Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 276/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa” P.” - L.G., G.S. - Spółki Jawnej
przeciwko „J.” Spółce Akcyjnej
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 lutego 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 30 maja 2005 r. zasądził od strony
pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 378.101,85 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 10 marca 2005 r. oraz rozstrzygnął o kosztach procesu.
Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne.
W dniu 9 stycznia 2003 r. strony zawarły umowę, mocą której powodowa
Spółka zobowiązała się sprzedać pozwanej Spółce rozpory rurowe za cenę i na
warunkach określonych w umowie. Termin płatności za dostarczone towary został
określony w umowie na 30 dni od daty dostarczenia faktury stronie pozwanej.
Powodowa Spółka - mocą powyższej umowy - zrzekła się prawa naliczenia odsetek
za zwłokę w zapłacie należności wynikających z niniejszej umowy. Należności
z tytułu umowy realizowane były z przekroczeniem umownych terminów, stąd
powódka wystosowała do pozwanej żądanie zapłaty.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd pierwszej instancji uznał, że
nie została spełniona przesłanka wynikająca z treści przepisu art. 2 ustawy z dnia
6 września 2001 r. o terminach zapłaty w obrocie gospodarczym (Dz. U. Nr 129,
poz. 1443) ponieważ termin zapłaty określono na 30 dni, podczas gdy ustawa
wymagała terminu dłuższego. W tej sytuacji rozważania dotyczące oceny
posiadania i wykazania przez powódkę statusu małego przedsiębiorcy
w rozumieniu ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej
(Dz. U. Nr 101. poz. 1178 ze zm.) stały się bezprzedmiotowe. Wobec powyższego
ocenę skuteczności zrzeczenia się prawa do naliczania odsetek należy - w ocenie
Sądu pierwszej instancji - przeprowadzić na gruncie przepisów ogólnych prawa
cywilnego. Odwołując się do powyższych reguł Sąd pierwszej instancji uznał, że
strony nie mogą wyłączyć obowiązku zapłaty odsetek, wynikającego z treści
przepisu art. 481 § 1 k.c., który to przepis ma charakter bezwzględnie
obowiązujący. Postanowienie umowne, mocą którego powódka zrzekła się prawa
naliczania odsetek za zwłokę Sąd Okręgowy uznał zatem za sprzeczne z ustawą
i nieważne z mocy art. 58 k.c.
3
Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 20 stycznia 2006 r. oddalił apelację,
podzielając powyższy pogląd o braku możliwości skutecznego zrzeczenia się
prawa do naliczania odsetek.
Od powyższego wyroku została wniesiona skarga kasacyjna, oparta na
zarzucie naruszenia prawa materialnego - przepisów: art. 3531
k.c. oraz art. 481 § 1
k.c. poprzez błędną wykładnię tych przepisów, polegającą na uznaniu, że nie
mieści się w zakresie zasady swobody umów możliwość ustalenia przez strony
w treści umowy, że sprzedający zrzeka się prawa do naliczania odsetek za
opóźnienie w płatności należnych od kupującego; art. 481 § 1 k.c. poprzez
przyjęcie, że przepis ten ma charakter bezwzględnie obowiązujący, a także art. 58
§ 1 k.c. przez jego nieprawidłowe zastosowanie, polegające na uznaniu, że § 4 ust.
2 umowy łączącej strony, jako sprzeczny z ustawą, jest nieważny.
Sąd Najwyższy, wyrokiem z dnia 22 listopada 2006 r., uchylił powyższy
wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy uznał, że przepis art. 481 § 1 k.c. nie pozbawia wierzyciela
możliwości zrzeczenia się uprawnienia do żądania odsetek ustawowych.
Zrzeczenie się tego uprawnienia mieści się w zasadzie swobody umów wyrażonej
w art. 3531
k.c. Zarazem Sąd Najwyższy uznał, że dalej idąca ochrona wierzyciela
wynika z przepisów art. 2 ust. 2 nieobowiązującej już ustawy z dnia 6 września
2001 r. o terminach zapłaty w obrocie gospodarczym oraz art. 9 ustawy z dnia
12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz. U. nr 139,
poz. 1323 ze zm.).
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny zaskarżonym wyrokiem
zmienił wyrok Sądu Okręgowego w G. w ten sposób, że powództwo oddalił,
rozstrzygnął o kosztach procesu i o zwrocie spełnionego świadczenia.
Sąd Apelacyjny podzielił i uznał za własne ustalenia faktyczne poczynione
przez Sąd pierwszej instancji. Sąd ten uznał zarazem, że - z mocy art. 39820
k.p.c. -
jest związany wykładnią Sądu Najwyższego, z której wynikało, że umowne
zrzeczenie się prawa do odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia jest ważne.
4
W ocenie Sądu Apelacyjnego brak również podstaw do wywiedzenia skutku
nieważności przedmiotowego oświadczenia powódki z treści przepisu art. 2 ust. 2
ustawy z dnia 6 września 2001 r. o terminach zapłaty w obrocie gospodarczym oraz
art. 9 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w transakcjach
handlowych, ponieważ przepisy obu tych ustaw stosuje się tylko do umów,
w których przewidziano termin zapłaty dłuższy niż 30 dni.
Powyższy wyrok zaskarżyła strona powodowa, opierając skargę na
pierwszej podstawie kasacyjnej sformułowanej w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach
powyższej podstawy powódka zarzuciła naruszenie przepisu art. 1 ust. 1 ustawy
z dnia 6 września 2001 r. o terminach zapłaty w obrocie gospodarczym poprzez
niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że wzajemne stosunki stron nie podlegają tej
ustawie; błędną wykładnię art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 2 ustawy o terminach
zapłaty w obrocie gospodarczym w zw. z art. 3531
k.c. poprzez przyjęcie, że przez
czynność prawną można wyłączyć roszczenie o zapłatę odsetek w ustawowej
wysokości od należności uregulowanych po terminie ich wymagalności oraz
niewłaściwe zastosowanie art. 58 § 2 i art. 5 w zw. z art. 354 § 2 k.c. poprzez
niezastosowanie tych przepisów do umowy stron.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi oparte na twierdzeniu o wadliwym zastosowaniu przepisu
art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o terminach zapłaty w obrocie
gospodarczym należy uznać za uzasadnione. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że
zastosowanie przepisów tej ustawy nie było przedmiotem oceny Sądu Najwyższego
rozpoznającego sprawę po raz pierwszy, a to z uwagi na zakres, przedstawionych
wyżej, zarzutów kasacyjnych. Sąd Najwyższy przesądził jedynie dopuszczalność
zrzeczenia się prawa do odsetek wyłącznie na gruncie art. 481 § 1 k.c., wyrażając
stanowisko, że dalej idąca ochrona przyznana została wierzycielowi przepisami
ustawy z 2001 r.
Wbrew odmiennej ocenie Sądu Apelacyjnego, zakres podmiotowy wyżej
powołanej ustawy z 2001 r. określa przepis art. 1 ust. 1, nie zaś art. 2 ust. 1.
Zgodnie z treścią art. 1 ust. 1, ustawę stosuje się do umów, których przedmiotem
jest odpłatne dostarczanie towarów lub świadczenie usług przez małego
5
przedsiębiorcę, w rozumieniu ustawy Prawo działalności gospodarczej na rzecz
przedsiębiorcy nieposiadającego takiego statusu. Art. 2 w ust. 1 przyznaje
natomiast ochronę wierzycielowi, będącemu małym przedsiębiorcą, w sytuacji w
tym przepisie określonej tj. w przypadku ustalenia terminu zapłaty dłuższego niż 30
dni. Ochrona ta sprowadza się do prawa żądania odsetek ustawowych za okres
począwszy od 31 dnia po spełnieniu swego świadczenia niepieniężnego i
doręczeniu dłużnikowi faktury lub rachunku. W ustalonym przez Sąd Apelacyjny
stanie faktycznym powódka posiada status małego przedsiębiorcy w rozumieniu
przepisów ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. - Prawo działalności gospodarczej,
strona pozwana zaś takiego statusu nie posiada. Oznacza to, że stosunek prawny
powstały pomiędzy stronami na podstawie przedmiotowej umowy objęty jest
przepisami wyżej powołanej ustawy z dnia 6 września 2001 r.
Zgodnie z treścią art. 2 ust. 2 tej ustawy, nie można przez czynność prawną
wyłączyć lub ograniczyć roszczenia, o którym mowa w art. 2 ust. 1. Wykładnia
oparta na brzmieniu omawianego przepisu prowadzi do wniosku, że ma on
zastosowanie nie tylko do umów określających termin płatności powyżej 30 dni, ale
także do umów, w których strony w jakikolwiek sposób ograniczyły lub wyłączyły
możliwość dochodzenia odsetek od 31 dnia po doręczeniu faktury i wykonaniu
zobowiązania. Ustawodawca w art. 2 ust. 1 przyznał wierzycielowi spełniającemu
określone kryterium podmiotowe, prawo żądania odsetek ustawowych za okres
począwszy od 31 dnia po spełnieniu swego świadczenia. Jak wynika z ust. 2
powołanego przepisu, nie może on się zrzec tego uprawnienia bez względu na to,
czy strony oznaczyły termin zapłaty dłuższy niż 30 dni, czy też - tak jak
w niniejszym stanie faktycznym - wynoszący 30 dni.
Powyższą wykładnię wspierają wnioski sformułowane na gruncie dyrektyw
wykładni funkcjonalnej. Racją bowiem ustawy z dnia 6 września 2001 r., podobnie
jak ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. o terminach zapłaty w kontaktach handlowych
(Dz. U. Nr 139, poz. 1323 ze zm.), było przyznanie ochrony małym
przedsiębiorcom, których pozycja w kontaktach handlowych z przedsiębiorcami nie
posiadającymi takiego statusu jest wyraźnie słabsza. Konieczne zwłaszcza
było zapobieganie stałym praktykom polegającym na faktycznym kredytowaniu
6
własnej działalności poprzez wymuszanie odroczonych terminów płatności, a nawet
zaniechanie terminowego płacenia należności.
Analogiczne stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
28 lutego 2007 r., V CSK 445/06, zapadłym w sprawie o roszczenie wywodzone
z tej samej podstawy faktycznej pomiędzy tymi samymi stronami.
Brak oceny umowy stron dokonanej na gruncie przepisu art. 2 ust. 2
powołanej wyżej ustawy z dnia 6 września 2001 r. sprawia, że zarzuty naruszenia
art. 1 ust. 1, art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 2 tej ustawy a także art. 58 § 1 k.c. są
uzasadnione. Mając powyższe względy na uwadze, jak również treść przepisu
art. 39815
k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c., należało orzec jak
w sentencji.