Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 330/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa S.S. i M.S.
przeciwko Z.B.
o wydanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódek
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódki S.S. i M.S. w pozwie skierowanym przeciwko Z.B. domagały się
nakazania pozwanemu, aby wydał im część domu mieszkalnego położonego w Z.,
tj. całe piętro budynku i część parteru położoną na prawo od wejścia do budynku.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 18 października 2005 r. oddalił
powództwo. Sąd ten ustalił, że małżonkowie S. i S.S. byli właścicielami
zabudowanego gospodarstwa rolnego położonego w Z., składającego się z działek
gruntu oznaczonych numerami geodezyjnymi 12/1, 12/2 oraz 12/3. Małżonkowie S.
wraz z córką M.S. zamieszkiwali w budynku mieszkalnym posadowionym na
działce nr 12/1, w skład którego wchodziły trzy odrębne mieszkania: dwa na
parterze i jedno na piętrze. Pozwany za zgodą S.S. wprowadził się wraz z rodziną
do budynku mieszkalnego zajmowanego przez rodzinę S. S.S. zezwolił też
pozwanemu na budowę domu weselnego na jednej z działek stanowiących jego
własność. Pozwany uzyskał warunki zabudowy w celu realizacji planowanego
zamierzenia. Za zgodą Małżonków S., po ustaleniu z nimi zakresu prac,
przeprowadził remont należącego do nich budynku.
Sąd Okręgowy ustalił również, że pozwany po sprzedaży mieszkania w S., w
którym dotychczas mieszkał wraz z rodziną, zawarł z małżonkami S. w dniu 9
grudnia 1998 r. w formie aktu notarialnego umowę sprzedaży gospodarstwa
rolnego za cenę 30.000 zł. Pozwany jako nabywca nieruchomości ustanowił na
rzecz zbywców oraz ich córki M.S. nieodpłatną dożywotnią służebność mieszkania,
polegającą na korzystaniu z całego domu jednorodzinnego położonego w Z. na
działce nr 12/1. Małżonkowie S. i ich córka M.S. zajęli część domu na parterze, po
lewej stronie od wejścia, zaś pozwany wraz ze swoją rodziną zajął pozostałą część
parteru oraz pomieszczenia na piętrze. Od czasu sprzedaży gospodarstwa
dotychczasowi właściciele budynku mieszkalnego przestali partycypować w
jakichkolwiek kosztach jego utrzymania, a wszelkie koszty z tym związane ponosił
pozwany. Na tym tle dochodziło pomiędzy stronami do konfliktów, które nie ustały
po śmierci S.S.
3
Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z art. 298 k.c. zakres i sposób
wykonywania służebności osobistej, a więc i służebność mieszkania, oznacza się -
w braku odmiennych danych - według osobistych potrzeb uprawnionego
z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i miejscowych zwyczajów.
Służebność mieszkania polegająca na korzystaniu z całego domu jednorodzinnego
nie oznacza zatem uprawnienia do wyłącznego z niego korzystania. Prawo
korzystania z budynku mieszkalnego, w ograniczonym - ze względu na
ustanowioną służebność - zakresie przysługuje również jego właścicielowi.
Sąd Okręgowy uznał, że osobiste potrzeby powódek nie wymagają
korzystania przez nie z całości domu jednorodzinnego i dla zaspokojenia tych
potrzeb wystarczające będzie korzystanie z części pomieszczeń, dotychczas przez
nie zajmowanych, tym bardziej, że w takim zakresie korzystały one z tej części
nieruchomości za życia S.S. Ponadto z uwagi na rozmiar domu i ilość znajdujących
się w nim pomieszczeń, korzystanie z całości budynku mieszkalnego przez dwie
osoby byłoby fizycznie utrudnione. Innemu rozstrzygnięciu sporu sprzeciwiają się
również zasady współżycia społecznego, w szczególności zasada słuszności.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 grudnia 2006 r. oddalił apelację
powódek od wyroku Sądu Okręgowego i orzekł o kosztach procesu. Sąd ten
dokonał oceny zasadności żądania powódek przez pryzmat art. 222 § 1 k.c.,
zgodnie z którym właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego
rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana chyba, że osobie tej przysługuje skuteczne
względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Wskazał, że roszczenie
windykacyjne przysługuje wyłącznie aktualnemu właścicielowi, natomiast pozwany
może się bronić zarzutem, że przysługuje mu skuteczne względem właściciela
uprawnienie do władania rzeczą. W konsekwencji przyjął, że skoro powódkom nie
przysługuje prawo własności spornej nieruchomości, a jedynie służebność
mieszkania, to nie przysługuje im również roszczenie windykacyjne. Argumentacja
występujących po stronie powodowej M. i S.S. byłaby – w o cenie Sądu
Apelacyjnego - zasadna wówczas, gdyby były one pozwanymi.
4
Powódki nie miały zastrzeżonego dla siebie wyłącznego prawa korzystania
z całego domu mieszkalnego, w konsekwencji czego prawo korzystania z domu
przysługuje również pozwanemu jako właścicielowi nieruchomości.
Przepisy regulujące służebność mieszkania nie mogą stanowić podstawy
powództwa. Wprawdzie art. 302 § 2 k.c. nakazuje do wzajemnych stosunków
między mającym służebność mieszkania a właścicielem nieruchomości obciążonej
stosować odpowiednio przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne, ale i wśród
tych nie ma unormowań, które usprawiedliwiałyby żądanie pozwu.
Skargę kasacyjną od powyższego orzeczenia powódki oparły na obu
podstawach (art. 3983
k.p.c.) zarzucając Sądowi Apelacyjnemu naruszenie:
- art. 296 k.c. przez jego błędną wykładnię, co skutkowało tym, że Sąd
odmówił prawu służebności mieszkania skuteczności względem prawa
właściciela nieruchomości obciążonej;
- art. 251 k.c. przez jego nie zastosowanie i w konsekwencji przyjęcie, że nie
ma podstawy prawnej do żądania ochrony ograniczonego prawa
rzeczowego, w tym służebności mieszkania;
- art. 222 k.c. przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że roszczenie
windykacyjne przysługuje jedynie właścicielowi i jest ono niczym
nieograniczone oraz nie ma ono zastosowania w przypadku uprawnionego
z ograniczonego prawa rzeczowego;
- art. 187 § 1 k.p.c. przez uznanie, że powód jest obowiązany wskazać
podstawę prawną rozstrzygnięcia sprawy, zwłaszcza w sytuacji, gdy działa
przez profesjonalnego pełnomocnika, oraz że sąd jest związany tak
wskazaną podstawą prawną i nie może rozpatrywać sprawy na tle innych
przepisów prawa materialnego;
- art. 247 k.p.c. przez przeprowadzenie dowodu z przesłuchania świadków
i stron przeciw osnowie dokumentu urzędowego w postaci aktu notarialnego
na okoliczność jak służebność mieszkania miała być wykonywana, podczas
gdy treść tej służebności została w sposób wyraźny określona w akcie
5
notarialnym i zgodnie z art. 298 k.c. sposób jej wykonywania został ściśle
określony;
- art. 233 k.p.c. przez brak wszechstronnego rozważenia materiału
dowodowego i ustosunkowania się do wszystkich istotnych w sprawie
kwestii.
Zarzucając powyższe, powódki wniosły o uchylenie wyroku w całości
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, bądź
uchylenie wyroku w całości i zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie
powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się zasadna. Nie wszystkie jednak podniesione
w niej zarzuty zasługiwały na uwzględnienie.
Wbrew twierdzeniom skarżących, Sąd Apelacyjny nie naruszył art. 187 § 1
k.p.c. Sąd ten istotnie stwierdził, że powódki reprezentowane przez fachowego
pełnomocnika nie wskazały podstawy prawnej swojego żądania. Nie oznacza to
jednak, że w ten sposób dał wyraz zapatrywaniu, iż strona powodowa obowiązana
jest przytoczyć taką podstawę, ani że wyciągnął z tego niekorzystne dla skarżących
wnioski.
Zgodnie z art. 247 k.p.c. - poza wyjątkami przewidzianymi w tym przepisie -
dowód ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę
dokumentu obejmującego czynność prawną jest niedopuszczalny. Strony nie mogą
zatem wykazać przy pomocy tych środków dowodowych, że treść oświadczeń woli
jest inna niż to wynika z dokumentu, albo że dokument jest niekompletny, tj. że
treść dokumentu nie odzwierciedla w pełni treści złożonych oświadczeń woli.
Tak rozumiany art. 247 k.p.c. nie wyklucza natomiast dopuszczenia
i przeprowadzenia dowodów zmierzających do wykładni zawartych w dokumencie
oświadczeń woli (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2003 r., V CKN
1843/00, nie publ.).
W przedmiotowej sprawie dowód z przesłuchania świadków na okoliczności
dotyczące ustanowienia służebności mieszkania i zakresu tej służebności dopuścił
6
i przeprowadził Sąd pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny dowodów tych, ani żadnych
innych nie przeprowadził. W konsekwencji nie dopuścił się zarzucanego mu
uchybienia. Tylko na marginesie wypada zauważyć, że przeprowadzone przez Sąd
Okręgowy dowody nie zmierzały do zakwestionowania treści dokumentu (aktu
notarialnego z dnia 9 grudnia 1998 r.), ani do uzupełnienia jego treści, ale miały na
celu dokonanie wykładni oświadczenia woli pozwanego, w przedmiocie zakresu
ustanowionej przez niego służebności mieszkania. Pomiędzy stronami sporne było
bowiem, jak należy rozumieć stwierdzenie, że „służebność mieszkania polega na
korzystaniu z całego domu jednorodzinnego”. W celu dokonania prawidłowej
wykładni oświadczenia woli Sąd Okręgowy dopuścił dowody z przesłuchania
świadków, co nie może usprawiedliwiać zarzutu naruszenia art. 247 k.p.c.
Nietrafny okazał się również zarzut naruszenia art. 233 k.p.c.
W postępowaniu przed Sądem Najwyższym nie jest możliwe kwestionowanie
ustaleń faktycznych lub oceny dowodów. Wynika to z treści art. 3983
§ 3 k.p.c.,
z godnie z którym podstawą skargi nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów (zob. m.in. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 23 września 2005 r., III CSK 13/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 76;
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 2006 r., III CSK 138/05,
OSNC 2007, nr 4, poz. 63).
Trafne okazały się natomiast zarzuty podniesione w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej.
Służebność mieszkania stanowi ograniczone prawo rzeczowe (art. 244 § 1
k.c.), do ochrony którego stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności
(art. 251). Klauzula odpowiedniego stosowania nakazuje uwzględnić swoistą naturę
ograniczonego prawa rzeczowego i wynikające z niej konkretne potrzeby. Zakres
przyznanej ochrony nie podlega żadnym ograniczeniom od strony podmiotowej
i - jak przyjmuje się w orzecznictwie - ochrona ta jest skuteczna także przeciwko
właścicielowi, przy czym należy uwzględnić zakres uprawnień osoby, której
przysługuje ograniczone prawo rzeczowe (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
18 czerwca 1976 r., III CRN 89/76, OSNC 1977, nr 3, poz. 49).
7
Służebność mieszkania wiąże się niewątpliwie z uprawnieniem do władania
rzeczą. Uprawniony może zostać tego władztwa pozbawiony, jego prawo może być
też w inny sposób naruszone. Odpowiednie stosowanie przepisów o ochronie
własności umożliwia w takim przypadku skorzystanie z ochrony, jaką daje
roszczenie windykacyjne lub negatoryjne (art. 222 w zw. z art. 251 k.c.).
W przedmiotowej sprawie powódki domagały się wydania rzeczy, nie
wskazując przy tym żadnej podstawy prawnej. W takiej sytuacji sąd rozpoznający
sprawę winien w pierwszej kolejności rozważyć, czy nie zostały spełnione
przesłanki dla skutecznego dochodzenia roszczenia o wydanie rzeczy. Z art. 222
§ 1 k.c. - stosowanego odpowiednio - wynika, że roszczenia to może zostać
zrealizowane poprzez żądanie osoby uprawnionej do władania rzeczą z tytułu
służebności skierowane do osoby, która faktycznie rzeczą włada, żeby rzecz
została uprawnionemu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne
względem uprawnionego prawo do władania rzeczą. Osobą, która rzeczą
faktycznie włada może być jej właściciel i może mu przysługiwać skuteczne
względem uprawnionego z tytułu służebności prawo do władania rzeczą. W takiej
sytuacji niezbędne jest ustalenie zakresu uprawnienia do władania rzeczą zarówno
właściciela, jak i osoby, na rzecz której została ustanowiona służebność. Sąd
Apelacyjny wyszedł jednak z odimiennego założenia, co nie pozwala skutecznie
odeprzeć podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa
materialnego.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.