Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 179/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku S. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 20 stycznia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazuje
sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 3 czerwca 2008 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżoną
decyzję pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15 lutego 2008 r. w
ten sposób, że przyznał wnioskodawcy S. C. prawo do emerytury począwszy od 8
maja 2008 r. i oddalił odwołanie w pozostałej części.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego złożył pozwany, zarzucając: 1)
naruszenie prawa procesowego, tj. art. 47714
§ 1 i 2 k.p.c. poprzez przyznanie
wnioskodawcy prawa do emerytury od 8 maja 2008 r., mimo iż na dzień wydania
decyzji brak było podstaw prawnych do przyznania prawa; 2) naruszenie prawa
materialnego, tj. a) art. 29 ust. 2 ustawy z dnia 17.12.1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353
ze zm.; dalej ustawa o emeryturach i rentach) poprzez przyznanie prawa do
świadczenia, mimo iż wnioskodawca w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę nie
był pracownikiem, ani w okresie ostatnich 24 miesięcy nie pozostawał w stosunku
pracy co najmniej 6 miesięcy, a także będąc rencistą nie pozostawał przed
przejściem na rentę w ubezpieczeniu pracowniczym, lecz prowadził działalność
gospodarczą; b) naruszenie art. 68 ust. 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 1998 r. Nr 137, poz. 887 ze
zm.) poprzez przyznanie prawa do emerytury za okres po 8 maja 2008 r., w
sytuacji gdy wnioskodawca nie złożył nowego wniosku o świadczenie. Skarżący
wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 stycznia 2009 r. apelację oddalił. W
uzasadnieniu podkreślono, że ustalenia faktyczne i rozważania prawne Sądu
Okręgowego Sąd przyjął jako własne. Wnioskodawca miał ukończone 60 lat,
posiada 40-letni okres składkowy i nieskładkowy. Ostatnim tytułem podlegania
ubezpieczeniu społecznemu w okresie pobierania renty z tytułu niezdolności do
pracy było zatrudnienie w okresie od 8 października 2001 r. do 28 lutego 2002 r. i
od 1 marca 2002 r. do 31 marca 2003 r. W chwili wyrokowania przez Sąd
Okręgowy wnioskodawca spełnił więc przesłanki do otrzymania emerytury na
3
podstawie art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach w brzmieniu
obowiązującym po nowelizacji z 8 maja 2008 r.
Art. 29 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach w brzmieniu
sprzed nowelizacji z 8 maja 2008 r. a także w brzmieniu obowiązującym w dacie
wyrokowania przez Sąd Okręgowy stanowił, że ubezpieczeni urodzeni przed 1
stycznia 1949 r., którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt
1, mogą przejść na emeryturę: 1) kobieta – po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co
najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo jeżeli ma co najmniej 20-letni
okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do
pracy; 2) mężczyzna – po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni
okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do
pracy. Mężczyzna w odróżnieniu od kobiety nabywał prawo do świadczenia na
odrębnie ustalonych zasadach.
W uzasadnieniu przypomniano o wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23
października 2007 r., P 10/07 OTK-A 2007, nr 9, poz. 107, w którym Trybunał
uznał, że art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach w zakresie, w jakim nie
przyznaje prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym mężczyźnie, który
– odpowiednio jak kobieta, która nabywa to prawo po osiągnięciu wieku 55 lat i co
najmniej 30-letniego okresu składkowego i nieskładkowego – osiągnął wiek 60 lat i
co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy, jest niezgodny z art. 32 i art.
33 Konstytucji. W punkcie II wyroku Trybunał wskazał, że przepis wymieniony w
części I wyroku, w zakresie w nim wskazanym, traci moc obowiązującą z upływem
dwunastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Odroczenie
terminu utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu oznacza, że do
tego momentu stan prawny nie ulega zmianie. Wyrok nie wywołał skutku
rozporządzającego i nie skorygował wadliwego przepisu przez jego uzupełnienie,
gdyż kompetencje do stanowienia prawa ma jedynie ustawodawca.
W związku z tym, brak jest podstawy materialnoprawnej, która umożliwia
uwzględnienie żądania wnioskodawcy za okres wcześniejszy, tj. przed dokonaniem
zmiany przepisu.
Ustawodawca zrealizował obowiązek nałożony przez art. 190 ust. 4
Konstytucji i ustawą z dnia 28 marca 2008 r. o zmianie ustawy o emeryturach i
4
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.
U. z 2008 r., nr 67, poz. 411) zmienił brzmienie art. 29 ust. 1 pkt 2 z dniem 8 maja
2008 r.
Do wejścia w życie wskazanej zmiany przepisu art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach istniała luka prawna w zakresie ewentualnych uprawnień do wcześniejszej
emerytury mężczyzn urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., którzy tylko
udokumentowali co najmniej 35 letni staż ubezpieczeniowy i osiągnęli wiek 60 lat, w
przeciwieństwie do kobiet, które już po osiągnięciu niższego wieku i wymaganego
stażu, bez względu na ocenę niezdolności do pracy nabywały prawo do
świadczenia. Przez określony czas obowiązywał niekonstytucyjny przepis. Nie
pozwalało to Sądowi Okręgowemu realizować gwarancji konstytucyjnych oraz
wybrać środka w postaci stosowania analogii w celu osiągnięcia efektu najbliższego
nakazowi wykładni TK i stosowania prawa w zgodzie z Konstytucją, za okres przed
datą nowelizacji. Dopiero od daty wejścia w życie zmiany art. 29 ust. 1 pkt 2 ustawy
o emeryturach i rentach mężczyźni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., którzy nie
osiągnęli wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt 1 tej ustawy, mogą przejść
na emeryturę po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli mają co najmniej 35-letni okres
składkowy i nieskładkowy albo jeżeli mają co najmniej 25-letni okres składkowy i
nieskładkowy oraz zostali uznani za całkowicie niezdolnych do pracy.
Sąd Okręgowy rozstrzygając sprawę, miał podstawy materialnoprawne do
zmiany decyzji wydanej przez organ rentowy zgodnie z obowiązującymi przepisami
prawa w dacie wyrokowania. Zgodnie z art. 316 k.p.c. sąd wydaje wyrok, biorąc za
podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Dotyczy to również
obowiązującego w tym momencie stanu prawnego.
Skargą kasacyjną organu rentowego zaskarżono wyrok w całości, zarzucając
naruszenie prawa materialnego przez błędne zastosowanie art. 29 ust. 1 pkt 2
ustawy, po dokonaniu błędnej wykładni art. 29 ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy o emeryturach
i rentach (ze zmianami z Dz. U. z 2008 r. Nr 67, poz. 411). Niezasadnie oddalono
bowiem apelację organu rentowego od wyroku Sądu I instancji, który przyznał
wnioskodawcy prawo do wcześniejszej emerytury. W przypadku wnioskodawcy
ostatnie ubezpieczenie społeczne nie wynikało ze stosunku pracy, lecz z umowy
5
zlecenia. Nie pozostawał on w stosunku pracy co najmniej 6 miesięcy w okresie
ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom
emerytalnemu i rentowym. Nie udowodnił również 35-letniego okresu podlegania
ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu
pozostawania w stosunku pracy.
Wnosząc o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, wskazano jej
oczywistą zasadność. Skarżący wnosił ponadto o uchylenie zaskarżonego wyroku
oraz zmianę wyroku Sądu Okręgowego z dnia 3 czerwca 2008 r. w części
przyznającej wnioskodawcy prawo do wcześniejszej emerytury od 8 maja 2008 r.
przez oddalenie odwołania w całości.
W skardze podkreślono, że Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację organu
rentowego od części wyroku Sądu Okręgowego, w której przyznane zostało
wnioskodawcy prawo do wcześniejszej emerytury, uwzględnił niesporny między
stronami stan faktyczny sprawy. Ze stanu faktycznego wynika, że ubezpieczony
urodził się 2 lutego 1944 r., udowodnił ponad 40 letni okres składkowy i
nieskładkowy, od 14 kwietnia 2001 r. stałe pobiera rentę z tytułu częściowej
niezdolności do pracy i wykonywał pracę na podstawie umowy zlecenia w latach
2001-2003.
Z dowodów dotyczących podlegania przez wnioskodawcę ubezpieczeniom
społecznym wynika, że ostatnim ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym
wnioskodawcy nie było ubezpieczenie pracownicze ale praca wykonywana na
podstawie umowy zlecenie w okresie pobierania renty z tytułu częściowej
niezdolności do pracy uzyskanej bezpośrednio po ustaniu ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego z tytułu prowadzenia przez wnioskodawcę pozarolniczej
działalności gospodarczej.
W skardze przedstawiono wykaz: 1) okresów składkowych, w których
wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu społecznemu z tytułu umowy o pracę: od 2
września 1961 r. do 18 grudnia 1961 r. (3 miesiące i 17 dni), od 27 grudnia 1961 r.
do 31 sierpnia 1965 r. (3 lata, 8 miesięcy i 5 dni), od 01 września 1965 r. do 16
listopada 1965 r. (2 miesiące i 16 dni), od 17 listopada 1965 r. do 15 maja 1968 r.
(12 lat, 5 miesięcy i 29 dni), od 16 maja 1968 r. do 31 sierpnia 1971 r. (3 lata, 3
miesiące i 16 dni), od 1 kwietnia 1974 r. do 31 grudnia 1974 r. (8 miesięcy i 31 dni),
6
od 2 wrześnie 1971 r. do 31 marca 1974 r. (2 lata, i 7 miesięcy), od 1 stycznia 1975
r. do 1 stycznia 1992 r. (17 lat i 1 dzień), od 1 marca 1992 r. do 30 listopada 1992 r.
(9 miesięcy), od 1 stycznia 1993 r. do 1 stycznia 1993 r. (1 dzień), od 31 stycznia
1993 r. do 30 kwietnia 1995 r. (12 lat i 3 miesiące) – razem: 33 lata, 3 miesiące i 26
dni oraz 2) wykaz okresów nieskładkowych, przypadających w wymienionych wyżej
okresach: od 3 października 1994r. (9 dni), od 7 listopada 1994 r. do 30 listopada
1994 r. (24 dni), od 15 lutego 1995 r. do 3 sierpnia 1995r. (5 miesięcy i 19 dni) –
razem: 6 miesięcy i 22 dni. Suma okresów składkowych i nieskładkowych z tytułu
pozostawania w stosunku pracy wynosi zatem 33 lata, 10 miesięcy i 18 dni.
W dacie zgłoszenia wniosku o ustalenie prawa do renty z tytułu częściowej
niezdolności do pracy wnioskodawca pozostawał w ubezpieczeniu społecznym z
tytułu prowadzenia działalności gospodarczej: od 15 września 1995 r. do 6 lutego
2001 r. (dowód: karta nr 19 i 22 akt rentowych) a po nabyciu prawa do renty - od 08
października 2001 r. do 15 maja 2003 r. – z tytułu pracy na podstawie umowy
zlecenie (dowód: karta nr 33, 50 i 58 akt rentowych).
Wobec tych niespornych okoliczności faktycznych nie budzi wątpliwości, że
wnioskodawca nie spełniał warunku posiadania statusu pracownika ostatnio przed
zgłoszeniem wniosku o emeryturę.
Nie będąc pracownikiem przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę ani nie
wykazując 35-letniego okresu pozostawania w tzw. pracowniczym ubezpieczeniu
społecznym wnioskodawca nie nabył prawa do wcześniejszej emerytury.
Stwierdzono, że ubezpieczony nie tylko nie był pracownikiem w okresie
poprzedzającym złożenie wniosku o emeryturę, lecz także nie był w tej dacie osobą
uprawnioną do renty z tytułu niezdolności do pracy związanej z podleganiem
pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu. Pomimo, że zarzut braku statusu
pracowniczego po stronie wnioskodawcy organ rentowy zgłaszał w apelacji, Sąd II
instancji uznał apelację za niezasadną.
W dalszej części skargi podkreślono jednak, że bezsporne jest, że
wnioskodawca spełnił warunek dotyczący osiągnięcia wieku 60 lat i ponad 35-
letniego okresu składkowego, wskazując przy tym, że prawo do wcześniejszej
emerytury na zasadach określonych w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach
przysługuje wyłącznie pracownikom (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8
7
lutego 2006 r., III UZP 3/05, OSNP 2007, nr 5-6, poz. 84, wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 12 września 2000 r., K 1/00, OTK 2000, nr 6, poz. 185,
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2004 r., II UK 471/03, OSNP 2005,
nr 6, poz. 88.).
Spełnienia warunku posiadania statusu pracownika ostatnio przed
zgłoszeniem wniosku oraz pozostawania w stosunku pracy przez co najmniej 6
miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu
lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym nie wymaga się od ubezpieczonych
którzy przez cały wymagany okres podlegali ubezpieczeniu społecznemu lub
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku
pracy. Zdaniem organu rentowego wnioskodawca pozostawał w stosunku pracy
łącznie przez 33 lata, 10 miesięcy i 18 dni, zamiast wymaganych 35 takich lat a
zatem nie może korzystać ze zwolnienia od warunku bycia ostatnio pracownikiem
(art. 29 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty podniesione skardze kasacyjnej okazały się uzasadnione.
Wstępnie należy ustalić, że do rozstrzygnięcia niniejszej sprawy będą miały
zastosowanie przepisy ustawy emerytalnej w brzmieniu po zmianie dokonanej w
2008 roku.
Należy zauważyć, że w art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia o emeryturach i
rentach z FUS prawo do tzw. wcześniejszej emerytury jest uzależnione nie tylko od
wieku i posiadania odpowiednich okresów składkowych i nieskładkowych, co było
głównym przedmiotem rozważań Sądu Apelacyjnego w kontekście wyroku
Trybunału Konstytucyjnego. Należy jednak zauważyć, że Sąd ten ograniczył się do
lakonicznego stwierdzenia, iż wnioskodawca miał ukończone 60 lat i 40 letni okres
składkowy i nieskładkowy. W skardze kasacyjnej podniesiono zaś, że ubezpieczony
nie udowodnił 35 letniego okresu podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub
ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu z tytułu pozostawania w stosunku pracy.
Emerytura ta przysługuje po spełnieniu warunków określonych w art. 29 ust.
2 ustawy. Z przepisu tego wynika, że emerytura przysługuje ubezpieczonym, którzy
ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę byli pracownikami (ust. 2 pkt 1)
8
oraz w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawali w stosunku pracy co
najmniej przez 6 miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są
uprawnieni do renty z tytułu niezdolności do pracy (ust. 2 pkt 2).
Warunków powyższych nie wymaga się od ubezpieczonych, którzy przez
cały wymagany okres, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2 podlegali ubezpieczeniu
społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania
w stosunku pracy.
Z zestawienia przepisów (warunków) określających przesłanki nabycia
prawa do wcześniejszej emerytury wynika zatem, że konieczne jest ustalenie nie
tylko długości okresu podlegania ubezpieczeniu, ale także jego pracowniczego
charakteru. Sąd Apelacyjny nie określił jednak jakiego rodzaju są okresy składkowe
i nieskładkowe.
Ponadto warunek określony w art. 29 ust. 2 pkt 1 ustawy spełnia tylko ten
ubezpieczony, który ostatnio przed złożeniem wniosku podlegał ubezpieczeniom
społecznym z tytułu zatrudnienia w charakterze pracownika (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 maja 2009 r., III UK 6/09 czy uchwałę z dnia 17 grudnia
2009 r., I UZP 7/09). Sąd Apelacyjny stwierdza jedynie, że ostatnim tytułem
podlegania ubezpieczeniu społecznemu było „zatrudnienie”. Tymczasem w dacie
zgłoszenia wniosku o rentę wnioskodawca pozostawał w ubezpieczeniu
społecznym z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Tak więc wynika z
tego, że ubezpieczony nie spełnił warunków z art. 29 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 ustawy.
Nie mając zaś 35 letniego okresu podlegania ubezpieczeniu pracowniczemu nie
mógł być zwolniony z tych wymogów na podstawie art. 29 ust. 3 ustawy. Tym
samym przyznanie wnioskodawcy prawa do wcześniejszej emerytury naruszyło
wskazane wyżej przepisy prawa materialnego.
W chwili obecnej nie ma wątpliwości, że ubezpieczenie pracownicze nie
musi być znaczące w stosunku do całego okresu ubezpieczenia. Jednak musi ono
poprzedzać wystąpienie z wnioskiem o wcześniejszą emeryturę, chyba że wypełnia
cały wymagany okres ubezpieczenia. Tak więc koniecznym warunkiem nabycia
prawa do emerytury było w niniejszej sprawie to, aby ostatnim tytułem do
podlegania ubezpieczeniom społecznym było pozostawanie w stosunku pracy.
9
Niedopuszczalne jest również przyjęcie, iż wykonywanie umowy zlecenia w okresie
pobierania renty powoduje nabycie statusu pracowniczego. Odmienne stanowisko
w tej kwestii wyraził Sąd Najwyższy w uchwale I UZP 7/09. Stwierdzono w niej, że
ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1stycznia 1949 r., którzy po rozwiązaniu
stosunku pracy do czasu złożenia wniosku o wcześniejszą emeryturę otrzymywali
świadczenie przedemerytalne i w okresie jego pobierania zawarli umowę zlecenia z
tytułu której podlegali ubezpieczeniom społecznym, nie mogą być uznani za
ubezpieczonych, którzy ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę byli
pracownikami, w rozumieniu art. 29 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej.
Ostatecznie należy stwierdzić, że rozstrzygnięcie niniejszej sprawy jest
uzależnione od ustalenia długości i charakteru stażu ubezpieczeniowego
wnioskodawcy oraz od ustalenia statusu pracowniczego w rozumieniu art. 29 ust. 2
ustawy. Także z tych względów należało uznać, że zarzuty skargi kasacyjnej były
uzasadnione.
Z powyższych względów, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., orzeczono jak w
sentencji wyroku.