Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 195/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
SSA Michał Kłos
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Funduszu „M.” S.A.
przeciwko N”.” S.A.
o nakazanie złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 stycznia 2007 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację strony pozwanej oraz
zasądza od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę
33.205 (trzydzieści trzy tysiące dwieście pięć) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Statut spółki działającej pod firmą PRK S.A. przewidywał między innymi (art.
31), że akcjonariusz, który nabędzie akcje zapewniające wraz z akcjami
posiadanymi wcześniej ponad 32% głosów na walnym zgromadzeniu, jest
zobowiązany do przyjęcia oferty sprzedaży akcji należących do pozostałych
akcjonariuszy tej spółki, za cenę, po której nabył akcje powodujące przekroczenie
progu 32%, chyba że w okresie 12 miesięcy poprzedzających przekroczenie progu
kupował akcje spółki po wyższej cenie - wówczas zobowiązany jest do odkupu
pozostałych akcji po tej wyższej cenie.
Powód, Fundusz M. SA, któremu przysługiwało 15 525 akcji PRK S.A., w
dniu 31 maja 2006 r. wysłał pozwanej spółce N. S.A., pisemną ofertę sprzedaży 15
525 akcji PRK S.A. po cenie 33,50 zł za akcję, Pozwany nie odpowiedział na ofertę.
Wobec powyższego powód wystąpił z powództwem, w którym domagał się
nakazania stronie pozwanej przyjęcia jego oferty sprzedaży należących do niego
akcji PRK S.A. za cenę całkowitą 520 087,50 zł, powołując się na fakt nabycia
przez pozwaną Spółkę akcji PRK S.A., które dawały jej ponad 32% głosów na
walnym zgromadzeniu spółki PRK S.A. W odpowiedzi na pozew pozwana Spółka,
wnosząc o oddalenie powództwa, odmówiła przyjęcia oferty powoda wskazując, że
art. 31 statutu PRK S.A., z którego zdaniem powoda wynika obowiązek przyjęcia
jego oferty, jest nieważny ponieważ statut spółki akcyjnej nie może tworzyć więzi
obligacyjnej między akcjonariuszami.
Wyrokiem z dnia 13 września 2006 r. Sąd Okręgowy nakazał stronie
pozwanej złożenie oświadczenia o przyjęciu oferty powódki. Sąd ten ustalił, że
w chwili złożenia pozwanej spółce oferty przez powoda, była ona w posiadaniu akcji
spółki PRK S.A., które dawały jej 49,73% głosów na walnym zgromadzeniu.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając apelację pozwanej Spółki, zmienił zaskarżone
orzeczenie Sądu I instancji i powództwo oddalił. Uznał za zasadny zarzut
naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 304 § 4 k.s.h., który dopuszcza zamieszczanie
w statucie dodatkowych postanowień, poza wskazanymi w § 1-2, chyba, że
z ustawy wynika, iż przewiduje ona wyczerpujące uregulowanie albo jeśli
3
dodatkowe postanowienie statutu sprzeczne jest z naturą spółki akcyjnej lub
dobrymi obyczajami. Według Sądu II instancji przepis ten ma zastosowanie do art.
31 statutu pozwanej spółki; niewątpliwie bowiem artykuł ten jest postanowieniem
dodatkowym w rozumieniu cytowanego przepisu.
W opinii tego Sądu zbyt niski próg, powodujący obowiązek kupna
pozostałych akcji, jest sprzeczny z istotą spółki akcyjnej. Nawet jeżeli sąd
rejestrowy zarejestrował statut spółki zawierający postanowienie nakazujące
obowiązek kupna pozostałych akcji, przez akcjonariusza w istocie
mniejszościowego, postanowienie takie uznać należy za sprzeczne z istotą spółki.
Jest to postanowienie nieważne, a zdaniem Sądu Apelacyjnego nie ma przeszkód,
aby sąd w każdym postępowaniu mógł uwzględniać zarzut naruszenia
poszczególnych postanowień statutu już zarejestrowanego.
Analizując treść postanowienia art. 31 statutu PRK S.A. Sąd Apelacyjny
stwierdził, że przewidziany w nim obowiązek nałożony na akcjonariusza przyjęcia
oferty sprzedaży wszystkich pozostałych akcji spółki, odpowiada swym
charakterem instytucji przymusowego odkupu akcji. Instytucja taka została wprost
przyjęta przez przepisy kodeksu spółek handlowych w art. 418. Obowiązek
przymusowego wykupu akcji bądź ich sprzedaży stanowi ograniczenie zasady
swobody umów, których przedmiotem jest obrót akcjami danej spółki.
Umowne wprowadzenie obowiązku przymusowego odkupu akcji w statucie
spółki PRK S.A., w sytuacji gdy akcjonariusz uzyska akcje dające mu 32%, głosów
na walnym zgromadzeniu jest, w opinii Sądu Apelacyjnego, sprzeczne z istotą
spółki akcyjnej gdyż prowadzi do obciążenia obowiązkiem wykupu wszystkich
pozostałych akcji akcjonariusza w istocie mniejszościowego. Trudno bowiem
przyjąć, aby akcje dające na zgromadzeniu 32% głosów kreowały automatycznie
akcjonariusza większościowego. Istotnie, w pewnych okolicznościach ta ilość akcji
może równocześnie stanowić pakiet kontrolny w spółce, pozwalający na narzucanie
swoich decyzji pozostałym akcjonariuszom, jednakże pod warunkiem, że jest
to akcjonariat rozdrobniony, nie dający możliwości wywierania wpływu na
działalność spółki. Tego w momencie powstania spółki nie sposób zaś przewidzieć.
4
Kwestionowane postanowienie może natomiast prowadzić do sytuacji, gdy
akcjonariusz mniejszościowy zmuszony będzie do przejęcia wszystkich pozostałych
akcji, dwukrotnie przewyższających jego pierwotny stan posiadania i wskutek tego
stanie się jedynym akcjonariuszem w spółce. Nie sposób również przeoczyć, że
sytuacja taka nie musi być podyktowana interesem samej spółki bądź akcjonariuszy
mniejszościowych. O interesie akcjonariuszy mniejszościowych można mówić
wówczas, gdy w spółce pojawia się podmiot dominujący, posiadający tak wysoki
pakiet akcji, że pozostali akcjonariusze nie są w stanie wywierać żadnego wpływu
na działalność spółki, a uczestnictwo w spółce nie przynosi im żadnych korzyści.
Zabezpieczeniu takich interesów służy między innymi uregulowanie zawarte w art.
418 i art. 4181
k.s.h., wprowadzające próg przymusowego wykupu akcji na
poziomie 95%.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że art. 31 statutu PRK S.A.,
ustanawiający obowiązek przyjęcia oferty sprzedaży wszystkich pozostałych akcji
przez akcjonariusza osiągającego w spółce 32% głosów na walnym zgromadzeniu,
nie realizuje w żaden sposób uzasadnionego interesu spółki bądź
dotychczasowych akcjonariuszy. Umożliwia jedynie pozbycie się akcji spółki przez
akcjonariusza, na przykład niezadowolonego z dotychczasowych wyników spółki,
bądź też z innych, subiektywnych przyczyn, nie zainteresowanego posiadaniem
akcji spółki lub nawet, wobec przewidywanego spadku wartości akcji, chcącego
uzyskać za nie lepszą, bo ustaloną już cenę. Postanowienie art. 31 statutu jest
zatem sprzeczne z istotą spółki, a tym samym sporne postanowienie w świetle art.
58 k.c. jest w całości nieważny. Z tych względów bez znaczenia jest, czy pozwany
nabył 32% czy też 49% akcji, skoro źródłem zobowiązania do przyjęcia oferty
strony powodowej jest nieważne postanowienie statutu.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj.:
1) art. 418 i art. 4181
k.s.h. przez ich niewłaściwe zastosowanie w ten sposób, że
Sąd Apelacyjny błędnie uznał, że postanowienia art. 31 statutu PRK S.A. są
tożsame z instytucjami przymusowego wykupu lub odkupu akcji akcjonariuszy
mniejszościowych uregulowanych w powyższych przepisach; 2) art. 304 § 4 k.s.h.
przez jego niewłaściwe zastosowanie w ten sposób, że Sąd Apelacyjny błędnie
uznał, że postanowienia art. 31 statutu rzeczonej spółki jako tzw. postanowienie
5
dodatkowe jest sprzeczne z naturą spółki akcyjnej; 3) art. 3531
k.c. w zw. z art. 2
k.s.h. przez jego niewłaściwe zastosowanie w ten sposób, że Sąd Apelacyjny
stwierdzając, że postanowienia art. 31 Statutu spółki są niedopuszczalne w świetle
art. 304 § 4 k.s.h, naruszył zasadę wolności umów wyrażoną w art. 3531
k.c.;
4) art. 58 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. przez jego niewłaściwe zastosowanie w ten
sposób, iż Sąd Apelacyjny uznając za sprzeczne z prawem i zasadami współżycia
społecznego postanowienia art. 31 Statutu spółki z przyczyn opisanych w pkt 1) i 2)
błędnie stwierdził, że w związku z tym są one nieważne; 5) art. 389 i art. 390 § 2
k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. przez ich niezastosowanie w ten sposób, że Sąd
Apelacyjny opierając się na swoich argumentach przedstawionych w pkt 1) - 3)
powyżej błędnie uznał, że postanowienia art. 31 Statutu spółki nie konstruowały
umowy przedwstępnej zobowiązującej każdego akcjonariusza, który przekroczył
próg 32% głosów na walnym zgromadzeniu tej spółki, do zawarcia umowy
sprzedaży akcji akcjonariuszy składających ofertę sprzedaży akcji; 6) art. 353 i 354
§ 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. przez ich niezastosowanie; 7) art. 393 k.c. w zw. z art. 2
k.s.h. przez jego niezastosowanie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej wskazują, że podstawowe
znaczenie dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy ma ustalenie jaki charakter
miało postanowienie zawarte w art. 31 statutu PRK S.A. Sąd Apelacyjny
potraktował to postanowienie jako jedno z postanowień statutu, których treść
reguluje art. 304 k.s.h. Taki punkt widzenia narzuca się w oczywisty sposób
zważywszy, że jest to niewątpliwie część statutu. Bliższa analiza treści tego
postanowienia prowadzi jednak do wniosku, że nie można tego postanowienia
traktować jako części statutu w sensie materialnym, gdyż nie reguluje ono materii
statutowej. Statut określa bowiem funkcjonowanie spółki akcyjnej i w związku z tym
reguluje strukturę organizacyjną takiej osoby prawnej oraz określa kompetencję
osób wchodzących w skład organów spółki, jak również prawa i obowiązki
akcjonariuszy wobec spółki i spółki wobec akcjonariuszy. Tylko do tego typu
postanowień statutu należy stosować przepisy art. 304 § 3 i 4, które służą ocenie
tego jak daleko sięga swoboda w ustalaniu treści statutu.
6
Trafnie strony i orzekające w sprawie sądy zwracają uwagę, że
postanowienie art. 31 statutu PRK S.A. rodzi zobowiązania tylko pomiędzy
akcjonariuszami. Postanowienie to jest źródłem stosunku zobowiązaniowego
pomiędzy akcjonariuszem, który obejmie lub nabędzie tyle akcji spółki PRK S.A.
aby na walnym zgromadzeniu tej spółki mieć więcej niż 32% głosów, a każdym
z pozostałych akcjonariuszy. Jest to więc z punktu widzenia materialnoprawnego
umowa zobowiązująca, a nie postanowienie statutu. Funkcją statutu, co należy
jeszcze raz podkreślić jest bowiem doprowadzenie do powstanie jednostki
organizacyjnej jaką jest spółka akcyjna oraz określenie jej struktury prawnej, w tym
praw i obowiązków spółki wobec akcjonariuszy oraz kompetencji członków organów
spółki.
Jeżeli postanowienie art. 31 statutu PRK S.A. ma charakter obligacyjny
i rodzi tylko zobowiązanie lub zobowiązania pomiędzy akcjonariuszami, to
pozostają do wyjaśnienia dwie kwestie. Po pierwsze, czy takie postanowienie może
zostać zamieszczone w statucie spółki akcyjne, oraz po drugie, jeżeli dopuścić taką
możliwość jakie wywiera to skutki prawne. Skoro jest to postanowienie,
wywierające tylko skutki obligacyjne, to ocena jego treści i formy powinna być
dokonana w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego dotyczące oświadczeń woli,
które stają się źródłem stosunków zobowiązaniowych. Jak wynika z art. 3531
k.c.
strony mogą ułożyć stosunek zobowiązaniowy dowolnie byle nie sprzeciwiało się to
ustawie, zasadom współżycia społecznego i nie było sprzeczne z naturą stosunku
zobowiązaniowego. Brak podstaw, na co zwraca w zarzutach uwagę skarżąca, aby
wspomniane ograniczenia mogły wykluczyć możliwość zobowiązania się
akcjonariusza, który objął lub nabył określoną ilość akcji w danej spółce, do nabycia
na żądanie innego akcjonariusza tej spółki należących do tego akcjonariusza akcji
owej spółki. Takie zobowiązanie nie jest sprzeczne z żadnym przepisem prawa, nie
narusza zasad współżycia społecznego oraz nie sprzeciwia się naturze
zobowiązania sprzedaży.
Nie widać też podstaw, aby mając na uwadze zasadę swobody określania
przez strony formy prawnej jaką ma przybrać składane przez nich oświadczenie
woli (art. 60 k.c.) można było wykluczyć, aby strony nadały takiemu postanowieniu
formę taką jaka wymagana jest dla statutu spółki akcyjnej. Innymi słowy strony
7
zobowiązania sprzedaży akcji spółki PRK S.A. mogły wprowadzić do statutu
postanowienie, które poprzez podpisanie statutu i wyrażenie na nie zgody, zrodziło
zobowiązanie pomiędzy akcjonariuszem posiadającym określona liczbę akcji tej
spółki a pozostałymi akcjonariuszami. Jest to postanowienie, które prowadzi do
zawarcia umowy zobowiązującej do nabycia po kreślonej cenie akcji spółki PRK
S.A. należących do innych akcjonariuszy tej spółki, pod warunkiem zawieszającym
nabycia przez jednego z nich takiej ilości akcji tej spółki, które zapewnią mu więcej
niż 32% głosów na walnym zgromadzeniu. Z zasady swobody umów wynika, także
swoboda co do formy umowy, dlatego brak podstaw, aby zakazać stronom
umieszczenie tego typu umowy zobowiązującej w statucie. Ma to jednak tylko takie
znaczenie, że postanowienie takie nie staje się statutem w sensie
materialonoprawnym, lecz jego zmiana lub pozbawienie go skutków mocy prawnej
jest możliwe w sposób przewidziany dla zmiany statutu. Mamy tu do czynienie
z podobną sytuacją, gdy w statucie umieszczone zostają nazwiska pierwszych
członków zarządu lub rady nadzorczej. W takie sytuacji zmiana składu tych
organów może się odbyć tylko poprzez zmianę statutu, co oznacza, że
akcjonariusze wprowadzili znaczne obostrzenie dla formy jaką ma przybrać
powoływanie członków wspomnianych organów spółki, gdyż przepisy k.s.h.
wymagają w tym celu tylko uchwały walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej.
Nie można wobec tego, na co słusznie zwraca się uwagę w skardze
kasacyjnej, porównywać art. 31 statutu PRK S.A. z przepisami kodeksu spółek
handlowych wprowadzającymi ustawowy obowiązek sprzedaży akcji akcjonariuszy
mniejszościowych (art. 418 k.s.h.) albo ustawowy obowiązek odkupu ich akcji (art.
4181
k.s.h.). Ustawodawca tymi przepisami kształtuje model spółki akcyjnej, który
ze względu na ich bezwzględnie wiążący charakter narzuca akcjonariuszom
określone zachowanie. Natomiast postanowienie art. 31 statutu PRK S.A., jak już
była o tym mowa, tylko formalnie stanowi część statutu, a w istocie realizuje
zagwarantowaną stronom stosunku obligacyjnego swobodę w ustalaniu formy
i treści umowy, która kreuje wynikający z niej stosunek prawny.
Ze względu na opisany wyżej charakter postanowienia art. 31 statutu PRK
S.A. bezprzedmiotowy jest zarzut, dotyczący możliwości orzekania o nieważności
postanowień zarejestrowanego statutu przez sąd przy okazji rozpoznawania każdej
8
sprawy, w której należy dokonać oceny zgodności niektórych jego postanowień
z ustawą. Jeżeli bowiem to postanowienie nie jest postanowieniem statutu
w sensie materialnoprawnym, a jest to umowa stron, która podlega ocenie na
podstawie przepisów kodeksu cywilnego, ten kontrowersyjny problem w ogóle nie
dotyczy rozpoznawanej sprawy.
Nie jest także słuszny zarzut naruszenia art. 389 i art. 390 § 2 k.c. Wbrew
stanowisku wyrażonemu w skardze kasacyjnej art. 31 statutu PRK S.A. nie jest
źródłem umowy przedwstępnej, ale stanowi źródło umowy zobowiązującej
sprzedaży, której skuteczność uzależniona została od warunku zawieszającego tj.
objęcia lub nabycia przez jednego z akcjonariuszy spółki PRK S.A. akcji tej spółki,
które zapewniają na walnym zgromadzeniu więcej niż 32% głosów.
Mając na względzie, że niektóre zarzuty skargi kasacyjnej okazały się
usprawiedliwione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39813
k.p.c., orzekł jak
w sentencji.