Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 71/06
POSTANOWIENIE
Dnia 7 czerwca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z wniosku Z. K. i in.,
przy uczestnictwie Gminy W. i in. ,
o stwierdzenie nabycia udziału we własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 7 czerwca 2006 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców […]oraz skargi kasacyjnej kuratora uczestnika
Banku […]
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 1 grudnia 2005 r.,
oddala skargi kasacyjne.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w W., w sprawie o zniesienie współwłasności,
postanowieniem wstępnym z dnia 5 maja 2005 r. oddalił wniosek Gminy W. o
stwierdzenie nabycia przez Skarb Państwa w drodze zasiedzenia udziału ½ części
2
własności nieruchomości, stanowiącej działkę budowlaną nr 614 o pow. 165 m2
,
położoną w W. przy ul. Z., zabudowaną budynkiem mieszkalnym nr 35, objętą
księgą wieczystą nr […].
Ustalił, że przed drugą wojną światową współwłaścicielami działki nr 614
i działki nr 1421/1, na której znajduje się pozostała część przedmiotowego budynku
byli A.K. i Bank […]. W związku z wybuchem wojny spółka ta zaprzestała
działalności i utraciła posiadanie udziału we własności nieruchomości. W budynku
mieszkała A. K. wraz z mężem i dziećmi J. K. i J. K. – S., a od 1945 r także mąż J.
K. – Z. K.
W dniu 26 lutego 1954 r. administrację przedmiotowego budynku przejął
Zarząd Budynków Mieszkalnych w oparciu o pismo Powszechnej Spółdzielni
Spożywców w W. z dnia 15 grudnia 1953 r. i uchwałę Prezydium Rady Narodowej z
dnia 16 grudnia 1953 r. Wówczas ustalono, że udział Banku […] nie jest przez
nikogo administrowany i w związku z tym podzielono środki uzyskane z wynajmu
lokali pomiędzy współwłaścicielkę A. K. i administratora – Miejską Radę Narodową.
Sąd Powiatowy w W. postanowieniem z dnia 21 października 1958 r.
stwierdził, że z dniem 1 stycznia 1956 r. udział 3/6 części własności przedmiotowej
nieruchomości nabył Skarb Państwa na podstawie dekretu z dnia 6 marca 1946 r.,
o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87).
Wojewoda B. decyzją z dnia 5 sierpnia 1993 r. wydaną na podstawie art. 18
ust 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę
o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr
32, poz. 191, ze zm.) stwierdził nabycie przez Gminę W. z mocy prawa własności
udziału w ½ części przedmiotowej nieruchomości. Sąd Okręgowy w B.
postanowieniem z dnia 4 marca 1999 r. – na skutek skargi o wznowienie
postępowania - uchylił postanowienie Sądu Powiatowego w W. z dnia 21
października 1958 r. i oddalił wniosek Skarbu Państwa o nabycie przez
przemilczenie własności udziału we własności w przedmiotowej nieruchomości.
Decyzją Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 września 2000 r.
została stwierdzona nieważność decyzji komunalizacyjnej Wojewody B.o z dnia 5
sierpnia 1993 r.
3
Sąd Rejonowy podkreślił, że w istocie stan faktyczny sprawy był niesporny
i w związku z tym do rozstrzygnięcia pozostawała kwestia rozważenia sprzecznych
stanowisk stron co do zasadności wniosku uczestnika Gminy W. o stwierdzenie
nabycia przez zasiedzenie udziału we własności przedmiotowej nieruchomości.
Według oceny Sądu Skarb Państwa nie nabył jednak na tej podstawie własności
gdyż nie spełniał przesłanki samoistnego posiadania, albowiem do okresu
zasiedzenia nieruchomości przez ten podmiot nie wlicza się okresu władania przez
organy państwowe lub państwowe osoby prawne wykonywanego w ramach
uprawnień państwa jako podmiotu prawa publicznego, mimo istnienia tytułu
własności uznanego następnie za nieistniejący (uchwała siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 21 września 1993 r., III CZP 72/93, OSNC 1994. nr 3, poz. 49).
Uznał bowiem, że skoro został uchylony sądowy tytuł o nabyciu
nieruchomości przez przemilczenie i wniosek w tym przedmiocie ostatecznie został
oddalony, to Skarb Państwa nie sprawował w stosunku do przedmiotowej
nieruchomości władztwa o charakterze cywilnoprawnym, czyli tzw. dominium.
Według jego oceny przejęta sporna nieruchomość mogła stać się przedmiotem
posiadania cywilnego jedynie na skutek wprowadzenia jej do obrotu cywilnego lub
na podstawie szczególnej podstawy prawnej. Podkreślił, że wyjątkowy charakter
przepisów zawartych w dekrecie o majątkach opuszczonych i poniemieckich, oraz
ich bezwzględny charakter stanowił przeszkodę do uznania, że doszło do zmiany
władztwa wykonywanego przez Państwo w posiadanie cywilne.
W następstwie apelacji Gminy W. Sąd Okręgowy w K. zmienił zaskarżone
postanowienie, stwierdzając, że Skarb Państwa z dniem 1 stycznia 1985 r. nabył
przez zasiedzenie własność udziału w ½ części nieruchomości obejmującej działkę
614 o powierzchni 165 m2
położoną w W. przy ul. Z., zabudowaną budynkiem
mieszkalnym, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr […].
Sąd drugiej instancji przyjął za własne ustalenia Sądu Rejonowego, niemniej
wywiódł z nich odmienne wnioski jurydyczne. Podniósł, że zasadnicze znaczenie
dla wyniku sprawy miało rozstrzygnięcie kwestii dopuszczalności zaliczania do
okresu posiadania niezbędnego do zasiedzenia władania nieruchomością na
podstawie tytułu prawnego, który został następnie uchylony. Wskazał, że w sprawie
4
miał zastosowanie art. 172 k.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji, która weszła
w życie w dniu 1 października 1990 r., na podstawie którego posiadacz samoistny
nie będący właścicielem nieruchomości, nabywał jej własność przez zasiedzenie,
jeżeli posiadał nieruchomość nieprzerwanie od lat dziesięciu, a jeżeli uzyskał
posiadanie w złej wierze, z upływem lat dwudziestu.
Podkreślił, że wykonywany od dnia 1 stycznia 1954 r. na podstawie dekretu
o majątkach opuszczonych i poniemieckich sam zarząd Skarbu Państwa
przedmiotowej nieruchomości za pośrednictwem Zarządu Budynków Mieszkalnych
nie stanowił jeszcze warunku wystarczającego dla przyjęcia posiadania
samoistnego, skoro zabezpieczał mienie osób, które w związku z wojną utraciły
jego posiadanie (por. np. uchwałę Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 maja
1956 r., I CO 9/56, OSNCK 1957, nr 1 poz. 1 i postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 16 października 1998 r., III CKN 644/97, OSNC 1999 nr 4, poz. 7). Poza tym
wyraził pogląd, że przepisy tego dekretu nie mogły mieć zastosowania do osób
prawnych.
Oddanie jednak jurysdykcji niezawisłych sądów, sporów powstających przy
wykonywaniu przez Państwo jego funkcji władczych – jego zdaniem - łagodzi lub
wogóle niweluje kolizje powstające w procesie zazębiania się czynności z zakresu
imperium i dominium (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października
1996 r., III CKU 8/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 38). W rezultacie przyjął, że poddanie
kontroli Sądu Powiatowego w W. legalności władania przedmiotową
nieruchomością i orzeczenie o nabyciu jej własności na podstawie art. 34 dekretu
o majątkach opuszczonych o poniemieckich, niwelowało skutki i kolizje powstałe
przy wykonywaniu funkcji władczych państwa. W związku z występującymi
w orzecznictwie rozbieżnościami w zakresie dopuszczalności stosowania dekretu
do osób prawnych uznał, że Skarb Państwa działał w tym wypadku
w usprawiedliwionym, aczkolwiek błędnym przekonaniu, iż nabył w tym trybie
własność i rezultacie doszło wtedy do przekształcenia sprawowanego przez zarząd
władztwa w ramach funkcji publicznych (imperium) w posiadanie (dominium)
Skarbu Państwa.
5
Sad Apelacyjny zauważył, że już samo wystąpienie z wnioskiem
o stwierdzenie nabycia własności było wystarczającą przesłanką uzewnętrzniającą
zmianę charakteru władztwa na posiadanie w rozumieniu art. 336 k.c., a z całą
pewnością należy przyjąć, że Skarb Państwa posiadał wolę władania przedmiotową
nieruchomością od uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego nabycie
jej udziału, które nastąpiło w dniu 15 lipca 1959 r.
Ponieważ w chwili wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie nabycia
własności przez przemilczenie i tym samym przekształcenia się władztwa
w posiadanie samoistne Skarb Państwa wiedział, że jego własność nie została
stwierdzona, to był posiadaczem w złej wierze. Uchylenie postanowienia Sądu
Powiatowego w W. z dnia 21 października 1958 r. postanowieniem Sądu
Okręgowego w B. z dnia 5 sierpnia 1993 r. nie pozbawiło – jego zdaniem - Skarbu
Państwa posiadania nieruchomości jak właściciel i zaliczenia tego okresu na poczet
biegu terminu zasiedzenia, gdyż jest to sytuacja odmienna niż rozważana w
uchwałach Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1993 r., III CZP 72/92, OSNCP
1994, nr 3, poz. 49 i z dnia 18 listopada 1992 r., III CZP 133/92, OSP 1993, nr 7-8,
poz. 153.
Wnioskodawcy w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa
materialnego tj. art. 172 § 1 i 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed jego
nowelizacją na podstawie art. 1 pkt 32 a ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie
ustawy kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) w zw. z art. 336 k.c. i art. 16 pkt 2
ustawy z dnia 20 marca 1950 r o terenowych organach jednolitej władzy
państwowej (Dz.U. Nr 50, poz. 130), oraz na naruszeniu prawa procesowego
w stopniu mogącym mieć wpływ na wynik sprawy, a to art. 382 k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c., wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia i oddalenie wniosku
o zasiedzenie, bądź przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania.
Także skarga kasacyjna kuratora uczestnika Banku […] została oparta na
obydwu podstawach. Skarżący ten zarzucił błędne zastosowanie przepisów dekretu
o majątkach opuszczonych i poniemieckich oraz art. 172 § 1 i 2 k.c. a także art. 382
k.p.c. w stopniu mającym wpływ na wynik sprawy.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie prawa procesowego w obydwu skargach kasacyjnych
ograniczało się w istocie do zarzutu obrazy art. 382 k.p.c. Tymczasem przepis ten
stanowi ogólną dyrektywę interpretacyjną, wyrażającą istotę postępowania
apelacyjnego i w zasadzie jego powołanie nie stanowi samodzielnej podstawy
kasacyjnej. W tym celu konieczne jest wytknięcie przepisów normujących
postępowanie rozpoznawcze, którym sąd drugiej instancji rozpoznając środek
odwoławczy uchybił (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r.,
I CKN 504/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 17 i z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 109/98
niepublikowane). Skoro więc poza wymienionym przepisem w obydwu skargach nie
zostały wskazane jako naruszone inne przepisy procesowe, to nie mogła być
uznana za usprawiedliwioną podstawa druga określona w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
Na marginesie można jednak zauważyć, że nie miało znaczenia dla rozstrzygnięcia
skarg kasacyjnych postępowanie Gminy w W. w sprawie o uwłaszczenie,
wystąpienie o unieważnienie decyzji komunalizacyjnej i po stwierdzeniu jej
nieważności wystąpienie o wykreślenie z księgi wieczystej wpisu na jej podstawie –
skoro były to fakty które wystąpiły już po dniu 1 stycznia 1985 r., tj. upływie terminu
zasiedzenia udziału we własności działki nr 614 przez Skarb Państwa.
W tym stanie rzeczy dla oceny trafności podniesionych zarzutów naruszenia
prawa materialnego miarodajny był stan faktyczny sprawy będący podstawą
zaskarżonego postanowienia (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca
1997r. II CKN 18/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 112).
O posiadaniu i jego rodzaju decyduje w zasadzie wyłącznie sposób władztwa
nad rzeczą. Władanie w sposób odpowiadający korzystaniu z rzeczy przez
właściciela, czyli władanie we własnym imieniu i dla siebie jest posiadaniem
samoistnym. Władanie natomiast w sposób odpowiadający korzystaniu z rzeczy
w ramach innego prawa niż własność, czyli władanie podporządkowane posiadaniu
samoistnemu innej osoby, jest posiadaniem zależnym. We wszystkich tych
wypadkach, w których zarząd łączy się z faktycznym władztwem nieruchomością za
właściciela lub dotychczasowego posiadacza nie stanowi on posiadania
w rozumieniu art. 336 k.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada
7
1992 r., III CZP 133/92 OSP 1993, nr 7, poz. 153 i uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego - zasadę prawną - z dnia 8 grudnia 1987 r., III CZP 47/87,
OSNCP 1988, nr 7-8, poz. 91).
Inaczej jest w wypadku, w którym zarząd organu państwowego wyraża się
sprawowaniem nad nieruchomością władztwa odpowiadającego wykonywaniu
własności państwowej, gdyż takie władanie stanowi samoistne posiadanie
w rozumieniu prawa cywilnego (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
9 maja 2003 r., V CK 13/03, OSP 2004, nr 4, poz. 53, z dnia 13 stycznia 2004 r.,
V CK 131/03, z dnia 7 lipca 2004 r., I CK 38/04, z dnia 13 października 2005 r. I CK
162/05, z dnia 14 lutego 2006 r., II CSK 86/05, z dnia 9 marca 2006 r., I CSK
137/05, niepublikowane).
Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z dnia 21 września 1993 r.,
III CZP 72/92 (OSNC 1994, nr 3, poz. 490) rozróżnił dwie sfery działania państwa:
publicznoprawną (imperium), w której państwo posługuje się metodą działania
władczego i prywatnoprawną (dominium), w której państwo działa w charakterze
podmiotu prawa prywatnego (cywilnego) na zasadzie równorzędności z innymi
podmiotami. W jej tezie wyraził pogląd, że do okresu zasiedzenia nieruchomości
przez Skarb Państwa nie wlicza się okresu władania przez organy państwowe lub
państwowe osoby prawne, wykonywanego w ramach uprawnień państwa jako
podmiotu prawa publicznego mimo istnienia tytułu własności uznanego następnie
za nieistniejący. W uzasadnieniu wskazał, że „jeżeli objęcie rzeczy we władztwo
następuje w ramach wypełnienia przez państwo zadań publicznych poza
stosunkami cywilnoprawnymi to nie oznacza to wykonywania posiadania
w znaczeniu przyjętym w art. 336 k.c., ponieważ o samoistnym posiadaniu
decyduje także kwalifikacja nadana przez normę prawną mieszczącą się
w kodeksie cywilnym oraz odnoszącą się do stosunków w nim uregulowanych (art.
1 k.c.)”. Zapatrywanie to było potem przyjmowane w późniejszych rozstrzygnięciach
Sądu Najwyższego (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia
1996 r., I CKN 40/96, z dnia 19 czerwca 1996 r., II CRN 65/96, z dnia 31 maja
1996, II CRN 9/96, z dnia 25 października 1995, III CRN 42/95, z dnia 20 kwietnia
1995 II CRN 164/94, wszystkie niepublikowane).
8
W postanowieniu z dnia 29 października 1996 r., III CKU 8/96 (OSNC 1997,
nr 4, poz. 38) Sąd Najwyższy wskazał, że w sytuacji w której dochodzi do nabycia
władztwa nad rzeczą przez państwo na podstawie decyzji administracyjnej,
następuje zespolenie jego funkcji władczych (imperium) podejmowanych na
podstawie prawa publicznego z działaniami czysto właścicielskimi dokonywanymi
na płaszczyźnie cywilnoprawnej (dominium) i doszedł do konkluzji, że jeżeli
władanie nieruchomością przez Skarb Państwa jak właściciel wywodzi się z decyzji
administracyjnej, której nieważność, ze względu na sprzeczność z prawem została
później stwierdzona ze skutkiem ex tunc, to faktu i okresu tego władania, nie można
zaliczyć do czasu posiadania o jakim mowa w art. 172 k.c.
Trzeba jednak podkreślić, że rozstrzygnięcia te dotyczyły zmiany kwalifikacji
czynności administrowania (zarządzania) określonym mieniem opartym na
nieważnym tytule znajdującym źródło w prawie publicznym a nie w prawie
cywilnym. Tytuł własności może być podważony i w razie stwierdzenia jego
nieistnienia okazuje się, że podmiot który nim dysponował w istocie nie był
właścicielem. W stanach faktycznych w których zapadła omawiana uchwała składu
siedmiu sędziów i postanowienie z dnia 29 października 1996 r., III CKU 8/96,
źródłem wykonywania władztwa podmiotu publicznego były tytuły publicznoprawne,
które okazały się nieistniejącymi ab initio. W tych orzeczeniach Sąd Najwyższy nie
zakwestionował poglądu, że akty te prowadziły do objęcia przez podmiot publiczny
we władanie nieruchomości w granicach prawa własności państwowej.
Zakwestionował jednak to władztwo jako posiadanie samoistne z tej przyczyny, że
tytuły te dotknięte były nieważnością ze względu na sprzeczność z prawem, która
została później stwierdzona ze skutkiem ex tunc.
Natomiast w judykaturze przyjęto, że działalność orzecznicza sądów
w sprawach cywilnych nie ma charakteru władczej ingerencji państwa w sferę
obrotu cywilnoprawnego, co przesądza o tym, że naruszenie prawa przez Sąd nie
może być traktowane za przejaw tej działalności (por. uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 25 października 1996 r., III CZP 83/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 47
i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1996 r., III CKU 8/96,
powołane wyżej oraz z dnia 24 października 2002 r., I CK 254/02, niepublikowane).
9
W prawie polskim nie obowiązuje zasada nemo sibi ipse causam
possesionis mutare potest, a zatem dopuszczalne jest przekształcenie charakteru
władztwa w wyniku zmiany woli posiadacza, zawsze jednak musi ono wynikać
z uzasadniających tę zmianę okoliczności zewnętrznych (por. np. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 29 października 1966 r., III CKU 8/96 i z dnia 20 kwietnia
1995 r., II CRN 164/94, niepublikowane).
Wbrew stanowisku skarżących wnioskodawców wynajęcie we własnym
imieniu lokalu użytkowego PSS w W. stanowiło czynność będącą wyrazem
samoistnego posiadania rzeczy. Manifestacją właścicielskiego posiadania rzeczy
było także wystąpienie do Sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia własności na
podstawie art. 34 dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich (por.
uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1999 r., II CKN
614/98, OSNC 2000, nr 6, poz. 115). W świetle więc okoliczności sprawy w okresie
biegu terminu zasiedzenia tj. od wejścia w życie kodeksu cywilnego Skarb Państwa
był posiadaczem samoistnym spornej działki (por także art. 339 i 340 k.c.).
Chybione okazały się zatem podniesione w skargach kasacyjnych zarzuty obrazy
powołanych przepisów prawa materialnego.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji ( art. 39814
k.p.c.).