Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 152/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 października 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa Klasztoru Sióstr […]
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Prezydenta Miasta Z.
Ministra Finansów, Gminie Miasta Z. i "O." S.A.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 13 października 2006 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 maja 2005 r., sygn. akt [...],
1. Oddala skargę kasacyjną;
2. Zasądza od strony powodowej na rzecz Skarbu Państwa -
Prezydenta Miasta Z. oraz na rzecz "O." S.A.
kwoty po 5 400 zł (pięć tysięcy czterysta) na rzecz każdego z
pozwanych tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W związku z nie uzgodnieniem orzeczenia przez Komisję Majątkową
w postępowaniu regulacyjnym wszczętym na podstawie przepisów ustawy z dnia
17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz. U. Nr 29, poz. 154 ze zm.), strona powodowa w postępowaniu
sądowym początkowo wnosiła o przywrócenie jej własności opisanych w pozwie
nieruchomości oraz o zasądzenie odszkodowania za pozbawienie własności działki
nr 18/4, objętej księgą wieczystą KW nr [...].
Wyrokiem wstępnym z dnia 20 lutego 2002 r. Sąd Okręgowy w Z. uznał
roszczenia te za usprawiedliwione co do zasady, podzielając stanowisko strony
powodowej, że przedmiotowe nieruchomości nie były nieruchomościami ziemskimi
a zatem ich przejęcie przez Państwo na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950
r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom
posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9,
poz. 87 ze zm. – dalej: „ustawa o dobrach martwej ręki”) było pozbawione skutków
prawnych.
W wyniku apelacji pozwanych Sąd Apelacyjny w Z., podzielając ustalenia i
ocenę prawną Sądu pierwszej instancji, wyrokiem z dnia 10 lipca 2002 r. zmienił
zaskarżony wyrok w części dotyczącej żądania przywrócenia własności i w tym
zakresie powództwo oddalił stwierdzając, że skoro przejęcie nieruchomości przez
Państwo nie wywołało skutków prawnych, to ich własność przysługuje nadal stronie
powodowej i nie ma podstaw do żądania jej przywrócenia. Natomiast w pozostałej
części uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
wobec nie sprecyzowania roszczeń odszkodowawczych.
W toku ponownego rozpoznania sprawy do udziału w niej w charakterze
pozwanego, obok dotychczasowych pozwanych (Skarbu Państwa i Gminy Miasta
Z.), wezwana została Spółka Akcyjna „O.”, która jest wieczystym użytkownikiem
działki nr 18/4 i wzniosła na niej w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku
budynek hotelowy. Strona powodowa, żądając ustalenia, że jest właścicielką
wymienionych w pozwie działek, w odniesieniu do działki nr 18/4 sprecyzowała
3
powództwo w ten sposób, że żądała na podstawie art. 231 § 2 k.c. zobowiązania
pozwanego Skarbu Państwa reprezentowanego przez Prezydenta Miasta Z. jako
starostę do nabycia od niej działki za wynagrodzeniem, ewentualnie o
zobowiązanie do wykupu tej działki Spółki „O.”.
Wyrokiem z dnia 14 października 2004 r. Sąd Okręgowy w Z. uwzględnił
powództwo o ustalenie własności działek oraz zobowiązał pozwany Skarb Państwa
do wykupu od strony powodowej za wynagrodzeniem w kwocie 6 118 000 zł. działki
nr 18/4, oddalając w tym zakresie powództwo skierowane przeciwko Gminie Miasta
Z. i Spółce „O.”.
W wyniku apelacji pozwanego Skarbu Państwa, Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 6 maja 2005 r. zmienił zaskarżony wyrok w odniesieniu do działki nr 180/4 w
ten sposób, że oddalił powództwo zobowiązujące Skarb Państwa do wykupu tej
działki, a w pozostałej części oddalił apelację.
Podstawę rozstrzygnięcia Sądów obu instancji stanowiły niesporne ustalenia,
z których wynikało między innymi, że działka nr 18/4, stanowiąca część większej
nieruchomości, określonej w księdze wieczystej jako grunty orne i łąki, była
własnością strony powodowej i przynajmniej od 1912 r. była wykorzystywana na
cele nierolnicze, bowiem została wydzierżawiona Klubowi Sportowemu „D.”, który
dokonał na niej inwestycji budowlanych o charakterze sportowym i w ten sposób
korzystał z nieruchomości zarówno w okresie przedwojennym, jak i po wojnie. W
dniu 20 marca 1950 r. nastąpiło przejęcie przez Państwo między innymi działki nr
18/4, na podstawie przepisów ustawy o dobrach martwej ręki. W księdze wieczystej
obejmującej działkę wpisany został jako właściciel Skarb Państwa
a Przedsiębiorstwo Państwowe „O.”, jako jednostka, której przysługuje prawo
zarządu. Przedsiębiorstwo to w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku wzniosło
na spornej działce budynek hotelowy Hotelu „D”, znacznie przenoszący wartość
działki. W dniu 17 grudnia 1990 r. Przedsiębiorstwo Państwowe „O.” zostało
przekształcone w jednoosobową Spółkę Skarbu Państwa na podstawie przepisów
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. Nr
51, poz. 298, ze zm.- dalej: „ustawa p.p.p.”), a obecnie, po sprywatyzowaniu w
drodze sprzedaży akcji, jest Spółką Akcyjną. W dniu 19 lutego 1993 r.
4
Wojewoda Z. wydał decyzję administracyjną stwierdzającą nabycie z mocy prawa z
dniem 5 grudnia 1990 r. przez Przedsiębiorstwo Państwowe „O.”, na podstawie
ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i
wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464), użytkowania wieczystego
spornej działki nr 18/4 wraz z prawem własności budynku Hotelu „D.”, co
ujawnione zostało w księdze wieczystej.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sądy obu instancji uznały, że nie było
podstaw z art. 1 ust. 1 ustawy o dobrach martwej ręki do przejęcia przez Państwo
działki nr 18/4, bowiem nie miała ona charakteru nieruchomości ziemskiej.
Nieruchomość ta pozostała zatem własnością strony powodowej, a ponieważ
została zabudowana przez Przedsiębiorstwo Państwowe „O.” budynkiem znacznie
przenoszącym wartość działki, stronie powodowej przysługuje roszczenie z art. 231
§ 2 k.c. o zobowiązanie tego, kto wzniósł budynek do jej wykupu. Zdaniem Sądu
Okręgowego, roszczenie to przysługuje wobec Skarbu Państwa a nie Spółki
Akcyjnej „O.”. Zgodnie bowiem z zasadą jedności mienia państwowego, wynikającą
z obowiązującego wówczas art. 128 k.c., przydzielone przedsiębiorstwom
państwowym mienie pozostawało tylko w ich zarządzie, a wszystko, co
przedsiębiorstwa te nabywały, nabywały na rzecz Skarbu Państwa, który z tych
względów był legitymowany biernie w sprawie z powództwa wytoczonego na
podstawie art. 231 § 2 k.c. Skoro przedsiębiorstwo państwowe nie mogło być
podmiotem roszczenia z art. 231 § 2 k.c., to nie przeszło ono w drodze sukcesji
generalnej na jego następcę, którym była jednoosobowa Spółka Skarbu Państwa, a
zatem nadal legitymowany biernie w sprawie roszczenia właściciela o wykup z art.
231 § 2 k.c. jest Skarb Państwa.
Sąd Apelacyjny nie podzielił powyższego stanowiska. Stwierdził, że
właściciel może realizować roszczenie z art. 231 § 2 k.c. od chwili wzniesienia
budynku przeciwko każdemu podmiotowi, który nie był uprawniony do dokonywania
tego rodzaju nakładów na gruncie. Stosunek obligacji realnej, do jakiej należy
omawiane roszczenie, jest powiązany z nieruchomością i przeniesienie jej
posiadania powoduje wygaśnięcie tego roszczenia w stosunku do poprzedniego
posiadacza, a powstanie w stosunku do podmiotu, który wszedł w posiadanie
nieruchomości. Oznacza to, zdaniem Sądu Apelacyjnego, że roszczenie z art. 231
5
§ 2 k.c. może być realizowane wyłącznie wobec tego, kto włada rzeczą w chwili
jego realizacji. Dlatego Sąd Apelacyjny stwierdził, że roszczenie strony powodowej
o wykup działki nr 18/5 nie może być skutecznie dochodzone przeciwko Skarbowi
Państwa, który nie jest posiadaczem tej nieruchomości. Może być dochodzone
przeciwko aktualnemu posiadaczowi, którym jest „O.” S.A. Wskazał także, iż
zgodnie z art. 8 ust. 2 ustawy p.p.p. na Spółkę tę przeszło zobowiązanie wynikające
z roszczenia właściciela realizowanego na podstawie art. 231 § 2 k.c., które
powstało z chwilą wzniesienia budynku i było przedmiotem sukcesji generalnej
przewidzianej w art. 8 ust. 2. Z tych względów Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił powództwo w stosunku do Skarbu Państwa.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 231 § 2
k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że roszczenie w nim
przewidziane może być dochodzone tylko wobec tego, kto włada rzeczą w chwili
jego realizacji, mimo że przepis ten wiąże przewidziane w nim skutki prawne
z samym wzniesieniem budynku, pomijając kwestie posiadania gruntu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 231 § 2 k.c., właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek
lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel
działki, może żądać, aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od
niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Zobowiązana do nabycia
własności gruntu, a więc legitymowana biernie jest osoba, która wzniosła budynek
na cudzym gruncie, a roszczenie wobec niej o wykup powstaje z chwilą dokonania
zabudowy. Przepis ten, inaczej niż paragraf pierwszy omawianego artykułu, nie
wymaga, by osoba wznosząca budynek i zobowiązana do wykupu gruntu, była
posiadaczem samoistnym w dobrej wierze. Jak przyjmuje się w nauce
i orzecznictwie, legitymowany biernie wobec roszczenia właściciela z art. 231 § 2
k.c. jest każdy, kto cudzym gruntem faktycznie włada i wzniósł na nim budynek
(porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 1998 r. I CKN
205/97 (nie publ.) i z dnia 16 lipca 2004 r. I CK 26/04, OSP 2005, z. 3, poz.40).
Zobowiązanie do wykupu działki ma charakter majątkowy, a zatem, zgodnie z art.
922 § 1 k.c., przechodzi na spadkobierców zobowiązanego oraz na jego następców
6
prawnych pod tytułem ogólnym. Sporne w literaturze pozostaje, czy do przejścia
dochodzi tylko w sytuacji przejścia na następcę również władztwa nad
nieruchomością, czy niezależnie od tego. W odniesieniu do roszczenia posiadacza,
przewidzianego w art. 231 § 1 k.c., Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 marca
1981r. III CZP 13/81 (OSNC z. 9, poz. 168) stwierdził, że roszczenie to przechodzi
zarówno na spadkobiercę samoistnego posiadacza, jak i na nabywcę z mocy
czynności prawnej, ale w obu wypadkach przesłanką nabycia roszczenia przez
następcę prawnego posiadacza jest przejście na niego posiadania zajętej pod
budowę działki.
W rozpoznawanej sprawie kwestia ta nie ma decydującego znaczenia,
bowiem niesporne jest, że budynek wzniosła osoba, która zarówno w czasie jego
wznoszenia, jak i później oraz w chwili dochodzenia roszczenia z art. 231 § 2 k.c.
była i pozostaje posiadaczem spornej nieruchomości a zmianie uległ jedynie jej
status prawny. Budynek wzniosło Przedsiębiorstwo „O.”, które nadal włada zarówno
nim, jak i działką, teraz jako „O.” S.A. Oceny wobec tego wymaga, czy
legitymowana biernie jest ta osoba prawna, czy Skarb Państwa, w związku z
obowiązującą do dnia 7 kwietnia 1989 r. zasadą niepodzielności własności
państwa, wynikającą z art. 128 k.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji kodeksu
cywilnego dokonanej ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r. (Dz. U. Nr 3, poz.11).
Rozważając tę kwestię, trzeba przypomnieć, że przedsiębiorstwa państwowe
wyposażone były w osobowość prawną i zgodnie z art. 33 § 1 pkt. 2 oraz art. 40
k.c. w pierwotnym brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją kodeksu cywilnego
dokonaną ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 321), odpowiadały
tylko za swoje zobowiązania a Skarb Państwa nie ponosił odpowiedzialności za ich
zobowiązania. Jak słusznie stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 kwietnia
2006r. I CSK 185/05 (nie publ.), nawet w okresie obowiązywania art. 128 § 1 k.c.
i zasady jednolitej własności państwowej, w stosunkach cywilnoprawnych
przedsiębiorstwa państwowe były samodzielne i zgodnie z art. 128 § 2 k.c.
w ówczesnym brzmieniu, w granicach swej zdolności prawnej wykonywały we
własnym imieniu uprawnienia wynikające z zarządu częścią mienia
ogólnonarodowego. Za ich zobowiązania zaciągnięte w okresie tego zarządu Skarb
Państwa nie ponosił odpowiedzialności. Z tych względów nie można przyjmować
7
obecnie, że oddanie w zarząd przedsiębiorstwu państwowemu nieruchomości nie
rodziło żadnych praw podmiotowych ani zobowiązań po jego stronie a zarząd
oznaczał sprawowanie zarządu rzeczą cudzą. Przeciwnie, był to zarząd, który
prowadził do nabycia przez przedsiębiorstwo państwowe określonych praw
(poza prawem własności) i zaciągania zobowiązań związanych z zarządzaną
nieruchomością.
Jeżeli zatem przedsiębiorstwo państwowe wzniosło budynek na cudzym
gruncie, było zobowiązane do jego wykupu, zgodnie z art. 231 § 2 k.c., przy czym
w wyniku wykupu własność nabywał Skarb Państwa, jako jedyny podmiot
własności państwowej. Z tych względów nie można podzielić stanowiska Sądu
Najwyższego zajętego w wyroku z dnia 10 lutego 1978 r. I CR 316/77 (OSNC 1978
z.12, poz. 232), że legitymowany biernie był w takiej sytuacji Skarb Państwa.
Legitymowane biernie było przedsiębiorstwo państwowe, które nabywało grunt dla
Skarbu Państwa.
Dodatkowo trzeba podkreślić, co uczynił także Sąd Najwyższy we
wskazanym wyżej wyroku z dnia 11 kwietnia 2006 r., że w sytuacji, gdy Skarb
Państwa przekazał w zarząd przedsiębiorstwu państwowemu nieruchomość, która,
jak się później okazało, nie była własnością Skarbu Państwa, przekazanie to nie
wywołało żadnych skutków prawnych a zatem przedsiębiorstwo państwowe władało
taką nieruchomością jako samoistny posiadacz i wykonywało nad nią władztwo we
własnym imieniu i na swoją rzecz, a nie na rzecz Skarbu Państwa, który nie był
właścicielem ani posiadaczem czy dzierżycielem nieruchomości.
Przenosząc te rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy, trzeba stwierdzić,
że skoro Sądy obu instancji przyjęły bezprawność i bezskuteczność przejęcia
przez Skarb Państwa działki nr 180/4 i uznały, że nieruchomość ta stanowiła
nieprzerwanie własność strony powodowej, to bezskuteczne było także przekazanie
jej przez Skarb Państwa w zarząd Przedsiębiorstwu Państwowemu „O.”. Posiadając tę
działkę i wznosząc na niej hotel, przedsiębiorstwo państwowe uczyniło to nie w
ramach zarządu mieniem państwowym, lecz we własnym imieniu i na swoją rzecz.
Skarb Państwa w takiej sytuacji nie był podmiotem, w imieniu którego
przedsiębiorstwo państwowe wykonywało władztwo nad działką nr 18/4, ani na
8
rzecz którego wzniosło na tej działce budynek w warunkach art. 231 § 2 k.c. Nie
jest zatem legitymowany biernie w sprawie z powództwa właściciela o wykup,
wniesionego na podstawie powyższego przepisu.
Z chwilą wybudowania na działce hotelu, Przedsiębiorstwo Państwowe „O.”
stało się, na podstawie art. 231 § 2 k.c., zobowiązane do wykupu działki.
Obciążenie to, wraz z posiadaniem działki przeszło, zgodnie z art. 8 ust. 2 ustawy
p.p.p., na jego następcę prawnego pod tytułem ogólnym, jakim została najpierw
jednoosobowa Spółka Skarbu Państwa powstała z przekształcenia tego
przedsiębiorstwa na podstawie zasad określonych w rozdziale 2 ustawy p.p.p.,
a następnie Spółka Akcyjna „O.”. Spółka ta, a nie Skarb Państwa, jest więc
legitymowana biernie w sprawie wytoczonej przez stronę powodową na podstawie
art. 231 § 2 k.c. o wykup działki. Prawidłowo zatem Sąd Apelacyjny oddalił
powództwo w stosunku do Skarbu Państwa.
Biorąc to pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną i na podstawie art. 98 w zw. z art. 108 § 1 i art. 39821
k.p.c. orzekł
o kosztach postępowania kasacyjnego.