieruchomość podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit.e
dekretu. Racje ma bowiem skarżąca, że w realiach sprawy nie ma podstaw do
takiego rozłożenia ciężaru dowodu. Z podstawy faktycznej rozstrzygnięcia wynika,
że zachowały się dokumenty - wystawione na skutek czynności podejmowanych
przez Wojewódzki Urząd Ziemski w K. w 1947 r. - świadczące o tym, iż Skarb
Państwa przejął sporną nieruchomość na cele reformy rolnej. W tej sytuacji ciężar
wykazania decyzją przewidzianą w § 5 rozporządzenia, że sporna nieruchomość
nie podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu spoczywa na powodach,
ponieważ oni w procesie windykacyjnym twierdzą- wbrew zachowanym
dokumentom - iż nie nastąpiło przewidziane w dekrecie bezzwłoczne przejście
nieruchomości na własność Skarbu Państwa na cele reformy rolnej (art. 2 ust. 1
dekretu).
Dla oceny rozkładu ciężaru dowodu w sprawnie nie ma znaczenia umowa
darowizny z 1932 r., albowiem kwestionowana zmiana prawa własności
nieruchomości nastąpiła po jej zawarciu. Nie znajduje także zastosowania w spawie
stanowisko dotyczące rozkładu ciężaru dowodu zawarte w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 2003 r., III CKN 1492/00 (Lex nr 78667), ponieważ
zostało ono wyrażone na tle innego stanu faktycznego (organy Skarbu Państwa
dokonały w tamtej sprawie faktycznego wyzucia właściciela z prawa własności, bez
zachowania trybu przewidzianego w dekrecie).
8
Zarzuty naruszenia prawa materialnego, uznane za słuszne
z przestawionych wyżej powodów, przesądziły o uwzględnieniu skargi kasacyjnej.
Wynik postępowania kasacyjnego spowodował jednak potrzebę zbadania
pozostałych zarzutów apelacyjnych, które uznane za bezprzedmiotowe - ze
względu na treść zaskarżonego orzeczenia - nie zostały rozpoznane. Dlatego Sąd
Najwyższy - na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. - orzekł, jak w sentencji wyroku.
db