Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 września 2004 r.
II UK 471/03
Prawo do emerytury na podstawie art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nabywa osoba, która w dniu roz-
wiązania stosunku pracy posiadała wymagany tym przepisem pracowniczy
staż emerytalny oraz ustalone prawo do renty i w czasie pobierania tej renty
osiągnęła wiek emerytalny.
Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Jadwiga Skibińska-
Adamowicz, Andrzej Wróbel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 24 września 2004 r.
sprawy z wniosku Ireny G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w G.W. o emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Ape-
lacyjnego w Poznaniu z dnia 28 sierpnia 2003 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Wnioskodawczyni Irena G. w dniu 23 stycznia 2002r. ukończyła 55 lat. Od
dnia 7 września 1992 r. pobierała rentę inwalidzką II grupy (obecnie z tytułu całkowi-
tej niezdolności do pracy). Udowodniła 25 lat i 4 miesiące okresów składkowych i 8
miesięcy okresów nieskładkowych. Orzeczeniem z dnia 15 kwietnia 1997 r. Woje-
wódzkiej Komisji do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia została uznana za inwalidę II
grupy na stałe. Przed przejściem na rentę jej ostatnim ubezpieczeniem było ubezpie-
czenie z tytułu pozostawania w stosunku pracy.
Od dnia 1 stycznia 2000 r. wnioskodawczyni rozpoczęła działalność gospo-
darczą. Nie występowała z wnioskiem o objęcie jej dobrowolnym ubezpieczeniem
emerytalno-rentowym.
2
Wniosek o emeryturę złożyła 3 grudnia 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddział w G.W. decyzją z dnia 17 grudnia 2001 r. odmówił Irenie G. (urodzonej
23 stycznia 1947 r.) prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 29 w
związku z art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), gdyż przed zgło-
szeniem wniosku o emeryturę ostatnim ubezpieczeniem wnioskodawczyni była dzia-
łalność gospodarcza.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gorzowie Wielkopol-
skim wyrokiem z dnia 13 marca 2002 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnio-
skodawczyni prawo do emerytury na podstawie art. 29 ust. 1 wskazanej ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r., począwszy od 23 stycznia 2002 r. Sąd pierwszej instancji
wskazał, iż wnioskodawczyni w momencie nabycia prawa do renty legitymowała się
ponad 20 - letnim stażem pracy, a jej ostatnim ubezpieczeniem było ubezpieczenie
ze stosunku pracy. Podjęła, co prawda - od 1 stycznia 2000 r. działalność gospodar-
czą - ale z tego tytułu nie podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu emerytalno-rento-
wemu.
W ocenie Sądu Okręgowego fakt, że wnioskodawczyni prowadziła działalność
gospodarczą, a wymagany wiek osiągnęła dopiero w dniu 23 stycznia 2002 r., nie
stanowi przeszkody do przyznania jej prawa do emerytury, gdyż okres „oczekiwania”
na osiągnięcie wymaganego wieku nie powoduje utraty prawa do wcześniejszej eme-
rytury, skoro pozostałe przesłanki wnioskodawczyni spełniła już w 1992 r.
Apelację od powyższego wyroku wniósł organ rentowy, zarzucając wyrokowi
naruszenie prawa materialnego, a w szczególności przepisów art. 29 ust. 1 i art. 100
ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) wobec niespełnienia przez
wnioskodawczynię warunków do przyznania prawa do emerytury. W uzasadnieniu
apelacji skarżący podniósł, iż art. 29 ustawy dotyczy jedynie pracowników, którzy
stali się całkowicie niezdolni do pracy. W przypadku wnioskodawczyni, która wniosek
złożyła 3 grudnia 2001 r., będąc rencistką, nie ma on zastosowania.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 28 sierpnia 2003 r. [...] oddalił apelację. Sąd ten zaakceptował ustalenia fak-
tyczne poczynione przez Sąd pierwszej instancji, podzielił też stanowisko i pogląd
prawny tego Sądu.
3
Od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany wniósł kasację, opierając ją na naru-
szeniu prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
przepisu art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, polegające na przyjęciu przez Sąd Apelacyjny
stanowiska, że prawo do wcześniejszej emerytury określone tym przepisem nabywa
także osoba, która legitymuje się określonym przez ten przepis stażem ubezpiecze-
niowym, mimo iż wymagalny wiek osiągnęła i wniosek o świadczenie złożyła w cza-
sie, gdy nie była pracownikiem.
Wniosek o rozpoznanie kasacji skarżący uzasadnił tym, że w sprawie zacho-
dzi potrzeba wykładni przepisu art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez wyjaśnienie, czy z użyte-
go w art. 29 ustawy sformułowania „ubezpieczeni, urodzeni przed 1 stycznia 1949 r.
będący pracownikami” wynika, że unormowane w nim prawo do wcześniejszej eme-
rytury przysługuje tylko takim ubezpieczonym, którzy przed złożeniem wniosku o
przyznanie świadczenia byli objęci ubezpieczeniem z tytułu pracy wykonywanej w
ramach stosunku pracy, czy również przysługuje tym ubezpieczonym, którzy przed
zgłoszeniem wniosku o wcześniejszą emeryturę wykonywali działalność zarobkową
na innej podstawie niż stosunek pracy. Zdaniem pozwanego treść art. 29 nie uza-
sadnia tak rozszerzającej wykładni, jakiej dokonał Sąd Apelacyjny, przywołując sta-
nowisko Sądu Najwyższego zaprezentowane w wyroku z dnia 30 marca 2000r., II
UKN 443/99 (OSNAPiUS 2001 nr 17, poz. 542). Wskazując na powyższe skarżący
wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku oraz o zmianę poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 13 marca 2002 r. [...] i oddale-
nie odwołania skarżącej Ireny G.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Nie jest trafny zarzut naruszenia
zaskarżonym wyrokiem przepisu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, który stanowił, że ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1
stycznia 1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego
określonego w art. 27 pkt 1 tej ustawy, mogą przejść na emeryturę: 1) kobieta - po
osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładko-
wy albo jeżeli ma co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została
4
uznana za całkowicie niezdolną do pracy; 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60
lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany
za całkowicie niezdolnego do pracy. Zagadnieniem spornym jest to, czy sformułowa-
nie: „ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami”
obejmuje osobę, która w dniu rozwiązania stosunku pracy posiadała wymagany tym
przepisem staż pracy, nabyła prawo do wcześniejszej emerytury i co do której
stwierdzono, że od 1 stycznia 2000 r. rozpoczęła działalność gospodarczą, a wyma-
gany powyższym przepisem wiek emerytalny osiągnęła 23 stycznia 2002 r. Organ
rentowy jest zdania, że przepis art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych dotyczy wyłącznie pracowników lub osób, których ostat-
nim ubezpieczeniem było ubezpieczenie pracownicze, przy czym okres pobierania
świadczenia przedemerytalnego nie jest okresem podlegania ubezpieczeniu spo-
łecznemu, a zatem przepis ten „uzależnia przyznanie emerytury od faktu bycia obję-
tym ubezpieczeniem społecznym z tytułu zatrudnienia bezpośrednio przed złożeniem
wniosku o emeryturę.”
Przedstawiona w kasacji przez organ rentowy wykładnia przepisu art. 29
ustawy nie jest prawidłowa. W poprzednim stanie prawnym zagadnienie to regulował
przepis art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), który stanowił, że pracow-
nik, który nie osiągnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1 pkt 1, może
przejść na emeryturę: 1) kobieta - po osiągnięciu wieku 55 lat, jeżeli ma 30-letni
okres zatrudnienia albo jeżeli ma 20-letni okres zatrudnienia i zaliczona została do I
lub II grupy inwalidów, 2) mężczyzna - po osiągnięciu wieku 60 lat, jeżeli ma 25-letni
okres zatrudnienia i zaliczony został do I lub II grupy inwalidów. Sąd Najwyższy usta-
lił wykładnię tego przepisu w uchwale z dnia 16 kwietnia 1991 r., III UZP 22/90
(OSNCP 1991 nr 8-9, poz. 99), w której stwierdził między innymi, że prawo do wcze-
śniejszej emerytury na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin nabywa także były pracownik
niepozostający w zatrudnieniu w dacie osiągnięcia określonego w tym przepisie
wieku (55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyż-
szy wskazał na istotny argument systemowy, a mianowicie ten, że w wyniku zmiany
art. 26 tej ustawy „prawo do emerytury przysługuje obecnie bowiem wszystkim oso-
bom, które mają wymagany okres zatrudnienia i osiągnęły wiek emerytalny - nieza-
leżnie od tego w jakim czasie po ustaniu zatrudnienia (okresu równorzędnego z
5
okresem zatrudnienia) wiek ten osiągnęły.” Podkreślił także, iż na skutek tej zmiany
została „zmodyfikowana ubezpieczeniowa konstrukcja prawa do świadczeń, opiera-
jąca się na generalnej regule, że zdarzenie ubezpieczeniowe musi zajść w czasie
zatrudnienia (okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia), ewentualnie w tzw.
okresie ochronnym po ustaniu zatrudnienia (okresu równorzędnego z okresem za-
trudnienia), a dopuszczalne odejście od tej zasady musi zawsze wyraźnie wynikać z
przepisu.” Sąd Najwyższy wreszcie stwierdził, że „tak zasadnicza zmiana art. 26
ustawy o z.e.p. ma wpływ na wykładnię art. 27 tejże ustawy, jako normującego także
prawo do emerytury; szczególnie że określone w nim wymagania (poza wiekiem) w
stosunku do wymagań określonych w art. 26 ustawy o z.e.p. są znacznie większe.
Dlatego w obecnym stanie prawnym przez pojęcie „pracownik" występujące w art. 27
ustawy o z.e.p. należy rozumieć także byłego pracownika. W konsekwencji tego,
uzasadnione jest stanowisko, że spełnienie wymagań określonych tym przepisem
uprawnia do przyznania tzw. wcześniejszej emerytury także byłym pracownikom,
niezależnie od tego, kiedy wymagania te zostały spełnione”.
Z porównania przepisu art. 27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i przepisu art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych wynika „stylistyczno-treściowa zbieżność obu tych przepisów”
(zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2000 r., II UKN 443/99), co mogłoby
przemawiać za tym, że wykładnia prezentowana w powyższej uchwale Sądu Naj-
wyższego zachowuje aktualność w zmienionym stanie prawnym. Jednakże w aktual-
nym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd przeciwny, że pod rządem
art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wy-
kładnia ta jest nieaktualna (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II
UKN 646/00, OSNAPiUS 2003 nr 18, poz. 445; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12
lutego 2004 r., II UK 239/03). W ocenie Sądu Najwyższego rozpoznającego niniejszą
sprawę, porównanie brzmienia tych przepisów wskazuje, że między zawartym w art.
27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin sformułowa-
niem „pracownik, który nie osiągnął wieku emerytalnego określonego w art. 26 ust. 1
pkt 1” i sformułowaniem zawartym w art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych „ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia
1949 r., będący pracownikami, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego określonego
w art. 27 pkt 1”, nie ma istotnej różnicy, a w każdym razie takiej, która czyniłaby nie-
6
aktualną tezę powołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego i zawartą w jej uzasad-
nieniu argumentację prawną.
Aktualności tej tezy i jej uzasadnienia nie podważa w żadnym zakresie uza-
sadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 września 2000 r., K 1/00
(OTK 2000 nr 6, poz. 185), w którym stwierdzono, że w kontekście przepisów art. 5,
26 i 27 ust. 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin „nie ulega
wątpliwości, że uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę przysługiwało
jedynie pracownikom (zakres podmiotowy), którzy legitymowali się określonym cza-
sem zatrudnienia, rozumianym jako wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy
(zakres przedmiotowy)”. Przede wszystkim Trybunał Konstytucyjny nie jest konstytu-
cyjnie umocowany do dokonywania wykładni przepisów ustawowych, które nie są
zarazem przedmiotem oceny ich konstytucyjności, a w każdym razie wykładnia taka
z całą pewnością nie wiąże sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Ponadto wy-
kładnia ta jest błędna i odmienna od wykładni przedstawionej w powołanej uchwale
Sądu Najwyższego, do której Trybunał Konstytucyjny w ogóle nie odniósł się w uza-
sadnieniu wyroku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwala się pogląd, że redakcja przepisu
art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powo-
duje, że „pozostałe warunki do takiej emerytury, a w szczególności wiek (55 lat ko-
bieta, 60 lat mężczyzna) muszą być przez ubezpieczonego spełnione w okresie,
kiedy jest on pracownikiem albo nie stracił statusu pracownika przez objęcie innym
systemem ubezpieczenia społecznego. Nie pozwala natomiast na uznanie, że za
ubezpieczonych „będących pracownikami” można uważać także byłych pracowni-
ków, którzy wprawdzie legitymują się wymaganym pracowniczym stażem ubezpie-
czeniowym i wiekiem, ale w momencie przejścia na emeryturę pracownikami nie są,
a w szczególności pozbawia ich statusu pracowniczego objęcie innym systemem
ubezpieczenia społecznego” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2001 r., II
UKN 646/00; podobnie wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2004 r., II UK
239/03).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę pracy nie podziela
tego poglądu i jego uzasadnienia. Przepis art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych powinien być interpretowany ściśle, lecz nie
powinien jednocześnie podlegać wykładni zwężającej, jaką przedstawił Sąd Najwyż-
szy w wyrokach z dnia 7 grudnia 2001 r. i 12 lutego 2004 r. Przepis ten bowiem nie
7
daje podstawy do wyłączenia z zakresu „ubezpieczonych (…) będących pracowni-
kami” osoby, która w dniu rozwiązania stosunku pracy posiadała wymagany przez
ten przepis pracowniczy staż ubezpieczeniowy, a także ustalone prawo do renty i w
okresie otrzymywania tego świadczenia osiągnęła wymagany wiek emerytalny. Nale-
ży bowiem podkreślić, że prawo do renty związane było z podleganiem wnioskodaw-
czyni pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu, zaś biorąc pod rozwagę cel i
funkcję tego świadczenia (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14
stycznia 2000 r., II UKN 313/99, OSNP 2001 nr 10, poz. 358) należy uznać, że osoba
pobierająca to świadczenie jest z tego tytułu ubezpieczonym, będącym pracownikiem
w rozumieniu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych.
Statusu ubezpieczonego, będącego pracownikiem, nie pozbawia prowadzenie
działalności gospodarczej przez osobę pobierającą świadczenie w postaci renty.
Należy mieć bowiem na uwadze, że okres prowadzenia tej działalności był krótszy od
okresu pobierania świadczenia w postaci renty, co spowodowało, że złożenie wnio-
sku o emeryturę i osiągnięcie wymaganego wieku miało miejsce w okresie pobiera-
nia tego świadczenia. Wynika z tego, że wszystkie przesłanki nabycia przez wniosko-
dawczynię prawa do emerytury, a mianowicie wiek i staż pracy, związane są z ubez-
pieczeniem pracowniczym, co oznacza, że spełniła ona przesłanki określone w art.
29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Przedstawionej powyżej wykładni przepisu art. 29 ustawy nie stoi na prze-
szkodzie uzasadnienie wyżej powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w któ-
rym uznano, że „zastosowanie kryterium ubezpieczenia pracowniczego, w powiąza-
niu z okresem ubezpieczenia poprzedzającym złożenie wniosku o emeryturę, stano-
wi wprawdzie zawężenie zakresu podmiotowego w zakresie wcześniejszego prze-
chodzenia na emeryturę, jednakże w rozpatrywanej sprawie kryterium to nie narusza
zasad równości i sprawiedliwości społecznej.” Sąd Najwyższy w składzie rozpozna-
jącym niniejszą sprawę inaczej niż Trybunał Konstytucyjny rozumie treść i cel przepi-
su art. 29 ustawy i nie widzi podstaw, aby w ślad za Trybunałem przyjmować zwę-
żającą wykładnię tego przepisu, jak to uczynił Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 7
grudnia 2001 r. i 12 lutego 2004 r.
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================