Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 126/07
POSTANOWIENIE
Dnia 23 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
SSA Michał Kłos
w sprawie z wniosku K.M.
przy uczestnictwie K.M. i E.K.
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej K.M.
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 7 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Dnia 15 kwietnia 1975 r. E.M. złożyła w Państwowym Biurze Notarialnym w
B. wniosek o wpisanie: po pierwsze, w dziale drugim księgi wieczystej nr [...] prawa
własności oznaczonej działki w całości na rzecz E.A.M., po drugie, w dziale drugim
księgi wieczystej nr [...] prawa własności lokalu nr 1 w całości na rzecz T.M., po
trzecie w dziale drugim księgi wieczystej nr [...] prawa własności lokalu nr 2 w
całości na rzecz E.A.M. Do wniosku zostało dołączone postanowienie Sądu
Powiatowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r., o stwierdzenie nabycia spadku po R.M.,
dział spadku i zniesienie współwłasności oraz zezwolenie Wydziału Finansowego
Urzędu Powiatowego w B. z dnia 27 marca 1975 r.
Dnia 7 lutego 2006 r. Sąd Rejonowy w B., w dziale drugim księgi wieczystej
nr [...] wpisał właściciela lokalu nr 2 objętego księgą wieczystą nr [...] w połowie, a w
dziale drugim księgi wieczystej nr [...] – E.M. w całości. Tego samego dnia Sąd
dokonał w dziale trzecim księgi wieczystej nr [...] wpisu ostrzeżenia, że stan prawny
ujawniony w księdze wieczystej jest niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym.
Ostrzeżenie odnosiło się do ujawnionego prawa własności E.M. oraz nie
ujawnionych praw E.K., K.M. i K.M. Ponadto postanowieniem z dnia 9 lutego 2006
r. Sąd Rejonowy w B. oddalił wniosek E.M. z dnia 15 kwietnia 1974 r. w części
dotyczącej dokonania wpisu prawa własności działki ponad udział wynoszący
połowę.
Z uzasadnienia postanowienia z dnia 9 lutego 2006 r. wynika, że Sąd
pierwszej instancji ustalił, iż Sąd Rejonowy w B. prowadzi założone w 1960 r.
następujące księgi wieczyste: nr [...] dla nieruchomości, z której zostały
wyodrębnione lokale nr 1 i 2, nr [...] dla lokalu nr 1 oraz nr [...] dla lokalu nr 2. Z
własnością wymienionych lokali jest związany udział w nieruchomości wspólnej,
objętej księgą wieczystą nr [...], wynoszący po ½.
Na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r.,
własność lokalu nr 1 uzyskał T.M., a właścicielką lokalu nr 2 została E.M.
Nieruchomość wspólna przypadła po połowie T.M. i E.M. Opierając się na
wymienionym postanowieniu oraz na postanowieniu Sądu Rejonowego w B. z dnia
23 września 2004 r. o stwierdzenie nabycia spadku po T.M., Sąd w dziale drugim
3
księgi wieczystej nr [...] wpisał właściciela lokalu nr 1 objętego księgą wieczystą nr
[...] w połowie, a wcześniej w dziale drugim księgi wieczystej nr [...] – E.K. w
miejsce R.M.
W dziale drugim księgi wieczystej nr [...] był projekt wpisu, z którego wynika,
że prawo własności nieruchomości w ½ należy do E.A.M. To oznacza – zdaniem
Sądu – że w pozostałej części (nie należącej do właściciela lokalu nr 1) ujawnieni
byli de facto, zgodnie z poprzednim wpisem, E.M. i W.M. w połowie na zasadzie
wspólności ustawowej.
Opierając się na dokonanych ustaleniach, Sąd pierwszej instancji uznał, że
nieruchomość objęta księgą wieczystą nr [...] stanowi współwłasność przymusową,
związaną z istnieniem odrębnej własności lokali nr 1 i 2. Wpis w dziale drugim
księgi wieczystej nr [...] właściciela lokalu nr 1 w połowie nastąpił – zdaniem Sądu –
zgodnie z § 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r.
w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102,
poz. 1122; dalej: rozporządzenie z 2001 r.). Ze względu na wymagania
przewidziane w § 29 rozporządzenia z 2001 r. Sąd pierwszej instancji wpisał w
dziale drugim księgi wieczystej nr [...] także właściciela lokalu nr 2 w połowie, a w
dziale drugim księgi wieczystej nr [...] – E.M. w całości. W zaistniałej sytuacji nie ma
podstaw – zdaniem Sądu – aby wpisać w dziale drugim księgi wieczystej nr [...]
któregokolwiek z właścicieli lokali w całości.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w T. oddalił apelacje K.M. od wpisu z
dnia 7 lutego 2006 r. dokonanego w księdze wieczystej nr [...] oraz od
postanowienia z dnia 9 lutego 2006 r., podzielając ustalenia faktyczne i ocenę
prawną Sądu pierwszej instancji.
Sąd odwoławczy podkreślił, że z dołączonego do wniosku postanowienia
z dnia 5 lutego 1975 r. wynika – wbrew zarzutowi apelującej – iż prawo własności
nieruchomości, dla której jest prowadzona księga wieczysta nr [...], zostało
przyznanie E.M. i T.M. w ½ części. Zdaniem Sądu do takiego wniosku prowadzi
domniemanie faktyczne. Nie ma także podstaw do kwestionowania wpisu z dnia 7
lutego 2006 r., ponieważ jest on konsekwencją zwartego w postanowieniu z dnia 5
lutego 1975 r. rozstrzygnięcia dotyczącego prawa własności nieruchomości, dla
której prowadzona jest księga wieczysta nr [...].
4
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik uczestniczki
postępowania K.M. zarzucił naruszenie przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 1 ust. 1, art. 34 u.k.w.h., art. 41 przepisów ogólnych prawa
cywilnego, art. 58 k.c., art. 1, art. 2 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia
24 października 1934 r. o własności lokali, art. 3, art. 7 ust. 1, art. 11 ustawy z dnia
24 czerwca 1994 o własności lokali (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r., nr 80, poz. 903)
oraz art. 233 § 1 w zw. z art. 328 § 2 k.p.c., art. 317 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.,
art. 6269
, art. 378, art. 381, art. 382, art. 383, art. 385, art. 6, art. 387 § 3, art. 379
pkt 5, art. 321, art. 325, art. 231, art. 219, art. 6262
§ 3, art. 6268
§ 1 i 2 k.p.c., art. 2,
art. 7, art. 21, art. 8, art. 30, art. 32 Konstytucji, art. 10 ust. 1 pkt 3 i 4 oraz ust. 2
rozporządzenia z 2001 r. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
innemu sądowi równorzędnemu bądź o uchylenie orzeczeń Sądów obu instancji
i oddalenie wniosku.
Prokurator Generalny w stanowisku co do skargi kasacyjnej – wyrażonym na
podstawie art. 3988
§ 1 k.p.c. – wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
w zw. z art. 39813
§ 1 k.p.c. i art. 379 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć nieważność postępowania,
ponieważ jej stwierdzenie powoduje najdalej idące konsekwencji procesowe
(art. 386 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).
Z akt sprawy wynika, że Sąd Okręgowy w T., który wydał zaskarżone
postanowienie, rozpoznał wcześniej w tym samym składzie apelację M.M. od
wyroku Sądu Rejonowego w B. z dnia 15 lutego 2005 r. oddalającego powództwo
M.M., K.M. i K.M. przeciwko E.K. o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych nr [...], nr
[...] i nr [...] z rzeczywistym stanem prawnym.
Wskazując na tę okoliczność, Prokurator Generalny uznał, że postępowanie,
w którym zostało wydane zaskarżone postanowienie, jest dotknięte nieważnością,
ponieważ sędziowie orzekający w sprawie podlegali wyłączeniu jako sędziowie,
którzy brali – rozumieniu art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. – udział w sprawie o ważność aktu
prawnego. Za przyjęciem, że zachodzi wskazana przyczyna nieważności
5
postępowania przemawiają – zdaniem Prokuratora Generalnego – uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 24 sierpnia 1971 r., III CZP 45/71 (OSNC 1972, nr 3, poz. 45)
i wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lipca 2004 r., SK 19/02 (OTK-A 2004,
nr 7, poz. 67).
W myśl przytoczonej uchwały Sądu Najwyższego III CZP 45/71 sędzia, który
brał udział w sporządzeniu ugody sądowej, jest wyłączony z mocy art. 48 § 1 pkt 5
k.p.c. w sprawie, w której przesłanką żądania pozwu jest zarzut nieważności tej
ugody lub zarzut wad oświadczenia woli, uprawniający do uchylenia się od skutków
prawnych tej ugody. Sąd Najwyższy podkreślił, że aczkolwiek przepis art. 48 § 1 pkt
5 k.p.c. mówi o wyłączeniu sędziego z mocy samej ustawy jedynie w spawach
o „ważność aktu prawnego”, to jednak ratio legis tego przepisu – przy
uwzględnieniu obowiązków sędziego wynikających z art. 203 § 4 w związku z art.
223 § 2 oraz art. 5 k.p.c. – przemawia z tym, aby zastosować wykładnię
rozszerzającą i stosować ten przepis również wtedy, gdy strona ugody sądowej
uchyla się od skutków prawnych oświadczenia woli objętego ugodą, powołując się
na wady oświadczenia woli. Nie da się bowiem pogodzić z zasadami prawidłowego
wymiaru sprawiedliwości sytuacji, w której o skuteczności prawnej ugody sądowej
miałby decydować ten sam sędzia, który dopuścił do zawarcia ugody dotkniętej
wadami oświadczenia woli. Orzekając w takiej sprawie, byłby on w pewnym stopniu
iudex in re sua, gdyż sam oceniałby sposób wypełnienia przez siebie obowiązków
przewidzianych w art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 i art. 5 k.p.c.
W przytoczonym wyroku z dnia 20 lipca 2004 r. Trybunał Konstytucyjny
uznał natomiast, że art. 48 § pkt 5 k.p.c. w związku z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4
k.p.c. w zakresie, jakim ogranicza wyłączenie sędziego z mocy ustawy tylko do
spraw, w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej, jest
niezgodny za art. 45 ust. 1 Konstytucji. Trybunał podkreślił, że nie da się
przekonująco uzasadnić, iż potencjalne wątpliwości co do bezstronności sędziego
nie zaistnieją, gdy sędzia będzie orzekał w instancji niższej, niekoniecznie
bezpośrednio niższej. Zaaprobowanie możliwości orzekania w kolejnych stadiach
postępowania przez sędziego, który w ten sposób kontrolowałby swoje własne
rozstrzygnięcia, nie służyłoby zapewnieniu realnej bezstronności sądu i umocnieniu
autorytetu sądu przez usuwanie chociażby pozorów braku bezstronności.
6
Uwzględniając powyższą wykładnię przewidzianej w art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c.
przyczyny wyłączenia sędziego od udziału, nie można podzielić stanowiska
Prokuratora Generalnego, że sędziowie wchodzący w skład Sądu, który rozpoznał
apelację K.M., podlegali wyłączeniu od udziału w sprawie z mocy ustawy. Realia
sprawy nie dają podstaw do przyjęcia, że zaskarżone postanowienie zostało
wydane w sprawie, w której przesłanką rozstrzygnięcia była ważność –
w rozumieniu art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. – aktu prawnego sporządzonego z udziałem
sędziego. W wypadku omawianej przyczyny wyłączenia sędziego chodzi o sprawy,
w których sędzia brał udział w sporządzeniu aktu prawnego (np. aktu małżeństwa,
testamentu, umowy sprzedaży) zarówno urzędowo (pełniąc funkcje urzędnika stanu
cywilnego czy notariusza), jak i prywatnie (występując jako świadek czy
pełnomocnik). Taka sytuacja nie zaistniała jednak w rozpoznawanej sprawie. Udział
tych samych sędziów w rozpoznaniu apelacji w niniejszej sprawie oraz w sprawie
[...] nie oznaczał też – tak jak w stanie faktycznym stanowiącym podstawę podjęcia
uchwały [...] – sytuacji, w której sędziowie kontrolowaliby swoje własne
rozstrzygnięcia. Nie ma również wątpliwości, że żaden z sędziów orzekających w
niniejszej sprawie nie brał udziału w wydaniu zaskarżonego orzeczenia w instancji
niższej w rozumieniu ustalonym przytoczonym wyrokiem Trybunału
Konstytucyjnego.
Nie zachodzi także nieważność postępowania – podniesiona przez skarżącą
– polegająca na pozbawieniu strony możności działania (art. 379 pkt 5 k.p.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że pozbawienie strony możności
działania polega na tym, że strona wskutek wadliwości procesowych sądu lub
strony przeciwnej nie mogła brać i nie brała udziału w postępowaniu lub jego
istotnej części. W grę wchodzą jednak tylko takie wypadku, gdy strona była
rzeczywiście pozbawiona możności obrony i w skutek tego nie działała
w postępowaniu, a nie, gdy mimo naruszenia przepisów podjęła czynności przed
sądem (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 1974 r., II CR 155/74,
OSPiKA 1975, nr 3, poz. 66; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 marca
1998 r., III CKN 34/98, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41). Tak rozumiane pozbawienie
strony możności działania nie miało miejsca ani w stosunku do skarżącej, ani
pozostałych uczestników postępowania.
7
Z szeregu podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów, zasadnicze
znaczenie ma zarzut naruszenia art. 231 w związku z art. 13 § 1 i art. 391 k.p.c.
oraz art. 6268
§ 2 k.p.c. polegającego – jak wynika z uzasadnienia podstawy
kasacyjnej i jego rozwinięcia w uzasadnieniu skargi kasacyjnej – na przekroczeniu
granic kognicji sądu wieczystoksięgowego przy badaniu treści stanowiącego
podstawę wpisu postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 5 lutego 1975 r. o
stwierdzenie nabycia spadku po R.M., dział spadku i zniesienie współwłasności,
wydanego w sprawie prowadzonej pod sygnaturą [...].
Z odpis tego postanowienia, stanowiącego załącznik do wniosku E.M. z dnia
15 kwietnia 1975 r. o dokonanie wpisu prawa własności w księdze wieczystej,
wynika, że rozstrzygnięcie zawarte w punkcie IIIa zostało – z przyczyn
niewynikających z postanowienia – uzupełnione przez dopisanie wyrażenia „i T.M.
po połowie”. Dokonane uzupełnienie wpływa – co wynika z porównania punktu IIIa
postanowienia sprzed i po uzupełnieniu – na treść rozstrzygnięcia i spowodowało,
że postanowienie stało się źródłem sporu co do przyznanego E.M. prawa
własności. Według pierwotnej treści wymienionego punktu postanowienia, Sąd
Rejonowy w B. postanowił bowiem „przydzielić na własność i oddać w posiadanie
dla E.M. całą Kw. Nr [...] gm. kat. B., R. 6, obj. dz. bud. 45, o pow. 6a 69 m2
,
stanowiącą plac pod budynkiem wraz z ogrodem (...)”. W myśl uzupełnionego
punktu IIIa postanowienia, Sąd Rejonowy w B. postanowił natomiast „przydzielić na
własność i oddać w posiadanie dla E.M. i T.M. po połowie całą Kw. nr [...] gm. kat.
B., R. 6, obj. dz. bud. 45, o pow. 6 a 69 m2
, stanowiącą plac pod budynkiem wraz z
ogrodem (....)”.
W tej sytuacji Sąd odwoławczy, który dostrzegł konsekwencje wynikające
z uzupełnienia postanowienia i opowiedział się za treścią rozstrzygnięcia
uwzględniającą uzupełnienie, w istocie rozstrzygnął w postępowaniu
wieczystoksięgowym mający źródło w uzupełnieniu postanowienia spór co do
prawa własności. To oznacza, że zaskarżone postanowienie zostało wydane
z naruszeniem art. 6268
§ 2 k.p.c. W zakres kognicji sądu rejonowego
i rozpoznającego apelację – co zgodnie przyjmuje się w literaturze i w orzecznictwie
– nie wchodzi bowiem rozstrzyganie jakichkolwiek sporów z zakresu własności
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 109/01, Lex
8
nr 137 541). Rację ma też skarżąca, że zakres kognicji sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym nie przewiduje stosowania przewidzianego w art. 231 k.p.c.
domniemania faktycznego. Rozpoznając wniosek o wpis, sąd – zgodnie z art. 6268
§ 2 k.p.c. – bada jedynie treść wniosku i formę wniosku, dołączonych do wniosku
dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Nie ma natomiast przeszkód do
stosowania domniemania faktycznego w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym staniem prawny. Jak wyjaśnił bowiem Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 27 stycznia 1999 r., III CKN 408/98 (OSNC 1998, nr 7-8, poz. 136)
w procesie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a stanem prawnym rzeczywistym nie mają
zastosowania przewidziane w postępowaniu wieczystoksięgowym ograniczenia
dowodowe.
Ubocznie należy zauważyć, że wartość zastosowanego przez Sąd
domniemania faktycznego podważa wada podstawy domniemania. Jedynym z jej
elementów jest zawiadomienie Państwowego Biura Notarialnego w B. z dnia
4 sierpnia 1975 r. o dokonanym wpisie. Tymczasem uszło uwagi Sądu, że nie było
podstaw do dokonania tego zawiadomienia, ponieważ wpis z powodu
niepodpisania go przez notariusza jest orzeczeniem nieistniejącym (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2002 r., III CZP 12/02, OSNC 2003, nr 2,
poz. 17).
Reasumując zarzut naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. i art. 231 w związku z art.
13 § 1 i art. 391 k.p.c. należało uznać za uzasadniony. Nie można natomiast
podzielić zarzutu skarżącej, że Sąd z naruszeniem kognicji sądu
wieczystoksięgowego nie zbadał ważności umowy z dnia 5 kwietnia 1960 r.
Kwestia ta nie mieści się bowiem – jak trafnie uznał Sąd odwoławczy – w granicach
sprawy wyznaczonej wnioskiem E.M. z dnia 15 kwietnia 1975 r.
Sąd Najwyższy nie dopatrzył się podstaw przemawiających za przekazaniem
sprawy do ponownego rozpoznania innemu sądowi równorzędnemu. Powtórnie
sprawę – z mocy prawa – rozpozna sąd w innym składzie (art. 39815
§ 2 k.p.c.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 i art. 39821
k.p.c.).
9