Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 181/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku L. H.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu i o zapłatę składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 stycznia 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od ubezpieczonego L. H. na rzecz Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów
zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
W decyzji z dnia 11 lutego 2008 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, po
pierwsze, stwierdził obowiązek podlegania L. H. zaopatrzeniu emerytalnemu
twórców i ich rodzin z tytułu wykonywania działalności artystycznej jako muzyk i
wokalista na zasadach określonych w ustawie z dnia 29 września 1973 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin w okresie od 1 stycznia 1974 r. – „do
nadal”, po drugie, ustalił podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy za okres od 1 grudnia 1997 r. do 31
stycznia 2008 r., po trzecie, zobowiązał ubezpieczonego do zapłaty składek za okres
wskazany w pkt 2 wraz z odsetkami.
Ubezpieczony odwołał się od powyższej decyzji w zakresie dotyczącym pkt 1
i 2 i domagał się objęcia ubezpieczeniem społecznym twórców już od 1 stycznia
1973 r. i ustalenia podstawy wymiaru składek od tego dnia do dnia 30 listopada
1997 r.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił
odwołanie wyrokiem z dnia 17 września 2006 r.; następnie zaś apelacja
ubezpieczonego od powyższego wyroku oddalona została wyrokiem Sądu
Apelacyjnego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 stycznia 2009 r.
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny wskazał, że
ubezpieczony po uzyskaniu (na swój wniosek zgłoszony w dniu 13 czerwca 2007 r.)
decyzji Komisji do spraw Zaopatrzenia Twórców przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa
Narodowego z dnia 7 czerwca 2007 r., stwierdzającej rozpoczęcie działalności
artystycznej od 1 stycznia 1973 r., w dniu 22 listopada 2007 r. wystąpił do organu
rentowego o objęcie go zaopatrzeniem emerytalnym twórców od 1 stycznia 1973 r.
W wyniku tego wniosku wydana została decyzja zaskarżona w części w niniejszym
postępowaniu. Zdaniem Sądu drugiej instancji, wyżej wskazana decyzja Komisji nie
dawała podstaw do objęcia ubezpieczonego ubezpieczeniem społecznym twórców
od daty w niej wskazanej, gdyż ustawa z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym twórców i ich rodzin (Dz. U. z 1983 r. Nr 31, poz. 145 ze zm.) weszła w
życie dopiero od 1 stycznia 1974 r., a więc to od tej daty ubezpieczony podlegał
ubezpieczeniu społecznemu. Za trafne Sąd Apelacyjny uznał stanowisko Sądu
Okręgowego, że składki za okres od 1 stycznia 1974 r. do 30 listopada 1997 r. uległy
3
przedawnieniu, Podkreślił, że zmiana art. 24 ust. 4 ustawy z dnia 13 października
1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007r. Nr 11,
poz. 74 ze zm. – powoływanej dalej jako ustawa systemowa) - od 1 stycznia 2003r. -
dokonana ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.), zastąpiła
dotychczasowy pięcioletni okres przedawnienia należności z tytułu składek okresem
dziesięcioletnim. Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 2005
r., I UK 232/04 (OSNP 2006 nr 1-2, poz. 26), a także dwie kolejne uchwały Sądu
Najwyższego: z dnia 2 lipca 2008r, w sprawie II UZP 5/08 (LEX nr 396253) oraz z
dnia 8 lipca 2008r., w sprawie I UZP 4/08 (LEX nr 396249), Sąd Apelacyjny wskazał,
że dziesięcioletni okres przedawnienia przewidziany w art. 24 ust. 4 ustawy z dnia
13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, w brzmieniu nadanym
ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw znajduje zastosowanie do
należności z tytułu składek, które stały się wymagalne przed dniem 1 stycznia 2003
r., jeżeli do tej daty nie uległy przedawnieniu według przepisów dotychczasowych.
Podzielił przy tym ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego, z których wynikało, że
przed 1 stycznia 2003 r. uległy przedawnieniu należności z tytułu składek od 1
stycznia 1974 r. do III kwartału 1997 r. - przy zastosowaniu pięcioletniego okresu
przedawnienia, natomiast składki za IV kwartał 1997 r. (wymagalne 11 stycznia 1998
r.) przedawniły się przed wydaniem zaskarżonej decyzji - przy zastosowaniu
dziesięcioletniego okresu przedawnienia, który upłynął 11 stycznia 2008 r. Sąd
Apelacyjny podkreślił, że fakt przyjmowania przez organ rentowy przedawnionych
składek od innych osób (twórców) stanowił nieprawidłową praktykę.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku (powołującej się na
zaskarżenie wyroku w całości) ubezpieczony zarzucił naruszenie art. 32 Konstytucji
RP i art. 31 ustawy systemowej w związku z art. 59 § 1 pkt 9 ustawy 29 sierpnia
1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60, ze zm.)
oraz art. 117 § 2 k.c. – poprzez jego błędną wykładnię, z której wynika, że nie można
zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia składek.
Z tych względów skarżący wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku w zakresie
ustalania podstawy wymiaru składek od ubezpieczonego wnioskodawcy z tytułu
4
wykonywania działalności artystycznej na zasadach określonych w ustawie z dnia 27
września 1973 r. od 1 stycznia 1974 r. do 30 listopada 1997 r.”, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku we wskazanym wyżej zakresie i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie na
swoją rzecz kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że organ rentowy, powołując się, z jednej
strony na przedawnienie składek, z drugiej strony wskazuje, że składki za okresy
wsteczne od innych ubezpieczonych – twórców były przyjmowane za zgodą
dyrektora Oddziału, czyli, według skarżącego, wedle zasady wnikającej z art. 117 §
2 k.c. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie temu, aby takie samo rozwiązanie
zastosować w stosunku do niego. Organ rentowy ustalił podstawę wymiaru składek
jedynie za okres od 1 grudnia 1997 r. do 31 stycznia 2008 r. i jest to okres
najbardziej niekorzystny dla ubezpieczonego z punktu widzenia wysokości
emerytury. Skarżący nie zgadza się z takim stanowiskiem także ze względu na to,
że został inaczej (gorzej) potraktowany niż inni twórcy i stanowi to ewidentne
naruszenie art. 32 Konstytucji RP. Zdaniem skarżącego, nawet bez stosowania
zasady wynikającej z art. 117 § 2 k.c., składki za okres wsteczny mogą zostać
przyjęte przez organ rentowy. Mianowicie, ubezpieczony, zachowując formalne
wymaganie zgłoszenia się do ubezpieczeń społecznych, po wydaniu decyzji przez
Komisję do spraw Zaopatrzenia Twórców przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa
Narodowego, zgłosił się do ubezpieczenia w listopadzie 2007 r., tj. w przepisanym
terminie. Jak wynika ze stanowiska przedstawionego przez pozwanego w piśmie
procesowym z dnia 7 lipca 2008 r., organ rentowy naliczał składkę za okres
działalności artystycznej wykazany i potwierdzony w decyzji przez tę Komisję.
Skarżący podkreślił też, że jego ubezpieczenie od 1 stycznia 1974 r. nadal trwa.
Biorąc zaś pod uwagę zasady ustalania podstawy wymiaru emerytury, które między
innymi przewidują jej ustalenie z przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składki
na ubezpieczenie społeczne z 20 lat kalendarzowych z całego okresu podlegania
ubezpieczeniu, wymiar składek do zapłacenia może być stwierdzony z okresu od 1
stycznia 1974 r. do końca 1997 r.
Skarżący przedstawił też stanowisko, z którego wynika, że organ rentowy
niesłusznie wskazuje na przedawnienie składek, bowiem art. 59 § 1 pkt 9 Ordynacji
5
podatkowej w związku z art. 31 ustawy systemowej powołuje się na bieg
przedawnienia „od momentu zawarcia z ubezpieczonym umowy i wymagalności
składek”. Jego zdaniem, składki są wymagalne i należne od daty wydania
zaskarżonej decyzji (11 luty 2008 r.) i od tej daty należy liczyć dziesięcioletni termin
przedawnienia.
W odpowiedzi na skargę organ rentowy wniósł o wydanie postanowienia o
odmowie przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie oraz o
zasądzenie od ubezpieczonego na swoją rzecz kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności nie sposób nie dostrzec sprzeczności między
wskazaniem, w jakim zakresie jest zaskarżony wyrok Sądu drugiej instancji a
wnioskami kasacyjnymi. Z jednej bowiem strony skarżący zaskarża w całości wyrok,
który dotyczy okresu od 1 stycznia 1973 r. do 30 listopada 1997 r., z drugiej zaś
strony wnosi o zmianę lub uchylenie rozstrzygnięcia w części dotyczącej „ustalania
podstawy wymiaru składek od ubezpieczonego wnioskodawcy z tytułu wykonywania
działalności artystycznej na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 września
1973 r. od 1 stycznia 1974 r. do 30 listopada 1997 r.”. W uzasadnieniu zaś skargi
znajduje się stwierdzenie, że: „wnioskodawca przyznaje, że organ rentowy słusznie
objął go zaopatrzeniem emerytalnym twórców i ich rodzin od 1 stycznia 1974 r. [...],
mając na względzie, iż od tego dnia weszła w życie ustawa z dnia 27 września 1973
r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin”. Biorąc po uwagę to, iż w
skardze nie zawarto zarzutu dotyczącego daty początkowej (1 stycznia 1974 r.)
powstania ubezpieczenia społecznego twórców, Sąd Najwyższy uznał, że w istocie
zaskarżona została ta część wyroku, która dotyczy odmowy ustalenia podstawy
wymiaru składek za okres od 1 stycznia 1974 r. do 30 listopada 1997 r.
Skarga nie zawiera usprawiedliwionej podstawy. Przede wszystkim podkreślić
należy, że autonomiczność i odrębność przepisów prawa ubezpieczeń społecznych
wobec przepisów prawa cywilnego sprawia, iż na gruncie stosunków ubezpieczenia
społecznego dopuszcza się tylko na zasadzie wyjątku stosowanie wskazanych
6
expressis verbis regulacji cywilistycznych (tak Sąd Najwyższy w wyrokach: z dnia 28
października 2008 r., III UK 71/08, LEX nr 519959, z dnia 8 stycznia 1999 r., II UKN
398/98, niepublikowany). Przykładowo można wskazać przepis art. 84 ust. 1,
zgodnie z którym osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń
społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z odsetkami, w wysokości i na
zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Nie ma więc podstaw do
stosowania do zobowiązań składkowych przepisu art. 117 § 2 k.c. Natomiast
przepisy ustawy systemowej dotyczące przedawnienia składek nie przewidują
możliwości zrzeczenia się przedawnienia, co wynika z odmiennego skutku, jaki
wywołuje przedawnienie składek w stosunku do przedawnienia zobowiązań
cywilnoprawnych. Przedawnienie zobowiązań cywilnoprawnych, uwzględniane
wyłącznie na zarzut strony, powoduje przekształcenie ich w zobowiązania naturalne,
skutkiem czego, chociaż zobowiązanie istnieje nadal (nie wygasa), nie jest możliwe
ich dochodzenie od osoby zobowiązanej. Z kolei zrzeczenie się zarzutu
przedawnienia prowadzi do przeobrażenia z mocy prawa zobowiązania naturalnego
w zaskarżalne roszczenie - zobowiązanie zupełne (por. wyroki Sądu Najwyższego: z
dnia 12 października 2006 r., I CSK 119/06, LEX nr 395217, z dnia 19 marca 2002
r., IV CKN 917/00, LEX nr 54485). Natomiast zgodnie z art. 59 § 1 pkt 9 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy systemowej przedawnienie składek
powoduje wygaśnięcie zobowiązania. Odpada tym samym podstawa świadczenia.
Wygaśnięcie zobowiązania składkowego powoduje, że płatnik składek nie jest już
zobowiązany do zapłaty składki, a organ rentowy, nie mając tytułu prawnego, nie
jest uprawniony do jej pobierania. Trafnie zważył Sąd pierwszej instancji, że upływ
terminu przedawnienia zobowiązania składkowego wyznacza granicę czasową,
poza którą niemożliwą staje się egzekucja zobowiązania podatkowego, a jego
dobrowolne uiszczenie powoduje powstanie nadpłaty (por. także wyrok
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 10 grudnia 2008 r., III
S.A./Wa 2431/08, LEX nr 522566). Z tej przyczyny płatnik składek nie ma
możliwości zrzeczenia się przedawnienia zobowiązania składkowego. Stąd też
skarżący w oparciu o zasadę wyrażoną w art. 32 Konstytucji RP nie może domagać
się od organu rentowego, aby przyjął od niego przedawnione składki, tak jak to
uczynił wobec innych twórców i artystów. Zasada równego traktowania obywateli
7
przez władze publiczne funkcjonuje w granicach obowiązującego prawa, a nie
wbrew niemu.
Skarżący kwestionuje w skardze również i to, że sporne składki uległy
przedawnieniu, wywodząc, że stały się one wymagalne dopiero w dacie wydania
zaskarżonej w niniejszym postępowaniu decyzji organu rentowego. Twierdzenie to
nie zostało poparte w zasadzie żadną argumentacją prawną. Co ważniejsze
jednak, skuteczne zakwestionowanie daty wymagalności tych składek, przyjętej
przez Sąd, nie mogło opierać się wyłącznie na zarzucie naruszenia art. 59 § 1 pkt
9 ustawy 29 sierpnia 1997 r. Ordynacji podatkowej. Przepis ten bowiem jedynie
stanowi o wygaśnięciu przedawnionych zobowiązań, nie określa natomiast
początku biegu terminu przedawnienia. Tak sformułowany zarzut wymagał zatem
powołania stosownych przepisów, obowiązujących w całym spornym okresie,
określających termin zapłaty składek, a więc przepisów aktów wykonawczych do
ustawy z dnia 29 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich
rodzin. Termin zapłaty składek regulowały odpowiednie przepisy rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 29 grudnia 1973 r. w sprawie wykonania ustawy o
zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin (Dz.U. z 1974 r. Nr 1, poz. 1 ze
zm.), wydanego na podstawie art. 8 ust. 2 tej ustawy - w brzmieniu obowiązującym
do 31 grudnia 1983 r., znowelizowane na podstawie rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 23 stycznia 1984 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie
wykonania ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin (Dz.U. Nr 9,
poz. 35). Kolejnym aktem prawnym było rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17
sierpnia 1987 r. w sprawie wykonania ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym twórców
i ich rodzin (Dz.U. Nr 26, poz. 145 ze zm.), następnie zaś rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego
oraz rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (Dz.U. Nr 7,
poz. 41 ze zm.).
Natomiast przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych regulują
sytuację twórców i artystów od dnia jej wejścia w życie, tj. od 1 stycznia 1999 r.
Przepis art. 36 ust. 4a, dodany ustawą z dnia 23 grudnia 1999 r. o zmianie ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 110,
8
poz.1256) z dniem 30 grudnia 1999 r. stanowi, że twórcy i artyści zgłoszeń do
ubezpieczeń społecznych dokonują w ciągu 7 dni od dnia otrzymania decyzji Komisji
do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców ustalającej datę rozpoczęcia
wykonywania działalności twórczej lub artystycznej. Z kolei w myśl art. 47 ust. 1a
(dodanym od 30 grudnia 1999 r. na mocy ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. o
zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw)
twórcy i artyści przesyłają deklaracje rozliczeniowe i imienne raporty miesięczne
oraz opłacają składki za okres wykonywania działalności twórczej lub artystycznej
przed dniem wydania decyzji Komisji do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego
Twórców w terminie opłacania składek za miesiąc, w którym otrzymali decyzję.
Wynikający z tych przepisów sposób i termin opłacania składek przez twórców i
artystów, na które zdaje się powoływać skarżący, nie mogą mieć zastosowania do
stanów zaistniałych, w okresie, kiedy przepisy te nie obowiązywały. Innymi słowy,
wymagalność składek w okresie przed 1 stycznia 1999 r. określają przepisy
regulujące tę materię przed wskazaną datą.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji. O kosztach rozstrzygnięto po myśli odpowiednio stosowanego art.
98 k.p.c. w związku z § 11 ust. 2 w związku z §12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U.
Nr 163, poz. 1349 ze zm.).