Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 350/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa Korporacji "T." S.A. w K.
przeciwko Fabryce Maszyn Elektrycznych "D." S.A.
w D.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 8 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 kwietnia 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony powodowej na
rzecz pozwanej 3600 (trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka Korporacja „T.” Spółka Akcyjna wniosła o zasądzenie od pozwanej
Fabryki Maszyn Elektrycznych „D.” - Spółka Akcyjna kwoty 6 696 737,74 zł. z
ustawowymi odsetkami i kosztami postępowania. Podstawą roszczenia było
zobowiązanie z niezupełnego weksla własnego pozwanej, który powódka
wypełniła na kwotę odpowiadającą zadłużeniu pozwanej wynikającego z umowy
leasingu zawartej przez strony 26 marca 1997 r. Wypełniając weksel powódka obok
zaległych opłat uwzględniła także kwotę 1 338 037,13 zł tytułem odszkodowania za
zwłokę w zapłacie opłat obejmującą odsetki karne wyliczone przez bank
kredytujący zakup przedmiotu leasingu.
Nakazem zapłaty z 16 listopada 2000 r. Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie
pozwu w całości, a pozwana nakaz ten zaskarżyła zarzutami w części
zasądzającej kwotę 1 338 037,13 zł. z odsetkami wnosząc o uchylenie nakazu
zapłaty w tej części i oddalenie powództwa. Wyrokiem z 21 września 2005 r. Sąd
Okręgowy uchylił wspomniany nakaz zapłaty w części przewyższającej należne
odszkodowanie ponad kwotę 895 633,- zł. oraz co do odsetek od kwoty ponad 895
633 zł. i w tym zakresie powództwo oddalił; utrzymał natomiast nakaz zapłaty w
pozostałej części.
Rozpoznający sprawę na skutek apelacji pozwanej Sąd II instancji uchylił
nakaz zapłaty z dnia 16 listopada 2000 r. w części zasądzającej od pozwanej na
rzecz powódki kwotę 895 633 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia
31 października 2000 r. i w tym zakresie powództwo oddalił. Sąd Apelacyjny,
opierając się na materiale dowodowym i ustaleniach faktycznych poczynionych
w I instancji, uznał za zasadny podniesiony w apelacji zarzut naruszenie art. 481
§ 3 k.c. i w konsekwencji przyjął, iż powódka nie była uprawniona do wypełnienia
weksla na wyliczoną przez nią sumę odszkodowania.
Przepis art. 481 § 1 k.c. obciąża dłużnika obowiązkiem zapłaty wierzycielowi
odsetek za sam fakt opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego i to bez
względu na przyczyny uchybienia terminu płatności należności głównej. Dłużnik ma
zatem obowiązek zapłacić odsetki choćby nie dopuścił się zwłoki w rozumieniu art.
3
476 k.c. i choćby wierzyciel nie poniósł szkody. Takie unormowanie oznacza
w istocie, że odsetki stanowią dla dłużnika swego rodzaju sankcję, a dla
wierzyciela rekompensatę uszczerbku doznanego przez wierzyciela wobec
pozbawienia go możliwości korzystania z należnego mu świadczenia pieniężnego.
W istocie odsetki mają niejako charakter ryczałtowego i uproszczonego wyrównania
uszczerbku doznanego przez wierzyciela za to, że nie mógł korzystać z należnej
mu sumy pieniężnej i jest to rekompensata minimalna. W razie zwłoki dłużnika
wierzyciel może bowiem żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych,
stosownie do postanowienia art. 481 § 3 k.c. Wobec tego, skoro odsetki stanowią
swoistą rekompensatę dla wierzyciela i obok innych funkcji, spełniają także funkcję
odszkodowawczą, to odsetki za opóźnienie w uiszczeniu kwoty zobowiązania
podlegają zaliczeniu na poczet sumy odszkodowania za zwłokę dłużnika
w spełnieniu świadczenia pieniężnego. To zaś oznacza, iż wierzyciel na zasadach
ogólnych, może żądać naprawienia szkody w zakresie przewyższającym uzyskane
od dłużnika odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego.
W rozpoznawanej sprawie powódka otrzymała od pozwanej kwotę ponad
milion złotych z tytułu odsetek za opóźnienie w zapłacie rat leasingowych. Kwota ta
przewyższała więc znacznie wysokość odszkodowania za zwłokę pozwanego
dłużnika, ustaloną przez Sąd I instancji na sumę 895 633 zł. W tej sytuacji brak
podstaw do zasądzenia takiego odszkodowania na rzecz powódki na podstawie art.
477 § 1 k.c. w związku z art. 481 § 3 k.c. Należy przy tym przyjąć, że uzyskane
przez powódkę odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego
w pełni zrekompensowały jej uszczerbek doznany na skutek pozbawienia powódki
możliwości czerpania korzyści z należnego jej świadczenia pieniężnego.
Skoro powódce nie przysługiwało roszczenie o odszkodowanie za zwłokę dłużnika
w zapłacie rat leasingowych, to w konsekwencji oznacza to, iż w tym zakresie
powódka wypełniła weksel niezgodnie z deklaracją wekslową, co z kolei skutkować
musiało uchyleniem nakazu zapłaty w części zasądzającej kwotę 895 633 zł razem
z odsetkami i oddaleniem powództwa w tym zakresie.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie przepisów prawa
materialnego - art. 481 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu przez
Sąd drugiej instancji, że odsetki ustawowe mają charakter ryczałtowego
4
odszkodowania, a co za tym idzie w przypadku wyrządzenia wierzycielowi szkody
przez dłużnika na skutek zwłoki w wykonaniu zobowiązania pieniężnego — ustalone
z tego tytułu odszkodowanie powinno zostać pomniejszone o należne odsetki ustawowe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Istota zagadnienia prawnego, od którego zależy rozstrzygnięcie rozpoznawanej
sprawy, sprowadza się do wykładni art. 481 k.c. Przepis ten przewiduje, że w razie zwłoki
dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas
opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było
następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (§ 1).
Natomiast w art. 481 § 3 k.c. przewiduje się dodatkowo, że w razie zwłoki dłużnika
wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Wykładnia
językowa powołanych przepisów prowadzić może do sformułowania dwu sposobów ich
rozumienia. Po pierwsze, w razie opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego
odsetki należą się niezależnie od tego czy wierzyciel poniósł szkodę. Są więc swoistą
karą, którą dłużnik musi zawsze zapłacić. Wobec tego sformułowanie, że w razie zwłoki
wierzyciel może nadto żądać wyrównania szkody na zasadach ogólnych, należy
rozumieć, że odszkodowanie to należy mu się niezależnie od tego jaką kwotę uzyskał już
z tytułu odsetek i w jakiej proporcji kwota ta pozostaje do wysokości poniesionej przez
niego szkody. Po drugie, stwierdzenie, że wierzyciel w razie gdy niewykonanie
zobowiązania pieniężnego w terminie przybiera nie tylko postać opóźnienia lecz jest
również zwłoką może żądać ponad kwotę uzyskaną z odsetek, także odszkodowania
oznacza, że przy obliczaniu należnego mu odszkodowania powinno się brać pod uwagę
to co uzyskał już w postaci odsetek.
W rozpoznawanej sprawie poza sporem jest, że kwota zapłaconych wierzycielowi
odsetek przewyższała znacznie wysokość szkody jaką poniósł on przez to, że zmuszony
był zapłacić bankowi karne odsetki. Sąd Apelacyjny opowiedział się zdecydowanie za
takim rozumieniem art. 481 § 3 k.c., które nakazuje uwzględniać kwotę uzyskaną przez
wierzyciela z tytułu odsetek przy obliczaniu odszkodowania za szkody spowodowane
zwłoką dłużnika. Stanowisko to zasługuje na aprobatę. Przemawiają za nim zarówno
argumenty wynikające z wykładni systemowej jak również ważne względy natury
celowościowej.
5
Zgodnie z art. 481 § 3 k.c. wierzyciel naprawienia szkody spowodowanej zwłoką
dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego może dochodzić na zasadach ogólnych.
Oznacza to, że należy także uwzględniać zasadę zgodnie z którą wysokość
odszkodowania nie może przekraczać wysokości szkody jaką poniósł wierzyciel. Gdyby
nie zaliczać na poczet należnego odszkodowania kwoty uzyskanych odsetek, to
odszkodowanie uzyskane na podstawie art. 481 § 3 k.c. mogłoby przewyższać
niejednokrotnie wysokość szkody jakiej doznał wierzyciel. Odszkodowanie uzyskane na
podstawie tego przepisu nie było by więc odszkodowaniem na zasadach ogólnych, lecz
szczególnych, co pozostaje w sprzeczności z wyraźną dyspozycją tego przepisu. Przepis
art. 481 k.c. jest w dziale normującym skutki niewykonania i nienależytego wykonania
zobowiązań. Jeżeli nie wynika z niego wyraźnie inne unormowanie, to należy wykładać
go zgodnie z przewodnimi zasadami na jakich oparta jest regulacja odpowiedzialności
dłużnika. Zgodnie art. 481 § 1 k.c. sam fakt niespełnienia świadczenia pieniężnego
w terminie daje prawo wierzycielowi do żądania odsetek, niezależnie od tego czy
poniósł szkodę i czy było to następstwem okoliczności za które dłużnik ponosił
odpowiedzialność. Wierzycielowi należą się co najmniej odsetki ustawowe. Jak wynika z
rozporządzenia Rady Ministrów, które ustala wysokość odsetek ustawowych, są one
wyższe od tych jakie można uzyskać lokując pieniądze w banku. Ustawodawca
zapewnia więc wierzycielowi utratę tego co mógłby uzyskać bez zbędnego ryzyka
i starań, gdyby świadczenie pieniężne zostało spełnione w terminie. Strony
zobowiązania pieniężnego mogą także, zgodnie z art. 481 § 2 k.c., nadać odsetkom za
opóźnienie charakter bardziej lub mniej represyjny ustalając umownie wysokość odsetek.
Nic więc nie stoi na przeszkodzie, aby odsetki zbliżały się swoim charakterem bardziej do
kary umownej. W każdym przypadku jednak ustawodawca chroni interes wierzyciela,
który pomimo uzyskania odsetek, i tak pozostawałby w dalszym ciągu poszkodowany.
Wierzyciel ponad to co uzyskuje z odsetek może bowiem dochodzić odszkodowania.
To odszkodowanie należy mu się jednak na ogólnych zasadach. Trzeba więc wykazać,
że niespełnienie świadczenia pieniężnego w terminie spowodowało szkodę i że jest to
następstwem okoliczności za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Jeżeli w związku
z niespełnieniem świadczenia w terminie wierzyciel już otrzymał określoną kwotę z tytułu
odsetek, to w tym zakresie nie może on dochodzić odszkodowania, gdyż byłoby to
dochodzenie odszkodowania nie nadto, co uzyskał z tytułu odsetek lecz odszkodowanie,
6
które byłoby uzyskane wbrew podstawowej ogólnej zasadzie odpowiedzialności
odszkodowawczej, zgodnie z którą odszkodowanie nie może przewyższać wysokości
szkody.
Gdyby zwrot, użyty w art. 481 § 3 k.c. rozumieć w ten sposób jak to sugeruje
skarżący, czyli że odszkodowanie należy się wierzycielowi niezależnie od tego co uzyskał
on z tytułu odsetek, to nienależyte wykonanie zobowiązania polegające na spełnieniu
świadczenia pieniężnego po terminie, mogłoby stać się dla wierzyciela okazją do
uzyskania kwot, których otrzymanie trudno byłoby uzasadniać. Jeżeli bowiem
niewykonanie w terminie jest nie tylko opóźnieniem, ale także zwłoką, to nawet gdyby nie
było przepisu art. 481 § 3 k.c., wierzyciel mógłby na podstawie art. 477 k.c., dochodzić
odszkodowania. Odszkodowanie to nie mogłoby jednak nigdy przekroczyć wysokości
szkody spowodowanej spełnieniem świadczenia po terminie. Jeżeli ustawodawca
przyznaje wierzycielowi, w razie gdy niespełnienie świadczenia w terminie jest tylko
opóźnieniem, prawo do żądania odsetek, to nie odrywa tego prawa od możliwości
dochodzenia odszkodowania. Gdy niespełnienie w terminie jest także zwłoką to
wierzyciel ma nadto prawo dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych. Zwrot ten
sugeruje, że oprócz już uzyskanych odsetek wierzyciel może dochodzić odszkodowania.
Tylko gdyby ustawodawca wyraźnie stwierdził, że wierzycielowi niezależnie od odsetek
przysługuje również odszkodowanie, to można by art. 481 § 3 k.c. uznać za wyjątek od
podstawowej zasady odpowiedzialności odszkodowawczej, zgodnie z którą
odszkodowanie nie może być wyższe od szkody.
Przełamywanie wspomnianej zasady, na której oparta jest odpowiedzialności
odszkodowawcza dłużnika w razie nienależytego wykonania zobowiązania nie wydaje
się też celowe. Przepis art. 481 k.c. ułatwia wierzycielowi uzyskanie rekompensaty
w razie nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika, ale nie powinien on być
podstawą do uzyskiwania przez niego dodatkowych korzyści kosztem dłużnika. Typową
szkodą związaną z niespełnieniem świadczenia pieniężnego w terminie jest utrata
korzyści wynikających z lokowaniem pieniędzy na ogólnie dostępnych lokatach.
Ustawodawca zakłada wiec, że wierzycielowi należy tę szkodę wyrównać w postaci
odsetek ustawowych. Jak była o tym mowa wyżej, wysokość tych odsetek zapewnia
z reguły nawet trochę wyższą rekompensatę niż typowa lokata. Odsetki mają więc
z reguły charakter pewnej represji dla dłużnika. Same strony w umowie mogą
7
ten represyjny charakter zwiększyć ustalając wyższe niż ustawowe odsetki umowne.
Już z tego względu nie widać powodu, aby odsetkom z art. 481 § 1 k.c. nadawać charter
tylko represyjny. Gdyby tak je traktować, to niespełnienie świadczenia pieniężnego
w terminie mogłoby prowadzić do znacznie surowszej odpowiedzialności z tytułu
odsetek niż w razie zastrzeżenia kary umownej za nienależyte wykonanie świadczenia
niepieniężnego. Zgodnie z art. 484 § 1 k.c. w razie zastrzeżenia kary umownej
odszkodowanie przewyższające karę umowną należy się tylko gdy strony tak postanowią
w umowie. Nienależyte spełnienie świadczenia pieniężnego mogłoby zaś prowadzić do
konieczności zapłaty wysokich odsetek umownych oraz niezależnie od tego naprawienia
szkody na zasadach ogólnych. Co więcej, o ile przy karach umownych dłużnik może
wystąpić o miarkowanie kary umownej, gdyby była ona nadmiernie wysoka w
porównaniu do szkody, którą poniósł wierzyciel, to przy odsetkach byłby takiej możliwości
pozbawiony. Nie widać zaś żadnego powodu, aby odpowiedzialność dłużnika w razie
nienależytego wykonania świadczenia pieniężnego miałaby, w tak radykalny sposób,
odbiegać od jego odpowiedzialności w sytuacji gdy nienależycie spełnia on świadczenie
niepieniężne.
Nie można również uznać, ze proponowana interpretacja art. 481 k.c. prowadzi do
pokrzywdzenia wierzyciela, u którego niespełnienie świadczenia pieniężnego w terminie
nie spowodowało wyrządzenia szkody. Wprawdzie będzie miał on prawo tylko do
odsetek, zaś wierzyciel, który poniósł szkodę może jeszcze uzyskać odszkodowanie.
Będzie to jednak odszkodowanie należne tylko wtedy gdy odsetki nie pokrywają całej
wyrządzonej mu szkody. To, że wierzyciel, który nie poniósł szkody, nie może żądać
odszkodowania niezależnie od jej wielkości, nie jest zaś jego pokrzywdzeniem, lecz
wynika z podstawowej zasady, na której oparta jest odpowiedzialność odszkodowawcza.
Dopiero wiec gdy jego szkoda przewyższa, to co wierzyciel uzyskał w postaci odsetek,
wtedy należy mu się dodatkowa rekompensata. Nie można zaś odwracać tego
rozumowania i twierdzić, ze skoro nie poniósł szkody to jest on w gorszej sytuacji, bo
dostaje tylko odsetki.
Odsetki należą się zawsze niezależnie od szkody, bo tak wynika z jednoznacznie
sformułowanego przepisu art. 481 § 1 k.c., natomiast odszkodowanie nie może być
źródłem dodatkowego wzbogacenia się wierzyciela kosztem dłużnika. Odszkodowanie
przewidziane w art. 481 § 3 k.c. należy się wierzycielowi na zasadach ogólnych. Oznacza
8
to, że odszkodowanie nie może być wyższe od szkody, gdyż jest to jedna
z podstawowych zasad, na których opiera się konstrukcja odszkodowania w prawie
polskim i odstępstwo od niej musi wynikać z wyraźnego postanowienia ustawy. Przepis
art. 481 § 3 k.c. nie przewiduje zaś takiego odstępstwa i w konsekwencji należy rozumieć
go w ten sposób, że przyznaje on wierzycielowi prawo do odszkodowania nie obok
roszczenia o odsetki, ale odszkodowanie przysługuje mu tylko ponad to co uzyskał
z tytułu odsetek.
Mając na uwadze, że zarzut podniesiony w kasacji okazał się nieusprawiedliwiony
Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., oddalił skargę kasacyjną.
db