Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 lutego 2004 r.
II UK 239/03
Przepis art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353), określający warunki uzyskania prawa do emerytury korzyst-
niejsze od ogólnych, dotyczy wyłącznie ubezpieczonych będących pracowni-
kami w dacie, z jaką mogą przejść na emeryturę, a więc po spełnieniu ostat-
niego z wymaganych warunków.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Krystyna
Bednarczyk, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 lutego 2004 r. sprawy
z wniosku Haliny P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w J.
o wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 6 marca 2003 r. [...],
z m i e n i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowe-
go-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie z dnia 8 października 2002 r.
[...] i oddalił odwołanie wnioskodawczyni.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 8 stycznia 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
J. odmówił wnioskodawczyni Halinie P. przyznania prawa do wcześniejszej emerytu-
ry na podstawie art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), wskazując,
że bezpośrednio przed złożeniem wniosku o świadczenie była objęta ubezpiecze-
niem rolniczym a nie pracowniczym, to zaś stanowi przeszkodę dla przyznania do-
chodzonego świadczenia. W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawczyni wniosła o jej
zmianę, podnosząc, iż odmowa przyznania żądanego świadczenia jest spowodowa-
2
na błędną interpretacją art. 29 powołanej ustawy, który nie ustanawia wymogu aby
ostatnim ubezpieczeniem przed złożeniem wniosku było ubezpieczenie pracownicze.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krośnie wyrokiem z
dnia 8 października 2002 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawczyni
prawo do świadczenia (wcześniejszej emerytury). Sąd ten ustalił, że wnioskodaw-
czyni po ukończeniu 55 lat życia złożyła wniosek emerytalny, a wcześniej - decyzją z
dnia 26 lipca 1999 r. - organ rentowy, ustalając wysokość emerytury wnioskodaw-
czyni dla potrzeb świadczenia przedemerytalnego, przyjął że posiada ona okresy
składkowy i nieskładkowy wynoszące łącznie 30 lat i 10 miesięcy. Do 31 maja 1999
r. pozostawała w stosunku pracy, od 15 czerwca do 31 lipca 1999 r. była zarejestro-
wana jako bezrobotna bez prawa pobierania zasiłku, a następnie od 1 sierpnia 1999
r. otrzymywała świadczenie przedemerytalne. W dniu 17 lipca 1999 r. wnioskodaw-
czyni przekazała gospodarstwo rolne zaś od 1 czerwca do 30 września 1999 r. była
objęta ubezpieczeniem społecznym rolników.
Sąd Okręgowy uznał, iż wnioskodawczyni w chwili zgłoszenia wniosku o eme-
ryturę spełniała warunki do jej otrzymania, bowiem ukończyła 55 lat życia oraz posia-
dała okres zatrudnienia przekraczający 30 lat. Zarzuty organu rentowego, iż skoro jej
ostatnim ubezpieczeniem nie było ubezpieczenie pracownicze, to nie może skutecz-
nie ubiegać się o emeryturę, uznał za bezzasadne, powołując się między innymi na
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2000 r., II UKN 443/99 (OSNAPiUS 2001
nr 17, poz. 542), według którego prawo do wcześniejszej emerytury może nabyć
osoba legitymująca się określonym przez przepisy stażem ubezpieczeniowym, mimo
że wymagany wiek osiągnęła i wniosek o świadczenie złożyła, w czasie gdy nie była
pracownikiem i podlegała ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia działal-
ności gospodarczej.
Rozpoznając apelację organu rentowego od tego wyroku, zarzucającą naru-
szenie prawa materialnego polegające na niewłaściwym zastosowaniu art. 29 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (w ocenie skarżącego powołany przepis umożliwia nabycie eme-
rytury ubezpieczonym będącym pracownikami przed złożeniem wniosku), Sąd Ape-
lacyjny w Rzeszowie oddalił ją, podzielając ustalenia i ocenę prawną dokonaną przez
Sąd pierwszej instancji. W ocenie Sądu drugiej instancji objęcie wnioskodawczyni
ubezpieczeniem społecznym rolników, nie stanowi przeszkody dla uzyskania świad-
czenia emerytalnego.
3
Powyższy wyrok zaskarżył kasacją organ rentowy i zarzucając: naruszenie
przepisów prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
art. 29 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach i ustalenie, że odwołują-
ca spełniła warunki do przyznania prawa do wcześniejszej emerytury, wniósł o jego
zmianę i orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpoznając sprawę Sąd Najwyższy działa w granicach zaskarżenia kasacją i
w ramach jej podstaw, a nadto związany jest ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 39311
§ 1 i 2 k.p.c.). Oznacza to, że nie jest
wątpliwe, iż wnioskodawczyni do dnia 31 maja 1999 r. pozostawała w stosunku
pracy, który ustał na podstawie wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę z
przyczyn leżących po jego stronie, przy czym pracodawca skrócił okres wypowiedze-
nia na podstawie art. 361
§ 1 k.p. do jednego miesiąca, co jednakże skutkuje zalicze-
niem okresu, za który przysługuje odszkodowanie, do okresu zatrudnienia, o ile pra-
cownik w tym czasie pozostaje bez pracy (§ 2 tego przepisu).
Nie jest też wątpliwe, że od dnia 1 sierpnia 1999 r. wnioskodawczyni otrzymy-
wała świadczenie przedemerytalne, a organ rentowy, ustalając wysokość emerytury
dla potrzeb przyznania tego świadczenia, przyjął iż wykazała ona okresy: składkowy
wynoszący 30 lat i 2 miesiące oraz nieskładkowy w wymiarze 8 miesięcy. W dniu 11
listopada 2001 r. wnioskodawczyni ukończyła 55 lat życia. Wspomnieć też trzeba, że
w okresie od 1 czerwca do 30 września 1999 r. objęta była ubezpieczeniem rolni-
czym. Na podstawie tych ustaleń należy ocenić jej ewentualne uprawnienie do tzw.
wcześniejszej emerytury na podstawie art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Przepis ten, co trzeba na wstępie zaznaczyć, jest sformułowany odmiennie niż art.
27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 247 ze zm.). Za uzasadnieniem wyroku Sądu Najwyż-
szego z dnia 4 czerwca 2003 r., II UK 311/02 (niepublikowany) trzeba powtórzyć, że
ta ostatnia ustawa obejmowała swoim zakresem podmiotowym wyłącznie zaopatrze-
nie emerytalne pracowników, a do osób ubezpieczonych w innych niż pracowniczy
systemach miała zastosowanie wówczas, gdy odsyłały do niej odpowiednie przepisy.
Stąd też w przepisach dotyczących świadczeń posługiwano się określeniem „pra-
4
cownik”. Przepis art. 26 ustawy o z.e.p. stanowił, że „emerytura przysługuje pracow-
nikowi, który spełnia następujące warunki” (chodzi o wiek emerytalny i okres zatrud-
nienia), a więc nie zawierał wymogu aby obydwa te warunki były spełnione w czasie
pozostawania w zatrudnieniu. Tak więc dla uzyskania emerytury wystarczało legity-
mowanie się okresem składkowym podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu spo-
łecznemu, do którego doliczało się inne okresy składkowe i nieskładkowe, zaś prawo
do emerytury pracownik nabywał w dacie spełnienia ostatniego warunku niezależnie
od tego czy pozostawał w zatrudnieniu, czy był ubezpieczony z innego tytułu czy też
nie podlegał żadnemu ubezpieczeniu społecznemu. Te same zasady miały zastoso-
wanie w przypadku ubiegania się o emeryturę na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy o
z.e.p., przewidującego niższy od ogólnego wiek emerytalny wynoszący dla kobiet 55
i dłuższy okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie 30 lat. Zawarte w tym
przepisie określenie „pracownik” było rozumiane tak samo jak określenie zawarte w
poprzednim przepisie, a więc wystarczyło legitymowanie się pracowniczym ubezpie-
czeniem społecznym w dowolnym okresie podlegania ubezpieczeniu. Przejście na
emeryturę w rozumieniu tego przepisu oznaczało skorzystanie z prawa do emerytury
bez konieczności przerwania zatrudnienia lub innej działalności. Powołany w kasacji
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2000 r., II UKN 443/99 (OSNAPiUS 2001
nr 17, poz. 542) dotyczył tylko tej regulacji, wyraźnie wskazując, że prawo do eme-
rytury w trybie art. 27 ust. 1 ustawy o z.e.p. może nabyć osoba legitymująca się
określonym stażem ubezpieczeniowym, także wtedy, gdy wymagany wiek osiągnęła
w czasie, gdy nie była pracownikiem i podlegała ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej. Analogiczne stanowisko zawiera uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1991 r., III UZP 22/90 (OSNCP1991 nr 8-9,
poz. 90), w myśl której prawo do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 27 ust. 1
ustawy o zep nabywa także były pracownik, nie pozostający w zatrudnieniu w dacie
osiągnięcia określonego w tym przepisie wieku. Na powyższe rozstrzygnięcia wnio-
skodawczyni nie może się skutecznie powoływać, co pominął Sąd Apelacyjny, gdyż
do daty utraty mocy obowiązującej ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
- do dnia 31 grudnia 1998 r. - nie osiągnęła wymaganego w art. 27 ust. 1 wieku 55
lat.
Obecnie obowiązująca ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych reguluje prawo do świadczeń nie tylko
dla pracowników, ale dla wszystkich ubezpieczonych na jednakowych zasadach, a
5
wyjątki od nich, obejmujące określony krąg uprawnionych (por. art. 29 i 32) lub okre-
ślone sytuacje (por. art. 31), muszą być interpretowane ściśle. Przepis art. 29 ust. 1,
określając korzystniejsze od ogólnych warunki uzyskania prawa do emerytury, wska-
zuje krąg osób uprawnionych przez sformułowanie „ubezpieczeni będący pracowni-
kami” mogą przejść na emeryturę, co oznacza, że z prawa tego mogą skorzystać
wyłącznie ubezpieczeni będący pracownikiem w dacie, z jaką mogą przejść na eme-
ryturę, a więc po spełnieniu ostatniego z wymaganych warunków. Gdyby uprawnie-
nie przysługiwało osobom, które w dacie spełnienia ostatniego warunku nie są już
pracownikami, ustawodawca użyłby takiego sformułowania, jakie zawarte zostało w
art. 32 ust. 1, który stanowi, że ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia
1949 r., będącym pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż określony w
art. 27 pkt 1. Na podstawie tego przepisu uprawniona osoba musi mieć status pra-
cownika tylko w okresie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze, natomiast status ten nie jest wymagany w dacie spełnienia warunków doty-
czących wieku oraz okresów składkowych i nieskładkowych, chyba że przepis
szczególny zawiera odmienne uregulowanie. Przepis używa bowiem sformułowania
„przysługuje emerytura” w odróżnieniu od określenia zawartego w art. 29 ust. 1, który
mówi o przejściu pracownika na emeryturę. W wyroku z dnia 19 września 2003 r., II
UK 47/03 (dotąd niepublikowany), Sąd Najwyższy przyjął, że podleganie rolniczemu
ubezpieczeniu społecznemu w dacie składania wniosku o emeryturę z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych nie wyłącza możliwości ubiegania się o prawo do świad-
czenia emerytalnego przysługującego w niższym wieku emerytalnym przez ubezpie-
czonego, który legitymuje się ustawowo wymaganymi okresami ubezpieczenia, w
tym okresem co najmniej 15 lat pracowniczego zatrudnienia w szczególnych warun-
kach lub w szczególnym charakterze.
Ograniczenie uprawnień do wcześniejszej emerytury tylko w stosunku do pra-
cowników nie narusza konstytucyjnej zasady równości wobec prawa. W tej kwestii
wypowiadał się Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 12 września 2000 r., K
1/00 (OTK 2000 nr 6, poz. 185) orzekł, że art. 29 i 46 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są zgodne z art. 2 i
art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniu wyroku stwier-
dził, że zawężenie w porównaniu z regulacją dotychczasową, kręgu podmiotowego w
zakresie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę nie narusza zasad równości i
6
sprawiedliwości społecznej. Ograniczenie to wynika z założeń i celów reformy syste-
mu świadczeń społecznych. Istotą tego systemu jest jego powszechność. W miejsce
dotychczas rozproszonych i fragmentarycznych regulacji wprowadza się jednakowe
zasady przyznawania świadczeń emerytalno-rentowych. W konsekwencji - przy za-
chowaniu praw nabytych - ogranicza się stopniowo dotychczasowe nierówne upraw-
nienia.
Na to orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego powołał się Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 7 grudnia 2001 r. II UKN 646/00 (OSNP 2003 nr 18, poz. 445). Stwier-
dził w nim, że „osoba objęta niepracowniczym ubezpieczeniem społecznym nie może
nabyć prawa do wcześniejszej emerytury, mimo posiadania wymaganego stażu i
wieku emerytalnego, przewidzianego art. 29 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS. Z redakcji tego przepisu wynika, że nie ma podstaw do uznania za ubezpie-
czonych „będących pracownikami” byłych pracowników, którzy wprawdzie legitymują
się wymaganym pracowniczym stażem ubezpieczeniowym, ale konieczny wiek osią-
gnęli już po utracie statusu pracownika, w związku z ustaniem stosunku pracy bądź
objęciem innym systemem ubezpieczenia społecznego.
Sąd Najwyższy orzekając w niniejszej sprawie podzielił ten pogląd i w związku
z tym, uznając za trafne zarzuty kasacji, orzekł jak w sentencji, po myśli art. 39315
k.p.c.
Marginalnie i bez związku z zasadnością kasacji, trzeba zauważyć, podziela-
jąc pogląd Sądu Najwyższego zawarty w wyroku z dnia 14 stycznia 2000 r., II UKN
313/99 (OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 358), przywołany w uzasadnieniu zaskarżone-
go wyroku, że rolnik pobierający zasiłek przedemerytalny nie ma obowiązku opłaca-
nia składki na ubezpieczenie społeczne rolników, gdyż okres pobierania zasiłku uwa-
żany jest za okres podlegania „innemu ubezpieczeniu społecznemu” w rozumieniu
art. 7 ust. 1 oraz art. 16 ust. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczaniu
społecznym rolników (jednolity tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.).
========================================