Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 204/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J.H.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej Fundacji S. reprezentowanej przez kuratora C. G.
o objęcie ubezpieczeniem społecznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 lutego 2009 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. przyznaje adwokatowi K. Ś. od Skarbu Państwa (kasa Sądu
Apelacyjnego) tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu w postępowaniu kasacyjnym kwotę 120 (sto
dwadzieścia) zł powiększoną o podatek od towarów i usług.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 12 grudnia 2001 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w W. oddalił odwołanie J.H. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (zwanego dalej Zakładem) z dnia 6 sierpnia 1998 r.
ustalającej, że od dnia 23 lutego 1993 r. wnioskodawca nie podlega ubezpieczeniu
społecznemu pracowników. Wyrokiem z dnia 4 grudnia 2003 r. Sąd Apelacyjny
uchylił powyższy wyrok, zniósł postępowanie w całości i przekazał sprawę Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania z uwagi na zachodzącą nieważność
postępowania spowodowaną niewezwaniem do udziału w sprawie pracodawcy
wnioskodawcy.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 25 lutego 2008 r. Sąd
Okręgowy zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że stwierdził, iż
wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu społecznemu pracowników od 23 lutego
1993 r. do 27 marca 2000 r. z tytułu zatrudnienia w Fundacji „S." Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
W dniu 1 października 1992 r. wnioskodawca zawarł z Fundacją umowę o
pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku
dyrektora do spraw zatrudnienia za wynagrodzeniem w kwocie 2.500 zł. Do
obowiązków wnioskodawcy należało organizowanie zatrudnienia Polaków za
granicą, głównie w Niemczech i Syrii. Fundacja założona została w dniu 1 września
1992 r. i z tą datą rozpoczęła działalność gospodarczą. Od grudnia 1992 r.
wnioskodawca nie otrzymywał wynagrodzenia za pracę, a Fundacja zaprzestała
swojej działalności. Pomimo niemożności skontaktowania się z członkami zarządu
ani fundatorami wnioskodawca nadal był jej pracownikiem, podejmując między
innymi działania mające na celu odszukanie majątku Fundacji oraz zaspokojenie jej
wierzycieli. Stosunek pracy pomiędzy stronami trwał do 27 marca 2000 r., kiedy to
w ramach ugody pozasądowej Fundacja - reprezentowana przez kuratora D. S. -
zobowiązała się do wypłacenia wnioskodawcy kwoty 30.000 zł z tytułu
zaspokojenia roszczeń wynikających z umowy o pracę z dnia 1 października 1992
r., pod warunkiem uzyskania dostatecznych środków finansowych ze sprzedaży
składników majątkowych Fundacji lub innych źródeł, w terminie 14 dni licząc od
dnia uzyskania środków. Strony postanowiły, że zapłata przedmiotowej kwoty
zaspokaja wszelkie roszczenia pracownika w stosunku do pracodawcy objęte
3
postępowaniem w sprawie XII P …/98 Sądu Okręgowego w W., w której
wnioskodawca dochodził zasądzenia należności wynikających z łączącego strony
stosunku pracy, w tym w szczególności zaległego wynagrodzenia za pracę.
Wyrokiem zaocznym z dnia 28 lipca 2003 r., sygn. akt VII …/02 Sąd Rejonowy w
W. zasądził od Fundacji na rzecz wnioskodawcy kwotę 30.000 zł tytułem
świadczenia objętego ugodą pozasądową z dnia 27 marca 2000 r. W dniu 21
czerwca 2007 r. działający w imieniu Fundacji kurator sądowy C. G. wystawił
świadectwo pracy stwierdzające, że wnioskodawca zatrudniony był w Fundacji w
okresie od 1 października 1992 r. do 27 marca 2000 r.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, zgodnie z art. 4 ust. 1 i 3 ustawy z dnia
25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) obowiązek pracowniczego
ubezpieczenia społecznego powstaje z dniem nawiązania stosunku pracy, a
wygasa z mocy ustawy z dniem wygaśnięcia tego stosunku. Łącząca
wnioskodawcę z Fundacją umowa o pracę uległa rozwiązaniu w trybie
porozumienia stron z dniem 27 marca 2000 r. na mocy ugody pozasądowej, co
potwierdza wystawione w dniu 21 czerwca 2007 r. świadectwo pracy, stanowiące
„najbardziej wiarygodne źródło informacji co do okresu pozostawania przez
odwołującego w stosunku pracy”. Natomiast okoliczności odnoszące się do
nieświadczenia przez wnioskodawcę pracy i nieotrzymywania wynagrodzenia Sąd
Okręgowy uznał za pozbawione znaczenia, wskazując, że wnioskodawca
pozostawał w gotowości do świadczenia pracy, „z uwagi jednak na brak
jakiegokolwiek kontaktu z przełożonymi był pozbawiony możliwości faktycznego
działania”.
Wyrokiem z dnia 10 lutego 2009 r. Sąd Apelacyjny, w uwzględnieniu apelacji
Zakładu, zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie wnioskodawcy.
Sąd drugiej instancji wskazał, że ugodę z dnia 27 marca 2000 r. zawarła
występująca w charakterze pracodawcy kurator D. S., a ugoda ta, stanowiąc o
zaspokojeniu roszczeń wynikających z umowy o pracę zawartej w dniu 1
października 1992 r., nie precyzowała ich rodzaju. Z postanowienia z dnia 11
września 1997 r. Sądu Rejonowego - Wydział XVII Gospodarczy wynika, że kurator
D. S. została ustanowiona dla nieznanych z miejsca pobytu organów Fundacji i do
4
rozpatrzenia celowości złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, zabezpieczenia
roszczeń Fundacji dotyczących odszkodowania za wyrządzone jej szkody oraz
egzekucji innych należności Fundacji i złożenie w tym zakresie sprawozdania. Z
postanowienia tego nie wynika, aby kurator miała uprawnienia do występowania w
charakterze pracodawcy i zawierania ugód z pracownikami (art. 603 k.c.).
Postanowieniem z dnia 20 listopada 2003 r. Sąd Rejonowy - XXI Wydział
Gospodarczy zwolnił D. S. z funkcji kuratora dla z nieznanego z miejsca pobytu
zarządu Fundacji wobec ukończenia postępowania egzekucyjnego.
Postanowieniem z dnia 22 lipca 2004 r. Sąd Rejonowy - III Wydział Rodzinny i
Nieletnich ustanowił kuratora C. G. do powołania organów Fundacji, a w przypadku
braku takiej możliwości - do podjęcia uchwały o likwidacji i powołaniu likwidatora.
Kurator ten wystawił powodowi świadectwo pracy potwierdzające jego zatrudnienie
w Fundacji od 1 października 1992 r. do 27 marca 2000 r. opierając się wyłącznie
na ugodzie zawartej w dniu 27 marca 2000 r., aczkolwiek nie miał żadnej wiedzy w
zakresie objętym świadectwem pracy, ani nie posiadał uprawnień do wydania
takiego dokumentu w świetle postanowienia sądu z dnia 22 lipca 2004 r.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, aczkolwiek zakres uprawnień wynikający z
postanowień sądów o ustanowieniu kuratorów nie dawał im podstaw do
występowania w charakterze pracodawców, to jest to okoliczność drugorzędna w
sprawie, której przedmiotem jest objęcie pracowniczym ubezpieczeniem
społecznym. Istotą tej sprawy jest bowiem ustalenie, czy po dniu 1 października
1992 r. wnioskodawca posiadał status pracownika. Tymczasem wnioskodawca nie
wykazał, że po wskazanej dacie świadczył pracę pełniąc obowiązki pracownika i
faktycznie nim był spełniając kryteria określone w art. 22 k.p. Samo wskazywanie
przez wnioskodawcę na wykonywanie czynności związanych z werbowaniem
pracowników do pracy w Niemczech i Syrii jest niewiarygodne, gdyż taka
działalność nie wynikała z określonego w rejestrze celu Fundacji. Gdyby nawet
przyjąć, że po 1992 r. wnioskodawca podejmował jakieś czynności, to - według jego
własnych twierdzeń - miały one polegać na wyprzedaży majątku Fundacji w celu
odzyskania wynagrodzenia, a zatem nie stanowiły wykonywania umowy o pracę,
ale miały charakter jednostronnych czynności w celu zaspokojenia własnych
roszczeń. Bezsporne jest bowiem, że od lutego 1993 r. Fundacja zaprzestała
5
swojej działalności, a wnioskodawca stracił status pracownika. W tej sytuacji treść
wystawionego wnioskodawcy przez kuratora C. G. świadectwa pracy nie znajduje
żadnego potwierdzenia ani co do faktu świadczenia pracy przez wnioskodawcę, ani
co do daty zakończenia jego zatrudnienia. Trudno przyjąć, aby okres pozostawania
w gotowości do pracy mógł być bliżej nieokreślony lub - jak w przypadku
wnioskodawcy - wynosić 7 lat, skoro nie było przeszkód, aby bezpośrednio po
zaprzestaniu działalności przez Fundację pełniący funkcję dyrektora wnioskodawca
uregulował kwestię swojego zatrudnienia. W tej sytuacji zaliczenie spornego okresu
jako okresu zatrudnienia i objęcie wnioskodawcy ubezpieczeniem społecznym
pracowników byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
W konkluzji Sąd drugiej instancji stwierdził , że „brak statusu pracownika w
świetle art. 4 ust. 1 i 5, art. 11 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych i art. 6 ust. 1 w związku z art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,
uniemożliwia wnioskodawcy podleganie obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu”.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił
naruszenie prawa materialnego, tj.: 1) art. 4 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 25 listopada
1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych i art. 6 ust. 1 pkt 1 w
związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.),
poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i ustalenie, że skarżący nie był uprawniony
do objęcia ubezpieczeniem społecznym, podczas gdy spełniał wszystkie przesłanki
do objęcia ubezpieczeniem społecznym w okresie od 23 lutego 1993 r. do 27
marca 2000 r., gdyż pozostawał w stosunku pracy; 2) art. 30 § 1 k.p., poprzez jego
niezastosowanie na skutek przyjęcia, że zawarta w dniu 1 października 1992 r.
umowa o pracę na czas nieokreślony uległa rozwiązaniu w sposób dorozumiany z
chwilą zaprzestania działalności Fundacji, podczas gdy przepis ten nie przewiduje
takiej możliwości rozwiązywania stosunku pracy; 3) art. 31
§ 1 k.p. w związku z art.
42 k.c., poprzez ich niezastosowanie na skutek przyjęcia, że w przypadku braku
organów osoby prawnej ustanowiony kurator nie był uprawniony do podejmowania
za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy, w tym do
6
wystawiania świadectw pracy, zawierania ugód oraz rozliczenia z wierzycielami, do
których zalicza się między innymi pracownik Fundacji, podczas gdy w świetle tych
przepisów kurator był uprawniony do dokonywania takich czynności.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku w całości i oddalenie apelacji organu rentowego, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że skarżący w rozumieniu
powołanych przepisów ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych był w spornym
okresie pracownikiem, pozostawał w dyspozycji pracodawcy i wyrażał gotowość
świadczenia pracy, powinien więc podlegać ubezpieczeniu społecznemu, a do
rozwiązania umowy o pracę nie może dojść w sposób samoistny lub dorozumiany
(tak w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2001 r., II UKN 279/00).
Skarżący wskazał, że art. 42 k.c., odczytywany w związku z art. 31
§ 1 k.p., ma na
celu ochronę wierzycieli osób prawnych, które nie prowadzą już aktywnej
działalności gospodarczej, ale mogą odpowiadać za swoje zobowiązania, a zatem
kurator był uprawniony i zobowiązany do podjęcia wobec wnioskodawcy czynności
mających na celu uregulowanie sytuacji prawnej i dokonanie rozliczeń finansowych.
W konsekwencji pierwszy kurator był uprawniony do zawarcia ugody z
wnioskodawcą jako wierzycielem, natomiast wystawione przez drugiego kuratora
świadectwo pracy, niepodważone w trybie art. 97 § 21
lub art. 99 k.p., jest
dokumentem funkcjonującym w obrocie, a jego kwestionowanie jest spóźnione.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest nieusprawiedliwiona. Została ona oparta wyłącznie na
podstawie naruszenia prawa materialnego, co oznacza, że Sąd Najwyższy z mocy
art. 39813
§ 2 k.p.c. jest związany poczynionym przez Sąd drugiej instancji
ustaleniem, iż skarżący po dniu 1 października 1992 r. nie świadczył pracy i nie
pełnił obowiązków pracownika (nie wykonywał zatrudnienia wynikającego z umowy
o pracę). To właśnie ustalenie stanowiło w pierwszym rzędzie podstawę oceny
Sądu Apelacyjnego, że wnioskodawca w istocie nie posiadał statusu pracownika i
nie spełniał kryteriów określonych w art. 22 k.p. Oznacza to, iż w ocenie tego Sądu
7
- pomimo formalnego zawarcia umowy o pracę - stron nie łączył stosunek prawny o
cechach określonych w tym przepisie. Skarga kasacyjna nie zawiera zarzutu
obrazy art. 22 § 1 k.p., tymczasem reguluje on podstawową i decydującą o wyniku
rozstrzygnięcia kwestię, czy skarżącego łączył z Fundacją stosunek pracy. Dopiero
udzielenie na tak postawione pytanie odpowiedzi pozytywnej może rodzić dalsze
konsekwencje w postaci podlegania przez niego ubezpieczeniu społecznemu
(ubezpieczeniom społecznym) z tego tytułu.
W myśl przytoczonych przez skarżącego art. 4 ust. 1 i 3 ustawy o organizacji
i finansowaniu ubezpieczeń społecznych oraz art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 8
ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., zwanej dalej ustawą
systemową), a także art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1 i art. 13 pkt 1 tej ustawy,
obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym podlegały i podlegają osoby będące
pracownikami, a więc pozostające w stosunku pracy, od dnia nawiązania tego
stosunku do dnia jego ustania. Inaczej mówiąc, tytułem ubezpieczeń społecznych
tych osób był i jest stosunek pracy. Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik
zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i
pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę,
a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem (art. 22 § 1 k.p.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że dla włączenia do
ubezpieczenia społecznego niezbędna jest przynależność do określonej w ustawie
systemowej grupy podmiotów podlegających obowiązkowo ubezpieczeniom
społecznym. O tym czy strony istotnie nawiązały stosunek pracy stanowiący tytuł
ubezpieczeń społecznych nie decyduje zatem samo formalne zawarcie umowy o
pracę, wypłata wynagrodzenia, przystąpienie do ubezpieczenia i opłacenie składki,
wystawienie świadectwa pracy, ale faktyczne i rzeczywiste realizowanie elementów
charakterystycznych dla stosunku pracy, a wynikających z art. 22 § 1 k.p. Istotne
więc jest, aby stosunek pracy zrealizował się przez wykonywanie zatrudnienia o
cechach pracowniczych, a okoliczności wynikające z formalnie zawartej umowy o
pracę lub ugody pozasądowej nie są wiążące w postępowaniu o ustalenie
podlegania obowiązkowi pracowniczego ubezpieczenia społecznego (por. między
8
innymi wyrok z dnia 19 lutego 2008 r., II UK 122/07, LEX nr 448905 i orzeczenia
tam powołane).
W sprawie, w której wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna,
podstawę rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji stanowiło w pierwszym rzędzie
niezakwestionowane przez skarżącego ustalenie, że po dniu 1 października 1992 r.
nie świadczył pracy i nie pełnił obowiązków pracownika, a w rezultacie nie
wykonywał zatrudnienia o cechach określonych w art. 22 § 1 k.p. Wnioskodawca
nie może być zatem uznany za podmiot ubezpieczenia pracowniczego, gdyż nie
może nim być osoba, która nie świadczyła pracy w ramach stosunku pracy i przez
to nie można jej było przypisać cech pracownika. Takiego wniosku - wbrew
stanowisku skarżącego - nie da się również wyprowadzić z samego faktu
wystawienia świadectwa pracy i jego treści. Świadectwo pracy nie jest bowiem ani
oświadczeniem woli, ani dokumentem urzędowym, nie tworzy praw podmiotowych i
nie ma cech wyłączności w zakresie dowodowym, także po upływie terminów z art.
97 § 21
k.p. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 1991 r., I PR 422/90,
LEX nr 14682; z dnia 17 maja 1996 r., I PRN 40/96, Prok. i Pr.-wkł. 1996 nr 10, s.
58; z dnia 21 kwietnia 1998 r., II UKN 2/98, OSNAPiUS 1999 nr 7, poz. 251;
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1990 r., III PZP
15/90, OSNCP 1991 nr 4, poz. 45).
W pozostałym zakresie dywagacje Sądu drugiej instancji mają charakter
hipotetyczny („jeśli nawet przyjąć, że wnioskodawca podejmował jednorazowe
czynności…”) i z tego względu skierowane do nich zarzuty kasacyjne nie wymagają
rozważenia jako nieistotne dla wyniku sprawy.
Z tych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu z mocy art. 39814
k.p.c.