Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 214/06
POSTANOWIENIE
Dnia 25 października 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa B.Z.
przeciwko M.S. i D.S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 października 2006 r.,
skargi kasacyjnej powódki od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 czerwca 2005 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w B. wyrokiem z dnia 10.12.1991 r., w uwzględnieniu
powództwa M.S. przeciwko B.T., stwierdził nieważność umowy sprzedaży
dokonanej przez powódkę M.S. na rzecz pozwanej B.T. dotyczącej nieruchomości
oznaczonej jako działki nr 34, 44 i 270, o obszarze 5,21 ha wraz z budynkami
mieszkalno-gospodarczymi, położonej w K., sporządzonej w dniu 9.03.1985 r. w
formie aktu notarialnego. Sąd ten uwzględnił też skargę windykacyjną powódki
odnośnie do wydania przez pozwaną tych działek. W uzasadnieniu wyroku Sąd
Rejonowy wskazał, że umowa sprzedaży zawarta w dniu 9.03.1985 r. jest
nieważna, gdyż jest umową pozorną, ukrywającą inną umowę. Stwierdził też, że
także umowa dyssymulowana jest nieważna z uwagi na nieskonkretyzowanie
ceny i nieekwiwalentność świadczeń. Sąd Wojewódzki w T. wyrokiem z dnia
21.05.1992 r. oddalił rewizję pozwanej wniesioną od wyroku Sądu Rejonowego.
Sąd Wojewódzki podzielił stanowisko Sądu I instancji m.in. w odniesieniu do
nieważności umowy dyssymulowanej.
W dniu 31.01.2003 r. pozwana z tej sprawy B.T., obecnie B.Z. wniosła
pozew przeciwko M.S. (powódce z poprzedniej sprawy), w którym, po jego
sprecyzowaniu, domagała się ustalenia, że wskazaną wyżej umową z dnia
9.03.1985 r. została jednak przeniesiona na powódkę własność opisanej wyżej
nieruchomości, na podstawie ukrytej umowy zamiany. W toku procesu zgłosiła
dodatkowe żądanie, domagając się ustalenia bezskuteczności w stosunku do niej
umowy darowizny tej nieruchomości, zdziałanej przez pozwaną M.S. na rzecz D.S.
Sąd Okręgowy w T., rozstrzygając wniosek pozwanej w przedmiocie
odrzucenia pozwu w części obejmującej żądanie ustalenia, że na podstawie
umowy z dnia 9.03.1985 r. nastąpiło przeniesienie własności nieruchomości tytułem
zamiany, postanowieniem z dnia 12.04.2005 r. oddalił ten wniosek. Sąd ten przyjął,
że nie zachodzi tożsamość przedmiotu żądania w niniejszej sprawie i w sprawie
[...], prawomocnie zakończonej. Podniósł, że w sentencji wyroku wydanego
w sprawie [...] orzeczono o nieważności umowy sprzedaży, zaś przedmiotem
3
żądania w niniejszej sprawie jest ustalenie, iż na podstawie umowy sporządzonej
9.03.1985 r. nastąpiło przeniesienie własności nieruchomości na powódkę tytułem
zamiany, która była umową ukrytą. Bez znaczenia zaś jest, iż w motywach wyroku
wydanego w sprawie [...] wypowiedziano się także za nieważnością umowy ukrytej.
W wyniku rozpoznania zażalenia pozwanej Sąd Apelacyjny postanowieniem
z dnia 22.06.2005 r. uwzględnił wniosek pozwanej i pozew odrzucił w zakresie
żądania ustalenia, że umową z dnia 9.03.1985 r. przeniesiona została na powódkę
własność przedmiotowej nieruchomości tytułem umowy zamiany. W uzasadnieniu
Sąd Apelacyjny podniósł, że wprawdzie powagą rzeczy osądzonej objęta jest
zasadniczo sentencja orzeczenia, to jednak w sytuacji, gdy dokładniejsze
określenie treści rozstrzygnięcia wymaga sięgnięcia do motywów, to także te
niezbędne motywy objęte są powagą rzeczy osądzonej. Skoro w motywach
prawomocnego wyroku wydanego w sprawie [...] Sąd uznał za nieważną także
umowę ukrytą, to zasadny jest zarzut rei iudicate.
Powódka zaskarżyła to postanowienie skargą kasacyjną. Zarzuciła
naruszenie przepisów postępowania art. 199 § 1 pkt 2 i 366 k.p.c., co miało istotny
wpływ na wynik sprawy. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W literaturze przedmiotu, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego panuje
dość zgodny pogląd, że powagą rzeczy osądzonej objęta jest zasadniczo sentencja
orzeczenia. Przyjmuje się jednak, że w takich sytuacjach, w których dla
dokładniejszego określenia treści rozstrzygnięcia konieczne jest posłużenie się
motywami rozstrzygnięcia, to niezbędne motywy wyroku też objęte są powagą
rzeczy osądzonej. Taki też pogląd przyjął Sąd Apelacyjny, a także prezentowany
jest w skardze kasacyjnej. Można więc stwierdzić, że w istocie nie zachodzi
rozbieżność stanowisk w zakresie wykładni art. 366 k.p.c. Rozbieżność ta ujawnia
się wówczas, gdy rozważa się konsekwencje procesowe wynikające
z zastosowania art. 366 k.p.c. w okolicznościach niniejszej sprawy.
Sąd Apelacyjny – w przeciwieństwie do Sądu Okręgowego, z tej wykładni art. 366
k.p.c. wyprowadza w okolicznościach tej sprawy wniosek, że wprawdzie
4
w sentencji orzeczenia wydanego w sprawie [...] Sądu Rejonowego w B.
stwierdzono nieważność umowy sprzedaży zawartej w dniu 9.03.1985 r. jako
pozornej, to jednak w motywach tego wyroku wyraźnie przyjęto nieważność
umowy ukrytej m.in. z uwagi na brak skonkretyzowania ceny i nieekwiwalentność
świadczeń. Tym samym Sąd Apelacyjny uznał, że w istocie, z uwagi na motywy
orzeczenia, powagą rzeczy osądzonej objęta jest umowa pozorna, jak i umowa
ukryta, a przecież żądanie powódki dochodzone w niniejszej sprawie zmierza do
ustalenia nabycia przez nią własności nieruchomości na podstawie umowy ukrytej.
Odmienne konsekwencje procesowe przyjęto w skardze kasacyjnej.
Uznając, że art. 83 § 1 k.c. stanowi o dwóch czynnościach prawnych tj. pozornej
i ukrytej podnosi się, iż orzeczenie wydane w sprawie [...] dotyczy tylko umowy
sprzedaży jako umowy pozornej, a sądy orzekające w tej sprawie nie mogły – bez
narażenia się na zarzut orzekania ponad żądanie - stwierdzić nieważność umowy
ukrytej.
Rozważenia wymaga więc podstawowa kwestia, czy w art. 83 § 1 k.c. chodzi
rzeczywiście o dwie czynności prawne, czy też o jedną, połączoną czynność
prawną. Przyjęcie tej drugiej koncepcji oznacza, że dla ustalenia zakresu powagi
rzeczy osądzonej wynikającej z wyroku wydanego w sprawie [...] uzasadnione było
sięgnięcie do motywów orzeczenia.
Zgodnie przyjmuje się, że czynność ukryta nie jest nieważna tylko z tego
względu, że występuje wraz z nieważnymi pozornymi oświadczeniami woli,
natomiast nie ulega wątpliwości, iż czynność ukryta pozostaje w jakimś związku
z oświadczeniami woli wyrażanymi na zewnątrz. Jeśli w rozważanym przypadku
czynnością pozorna była umowa sprzedaży, a ukrytą – umowa zamiany, to
przecież jest oczywiste, iż w obu tych umowach wspólne jest to, że chodziło
o odpłatne przeniesienie własności tej samej nieruchomości. Już na tym
przykładzie widać, że tylko te oświadczenia woli ujawnione na zewnątrz są
nieważne, które pozostają w kolizji z oświadczeniami ukrytymi. Gdyby nie
uwzględnić ujawnionych na zewnątrz elementów oświadczenia woli (pozornych),
oświadczenie utajnione nie mogłoby być uznane za konstytuujące odrębną
czynność prawną z braku minimalnych elementów koniecznych do określenia
5
wynikających stąd skutków prawnych. Z tego też względu przyjąć należy, że droga
do rozwiązania tego dylematu prowadzi przez uwzględnienie reguł wykładni
oświadczeń woli i ustalenie w ten sposób treści oświadczeń woli stron, które kreują
czynność prawną. Przy dokonywaniu tej wykładni nie można a limine wyłączyć
wszystkich oświadczeń wyrażanych „na zewnątrz”. Jeżeli strony w potajemnym
porozumieniu zawarły jakieś odmienne postanowienia od wyrażanych
„na zewnątrz”, to nie znaczy jeszcze, że wszystkie pozostałe ujawnione na
zewnątrz postanowienia, które nie są sprzeczne z tajnym porozumieniem,
pozbawione są doniosłości prawnej. W rezultacie takiej wykładni ustala się
miarodajne prawnie treść oświadczeń woli stron, które decydują o dokonaniu jednej
czynności prawnej. Za takim odczytaniem art. 83 § 1 k.c. przemawia jego treść.
W przepisie tym jest mowa tylko o jednej czynności prawnej, a mianowicie
o czynności dyssymulowanej. Zawarta w tym przepisie wzmianka o „innej
czynności prawnej” oznacza w istocie to, że strony chciały dokonać czynności
prawnej o innej treści niż rzeczywiście ujawniona. Pozornymi są więc nie wszystkie
oświadczenia woli ujawnione na zewnątrz (a więc czynność prawna pozorna),
a tylko te, których nie da się pogodzić z postanowieniami ukrytymi.
W konsekwencji bardziej przekonywujące jest stanowisko, że na tle art. 83 § 1
k.c. nie mamy do czynienia z dwiema czynnościami prawnymi, lecz z jedną
czynnością połączoną. Jeżeli więc przyjąć ten pogląd, który podziela skład
orzekający w niniejszej sprawie to ma rację Sąd Apelacyjny, iż dla prawidłowego
ustalenia zakresu powagi rzeczy osądzonej wynikającej z prawomocnego wyroku
wydanego w sprawie [...] niezbędne było sięgnięcie do motywów orzeczenia. Z
motywów tego orzeczenia wynika zaś, że prawomocne stwierdzenie nieważności
umowy zawartej w dniu 9.03.1985 r. sądy orzekające odniosły – przyjmując
koncepcję dwóch czynności prawnych – zarówno dla umowy pozornej, jak i ukrytej.
W przeciwnym razie nie byłoby możliwe uwzględnienie w tym procesie skargi
windykacyjnej. Jeśli przyjąć bardziej uzasadniony pogląd o jednej czynności
prawnej, to nie może być wątpliwości, iż określenie przez Sąd Apelacyjny zakresu
powagi rzeczy osądzonej, i w konsekwencji odrzucenie pozwu, było uzasadnione.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
6