Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 128/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku P. K.
przeciwko Szefowi Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w […]
o prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku lub ujawnienia
choroby pozostających w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 listopada 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S.
z dnia 9 stycznia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 9 stycznia 2009 r. Sąd Okręgowy w S. oddalił apelację P.
K. od wyroku Sądu Rejonowego w S. z dnia 28 stycznia 2008 r., oddalającego jego
odwołanie od decyzji Szefa Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego w przedmiocie
odmowy przyznania jednorazowego odszkodowania z tytułu zachorowania w czasie
odbywania zasadniczej służby wojskowej. Sąd ustalił, że ubezpieczony, u którego
przed powołaniem do służby nie stwierdzono żadnych schorzeń i w dniu 6 marca
2002 r. został zakwalifikowany przez Powiatową Komisję Lekarską do kategorii A,
grupy I, jako zdolny do służby, został w dniu 28 stycznia 2003 r. powołany do jej
odbycia w kompanii zaopatrzenia jednostki wojskowej nr […]. Po krótkim czasie,
orzeczeniem Terenowej Wojskowej Komisji Lekarskiej z dnia 3 czerwca 2003 r.,
został uznany za niezdolnego do służby wojskowej w czasie pokoju (kategoria D) z
powodu reakcji dezadaptacyjnej i osobowości nieprawidłowej i z tej przyczyny
zwolniony z zasadniczej służby wojskowej przed jej odbyciem decyzją dowódcy z
dnia 5 czerwca 2003 r. Po zakończeniu w tym trybie służby wojskowej leczył się z
rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej, także w ramach hospitalizacji w 2006 r.,
przy czym choroba uległa zaostrzeniu i spowodowała 80 % uszczerbek na zdrowiu.
Sąd drugiej instancji podzielił i przyjął za własne rozważania prawne Sądu I
instancji, że psychoza w postaci schizofrenii paranoidalnej, zapoczątkowana
dekompensacją psychotyczną (reakcją dezadaptacyjną), „objawiła się w związku i w
trakcie służby wojskowej, ale niezależnie od jej warunków i charakteru”. Wskazał,
że zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o świadczeniach
odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w
związku ze służbą wojskową, świadczenia odszkodowawcze przysługują
żołnierzowi, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek
choroby powstałej w związku ze szczególnymi właściwościami lub warunkami
służby wojskowej, więc za podstawę odszkodowania przyjął istnienie „szczególnych
właściwości (warunków) służby”, które pojmował jako niepokrywające się z
typowymi dla służby wojskowej pełnionej w każdym czasie i miejscu
skoszarowaniem, ujednoliceniem wyglądu i sposobu zachowania, koniecznością
wykonywania rozkazów, ściśle ustalonym planem dnia, odizolowaniem od rodziny i
3
znajomych, czy regularnym wysiłkiem fizycznym. Posiłkując się wydanym na
podstawie delegacji zawartej w art. 6 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. wykazem
wymieniającym choroby, z tytułu których przysługują świadczenia określone w
ustawie, z uwzględnieniem szczególnych właściwości lub warunków służby
wojskowej powodujących ich powstawanie oraz ich związek z pełnioną służbą, w
szczególności poz. 18 załącznika do rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z
dnia 1 sierpnia 2003 r. wymieniającą psychozy reaktywne oporne na leczenie,
powstałe w szczególnych warunkach służby wojskowej, uznał, że ich przyczyną
powinny być ostre lub przewlekłe urazy psychiczne (stres psychiczny) spowodowane
zdarzeniami zaistniałymi w czasie pełnienia służby w powietrzu, na wodzie i na
lądzie.
Stwierdził jednocześnie, że służba wojskowa odbywa się zawsze w
szczególnych warunkach, zatem ocena czy wnioskodawca odbywał zasadniczą
służbę wojskową w szczególnych warunkach lub właściwościach powinna być
dokonywana według kryteriów obiektywnych, tj. przez porównanie rzeczywistych
warunków odbywanej służby z warunkami, w jakich służba ta powinna się odbywać.
Na istnienie szczególnych warunków i właściwości służby wojskowej nie mogą – w
ocenie Sądu – mieć wpływu indywidualne właściwości poborowego, tolerancja na
warunki odbywania służby wojskowej lub zdolności adaptacyjne. Ostatecznie
jedynie ustalenie, że warunki, w jakich wnioskodawca odbywał służbę wojskową nie
odpowiadały obowiązującym standardom, umożliwiałoby zasądzenie na jego rzecz
dochodzonego odszkodowania i to tylko wówczas, gdyby te właśnie warunki
stanowiły przyczynę choroby.
Sąd stwierdził, że zgromadzony materiał dowodowy nie pozwala na
ustalenie zaistnienia takich zdarzeń w czasie służby wojskowej, które powodowały
ostre lub przewlekłe urazy psychiczne, a jedynie umożliwia przyjęcie, że choroba
psychiczna wnioskodawcy pozostaje w związku ze służbą wojskową w taki sposób,
że spowodowały ją normalne warunki tej służby. Mimo braku wątpliwości co do
tego, że schorzenie ubezpieczonego ujawniło się w trakcie odbywania służby
wojskowej i jego stan psychiczny w tym czasie pogarszał się, materiał dowodowy
nie pozwalał na przyjęcie, że powstanie choroby psychicznej zostało spowodowane
szczególnymi warunkami służby wojskowej, nie potwierdziły się bowiem twierdzenia
4
wnioskodawcy, że był ofiarą przemocy ze strony innych żołnierzy lub przełożonych.
Sąd ustalił, że ubezpieczony „nie był zamykany, bity, ani ciągnięty po placu.
Wprawdzie przyswajał wiedzę wolniej od swoich kolegów, lecz z tego powodu nie
doznawał żadnych negatywnych konsekwencji. Nie miał kontaktu ze starszymi
rocznikami. W jednostce nie było zjawiska fali. Dowódcy postępowali w stosunku do
poborowych regulaminowo”.
W ocenie Sądu, popartej opinią biegłego psychiatry, przyczyną ujawnienia
choroby psychicznej mogły być „zwykłe warunki służby wojskowej” oraz ich
odmienność od warunków życia codziennego w cywilu, a nie „warunki szczególne”.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego – art. 2 ust. 1 ustawy o świadczeniach odszkodowawczych w
związku z § 1 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 1 sierpnia 2003 r.,
poz. 18 załącznika do rozporządzenia, przez błędną wykładnię i w konsekwencji
niezastosowanie. Zarzucił, że stwierdzenie odchyleń od modelowego przebiegu
służby powodujące powstanie choroby mogłoby stanowić dodatkową podstawę do
dochodzenia odszkodowania lub uzasadniać wszczęcie postępowania karnego,
jednak wystąpienie szczególnych zdarzeń (np. zjawiska „fali”) nie stanowi
niezbędnej przesłanki przyznania prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu
ujawnienia się choroby pozostającej w związku z pełnieniem służby wojskowej.
Podniósł, że sformułowanie „szczególne warunki i właściwości służby wojskowej”
odnosi się do ogółu zdarzeń występujących w trakcie pełnienia służby oraz zadań
wykonywanych podczas jej pełnienia, które mogą powodować choroby określone w
wykazie. W konsekwencji - przy ustaleniu, że choroba skarżącego powstała w
wyniku odbywania przez niego służby wojskowej – nie było podstaw do oddalenia
żądania tylko w wyniku niestwierdzenia szczególnych zdarzeń, mogących
dodatkowo świadczyć o złym traktowaniu wnioskodawcy przez innych żołnierzy.
W ramach tej podstawy zrzucił także naruszenie art. 65 § 1 k.c., „przez jego
niewłaściwe zastosowanie polegające na błędnej interpretacji zeznań świadka T.
R., który - jako bezpośredni przełożony wnioskodawcy - miał niewątpliwy interes w
tym, aby przedstawić okoliczności odbywania służby pod jego komendą w jak
najlepszym świetle”.
5
Uzasadniając podstawę naruszenia przepisów postępowania, skarżący
wytknął obrazę art. 227 w związku z art. 228 § 1 k.p.c. przez pominięcie
powszechnie znanego faktu występowania w wojsku zjawiska „fali”, które dotyka w
szczególności jednostki trudno adaptujące się lub słabsze.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, a w razie uznania, że
zachodzą przesłanki określone w art. 39816
k.p.c., o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz orzeczenie co do istoty sprawy zgodnie z żądaniem odwołania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna została zbudowana wokół dwu niespójnych tez, z jednej
bowiem strony skarżący – przez stawianie zarzutów przeciwko ustaleniom
faktycznym i stworzeniu niepełnego obrazu warunków odbywania służby wojskowej
w związku z pominięciem notoryjnego zjawiska „fali” – stara się wykazać istnienie
ekscesu wobec zdarzeń normalnie przypisywanych służbie, z drugiej zaś twierdzi,
że nie było podstaw do oddalenia żądania z powodu niestwierdzenia szczególnych
zdarzeń mogących dodatkowo świadczyć o złym traktowaniu wnioskodawcy przez
innych żołnierzy.
Zważywszy na niedopuszczalność zarzutów dotyczących ustalenia faktów
lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.) i związanie Sądu Najwyższego
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia (art.
39813
§ 2 in fine k.p.c.), Sąd Najwyższy przyjął, że w jednostce wojskowej, w której
skarżący rozpoczął odbywanie służby, zanim został zwolniony bez jej odbycia, nie
zetknął się ze zjawiskiem „fali”. Jednocześnie brak podstaw do przyjęcia, że nie
zaszły żadne zdarzenia, które mogły wywołać u skarżącego negatywne odczucia
pozostające w związku przyczynowym z zachorowaniem. Należy zważyć, co
uwypukliły także Sądy obu instancji, że głównym działaniem wojska w stosunku do
żołnierzy służby zasadniczej jest intensywne przeszkolenie w jak najkrótszym
czasie w celu wypełnienia potrzeb obrony narodowej, oraz że prawa i wolności
obywatelskie, z jakich korzystają poborowi przed wcieleniem do wojska, ulegają w
czasie służby znacznemu ograniczeniu, między innymi przez skoszarowanie,
6
ujednolicenie wyglądu i sposobu zachowania, konieczność wykonywania rozkazów
przełożonych, ustalony plan dnia, odizolowanie od rodziny i znajomych, regularny
wysiłek fizyczny, a ponadto, że ograniczenia te, konieczne dla zapewnienia
bezpieczeństwa Państwa powodują, iż służba wojskowa odbywa się zawsze w
szczególnych warunkach, zwłaszcza w porównaniu do życia poborowych przed
wcieleniem do wojska. Podzielając ten pogląd, Sąd Najwyższy uznał, że zdarzenia
zaszłe w czasie służby wojskowej ubezpieczonego należy jednak poddać innej
ocenie prawnej.
Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na szczególną podstawę
materialnoprawną roszczeń o odszkodowanie z tytułu chorób pozostających w
związku ze służbą wojskową uregulowaną w ustawie z dnia 11 kwietnia 2003 r. o
świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób
pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz.U. Nr 83, poz. 760 – w tej
sprawie w wersji pierwotnej). Odszkodowanie za stały lub długotrwały uszczerbek
na zdrowiu będący skutkiem choroby pozostającej w związku ze szczególnymi
właściwościami lub warunkami służby przysługuje żołnierzowi na innych zasadach
niż za skutek wypadku pozostającego w związku z pełnieniem czynnej służby
wojskowej. Odszkodowanie to ustala się bez konieczności wykazania adekwatnego
związku przyczynowego między konkretnym zdarzeniem a szkodą, gdyż związek
ten zdefiniowany jest ex lege; choroby i ich związek ze szczególnymi
właściwościami lub warunkami służby ustalone zostały w wykazie, który zgodnie z
upoważnieniem zawartym w art. 6 wymienionej ustawy uwzględnia szczególne
właściwości lub warunki służby wojskowej powodujące powstanie tych chorób oraz
ich związek z pełnioną służbą. Wykaz stanowiący załącznik do rozporządzenia
Ministra Obrony Narodowej z dnia 1 sierpnia 2003 r. w sprawie wykazu chorób,
pozostających w związku z ze służbą wojskową, z tytułu których przysługują
świadczenia odszkodowawcze (w tej sprawie w brzmieniu pierwotnym, Dz.U. Nr
143, poz. 1397) został sformułowany jako lista składająca się z dwu szpalt: nazwy
choroby oraz opisu szczególnych właściwości i warunków służby wojskowej
powodujących chorobę. Wiążą się z tym istotne skutki prawne, w tym ten, że lista
opiera się na domniemaniu powiązania choroby wymienionej w wykazie jako
skutku warunków służby (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października
7
2003 r., II UK 116/03, niepublikowany). Wynika stąd, że jednorazowe
odszkodowanie z tytułu choroby pozostającej w związku ze służbą żołnierzy w
służbie czynnej zostało ukształtowane na zasadzie odpowiedzialności
gwarancyjnej, dla której wystarczające jest ustalenie skutku.
Poszczególne pozycje wykazu stanowią materialnoprawną definicję choroby
pozostającej w związku ze służbą. Psychoza została zdefiniowana jako choroba
pozostająca w związku ze służbą wojskową, reaktywna, oporna na leczenie
powstała w szczególnych warunkach służby wojskowej opisanych jako ostre lub
przewlekłe urazy psychiczne (stresy), spowodowane zdarzeniami zaistniałymi w
czasie pełnienia służby w powietrzu, na wodzie i na lądzie. Jeżeli więc u żołnierza
stwierdzona została wymieniona w wykazie choroba i odbywał on służbę w
wojskową, zbędny jest dowód na istnienie wpływu warunków służby na
zachorowanie. Nie jest konieczne ustalenie wpływu konkretnego zdarzenia na
powstanie choroby i nie ma potrzeby poszukiwania dodatkowych szczególnych
(niecodziennych, nienormalnych, nietypowych, niezwykłych) zdarzeń jako jej
przyczyny, gdyż obowiązek kompensaty szkody na osobie spoczywa na
podmiocie, któremu nie przypisuje się sprawstwa. Przy ocenie związku uszczerbku
na zdrowiu ze służbą wojskową wyłączone mogą być tylko takie przyczyny, których
nie można wiązać ze szczególnymi właściwościami lub warunkami służby (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1987 r., III UZP 28/87, OSNCP 1988 nr
10, poz. 139).
W stanie faktycznym sprawy znaczącą rolę odegrała opinia biegłego
psychiatry, wskazująca, że schorzenie ubezpieczonego powstało nie z powodu
szczególnego przebiegu służby, lecz ze względu na jego szczególne właściwości
osobnicze; biegły stwierdził, że do zachorowania ubezpieczonego nie było konieczne
wystąpienie nietypowych zdarzeń powodujących uraz psychiczny. Mogły je
spowodować zwykłe warunki służby wojskowej, oczywiście odmienne od
istniejących w życiu codziennym, w jakim funkcjonował przed powołaniem do
służby. W związku z predyspozycją ubezpieczonego, warunki służby same w sobie
były „szczególne”, przy czym w jego odczucia włączały się przeżycia psychotyczne
rzutowane wskutek ciężkiego przebiegu psychozy do traumatycznych zdarzeń z
czasu służby. Sama służba – zmiana środowiska, relacje w wojsku, zakres nowych
8
obowiązków, potrzeba dostosowania – stanowiły czynnik sytuacyjny wyzwalający
psychozę.
Taka ocena nie wyklucza stwierdzenia zachorowania w związku ze służbą
wojskową. Do uznania tego rodzaju schorzenia nie są przeszkodą zwiększone
predyspozycje organizmu i indywidualna podatność na zachorowanie, jeżeli
wykazane zostało istnienie czynników powodujących wystąpienie objawów
charakterystycznych dla danej jednostki chorobowej. Nie można zgodzić się z
poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym w wyroku z dnia 27 marca 1987 r. (II
PRN 3/87 z glosą J. Logi, OSPiKA 1988 nr 3, poz. 50) co do wymagania od
żołnierza w czynnej służbie podwyższonej normy odporności psychofizycznej,
zdolności podołania większemu zakresowi obowiązków oraz wynikającym z nich
stresom i napięciom nerwowym bez uszczerbku dla swego zdrowia. Nie jest także
trafny w niniejszej sprawie pogląd odwołujący się do "przeciętnego organizmu",
który jest w stanie znieść bez uszczerbku stres psychiczny mieszczący się w
granicach normy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1986 r. II
URN 166/86, OSNCP 1988 nr 2-3, poz.37), gdyż nie można ustalić jakiejkolwiek
normy odporności psychicznej na warunki służby wojskowej. Warunki te oddziałują
na potencjalnie zdrowy organizm człowieka zakwalifikowanego jako zdolnego do
podołania jej obowiązkom, zatem gdy jego organizm reaguje na nie psychozą, to
zgodnie z definicją choroby pozostającej w związku ze służbą wojskową, zaistniały
„zdarzenia w czasie pełnienia służby” będące przyczyną choroby.
Należy także mieć na względzie, że choroby, z tytułu których przysługują
świadczenia odszkodowawcze, odróżniane są od wypadków w służbie czasem
oddziaływania negatywnego czynnika, gdyż uszczerbku na zdrowiu w takim
przypadku nie powoduje działanie jednorazowe. Gdyby nawet zresztą warunki
służby nie były wyłączną przyczyną zachorowania, lecz działającą na podatny
organizm jego współprzyczyną, to – nawiązując do utrwalonego stanowiska
judykatury w przedmiocie ustalenia wypadków przy pracy – byłaby to przyczyna
wystarczająca, wystarczy bowiem stwierdzenie, że bez czynnika zewnętrznego
kryjącego się w warunkach służby nie doszłoby do zachorowania. Wykluczenie
ustanowionego prawem związku zachorowania żołnierza z warunkami odbywanej
9
służby byłoby więc możliwe tylko po stanowczym ustaleniu, że do zachorowania
doszłoby także wtedy, gdyby nie został powołany do służby wojskowej.
Brak tego ustalenia nakazuje uchylenie zaskarżonego wyroku, a zatem
orzeczono jak na wstępie (art. 39815
§ 1 k.p.c.).