Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 132/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Halina Kiryło
w sprawie z wniosku D. D. Sp. z o.o. z siedzibą w W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w W.
z udziałem zainteresowanych : M. M., E. P., J. N., A. R., P. T., E. W., R. G., S. G.,
D. P., E. A., J. Ś., R. C.
o składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 listopada 2008 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 13
listopada 2008 r., na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W. z
dnia 25 marca 2008 r. i oddalił odwołanie „D. D.” Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w W. od decyzji organu rentowego z dnia 6 lipca 2006 r., na
mocy której wymierzono Spółce (płatnikowi składek) składki na ubezpieczenia
społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, na Fundusz Pracy oraz Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych z tytułu kosztów indywidualnych
umów ubezpieczenia na życie na rzecz pracowników zawartych przez pracodawcę.
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny zakwestionował
stanowisko Sądu pierwszej instancji, zgodnie z którym § 2 ust. 1 pkt 32
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w
sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) dotyczy
także indywidualnych umów ubezpieczenia na życie zawieranych przez
pracodawcę na rzecz pracowników. W ocenie Sądu drugiej instancji Sąd Okręgowy
dokonał wadliwej interpretacji powyższego przepisu, gdyż dotyczy on wyłącznie
umów grupowego ubezpieczenia na życie, co wynika z jego wykładni funkcjonalnej.
Zdaniem Sądu ”abstrakcyjna możliwość przystąpienia do ubezpieczenia większej
ilości osób (pracowników), o jakiej mowa w cytowanym przepisie, wynikać może
jedynie z zasad określonych w ogólnych warunkach ubezpieczenia grupowego, nie
zaś w indywidualnych warunkach dotyczących jednego ubezpieczonego”. Powołał
się również na wykładnię systemową, wywodząc, że wyłączenie wynikające z
powyższego przepisu miało zastosowanie do przychodów uzyskanych do dnia 31
grudnia 2004 r., a to ograniczenie czasowe wynikało z wejścia w życie ustawy z
dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz.U. Nr 116,
poz. 1207 ze zm.). Na podstawie art. 24 tej ustawy do przychodu stanowiącego
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne nie wlicza się składki
podstawowej wpłacanej w ramach pracowniczego programu emerytalnego.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, dotychczasowe grupowe umowy na życie
finansowane przez pracodawcę zastąpione zostały przez pracownicze programy
emerytalne. Wprawdzie omawiany przepis nie operuje pojęciem „umowy
3
grupowego ubezpieczenia na życie”, lecz takim pojęciem na tle tego przepisu
posługuje się orzecznictwo Sądu Najwyższego (uchwała z dnia 11 lutego 1999 r., III
ZP 39/98, OSNP 2000 nr 7, poz. 284). Sąd Apelacyjny podkreślił także, że sporne
umowy ubezpieczenia zawarte zostały w lipcu 2001 r., natomiast przepis § 2 ust. 1
pkt 32 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r. stanowi, że zwolnienia w nim
przewidziane dotyczą umów zawartych lub odnowionych przed dniem wejścia w
życie ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, a ustawa z dnia 22
sierpnia 1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych (tekst jednolity: Dz.U. z
2001 r. Nr 60, poz. 623 ze zm.) weszła w życie od 1 stycznia 1999 r. (powinno być
od 1 kwietnia 1999 r.). Zgodnie z jej przepisem 45b ust. 1 pracodawcy prowadzący
dla pracowników grupowe ubezpieczenia na życie związane z funduszem
inwestycyjnym lub inną formę grupowego gromadzenia środków na cele
emerytalne, korzystający na mocy odrębnych przepisów z prawa do odliczania
poniesionych wydatków od podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne,
mogą dostosować istniejące umowy do warunków ustawy i utworzyć pracowniczy
program emerytalny. Z tego przepisu, zdaniem Sądu, wynika, że zwolnienie z
„oskładkowania” dotyczyło wyłącznie grupowego pracowniczego ubezpieczenia na
życie. Podkreślił też, że niektóre zawarte umowy ubezpieczenia nie spełniały
warunków wynikających z przepisu § 2 ust. 1 pkt 32 rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku odwołująca się Spółka
stwierdziła, że zaskarża powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego w całości i wniosła „o
jego uchylenie w całości”. W pierwszej podstawie kasacyjnej skarżąca zarzuciła
naruszenie § 2 ust. 1 pkt 32 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe – przez przyjęcie, że
sporne składki nie podlegały wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne na podstawie tego przepisu.
W uzasadnieniu skargi skarżąca zakwestionowała przedstawioną wyżej
ocenę prawną Sądu drugiej instancji. Jej zdaniem, Sąd ten dokonał „rażącej
nadinterpretacji prawa”, uzależniając zwolnienie od objęcia podstawą wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne kosztów ubezpieczenia na życie od
4
pozaustawowych przesłanek, bowiem wykładnia wskazanego w podstawie
kasacyjnej przepisu prowadzi do wniosku, że „obejmuje on swoim zakresem także
indywidualne umowy ubezpieczenia na życie więcej niż połowy pracowników
pracodawcy”. Wynika to z użycia w przepisie słowa „umów”, co jednoznacznie
wskazuje, że może to być kilka umów indywidualnego ubezpieczenia lub umowa
grupowego ubezpieczenia. Skarżąca podkreśliła, że zawarła umowy ubezpieczenia
początkowo (w lipcu i sierpniu 2001 r.) dla 9 spośród swoich 15 pracowników, a
więc objęły one ponad połowę zatrudnionych pracowników. Również ustawowe
sformułowanie: „jeżeli warunki umowy ubezpieczenia na życie są tak określone, że
co najmniej połowa pracowników danego pracodawcy ma możliwość zostać objętą
tym ubezpieczeniem” nie brzmi kategorycznie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw przede wszystkim z
uwagi na datę zawarcia z pracownikami umów ubezpieczenia na życie ustaloną w
zaskarżonym wyroku – lipiec 2001 r. Nie budzi wątpliwości, że w niniejszej sprawie
nie ma zastosowania § 2 ust. 1 pkt 31 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, który dotyczy
kosztów opłacenia przez pracodawcę składek z tytułu zawartych lub odnowionych
przed dniem 9 lipca 1998 r. umów ubezpieczenia na życie na rzecz pracowników.
Skarżący upatruje podstawy do wyłączenia z podstawy wymiaru składek kosztów
opłacenia składek z tytułu umów ubezpieczenia zawartych w lipcu 2001 r. w § 2 ust.
1 pkt 32 tego rozporządzenia. Z jego pierwotnego brzmienia wynikało, że podstawy
wymiaru składek nie stanowią przychody pracownika z tytułu kosztów opłacenia
przez pracodawcę składek z tytułu zawartych lub odnowionych umów
ubezpieczenia na życie na rzecz pracowników, dotyczących grup ryzyk 1 oraz 3-5
działu I wymienionego w załączniku do ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności
ubezpieczeniowej (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.), jeżeli
umowy ubezpieczenia zostały zawarte lub odnowione przed dniem wejścia w życie
ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, a uprawnionym do otrzymania
5
świadczenia nie jest pracodawca, jak również umowa ubezpieczenia w okresie
przed osiągnięciem przez pracownika 60 lat albo wcześniejszym uzyskaniem przez
niego uprawnień emerytalnych lub uprawnień do świadczeń rentowych z
ubezpieczenia społecznego z tytułu niezdolności do pracy wyklucza: (a) wypłatę
kwoty stanowiącej wartość odstąpienia od umowy, (b) możliwość zaciągania
zobowiązań pod zastaw praw wynikających z umowy, (c) wypłatę z tytułu dożycia
wieku oznaczonego w umowie, jeżeli warunki umowy ubezpieczenia na życie są tak
określone, że co najmniej połowa pracowników danego pracodawcy ma możliwość
zostać objętą tym ubezpieczeniem, jednak do wysokości nieprzekraczającej
miesięcznie na osobę 7% bieżącej, przeciętnej miesięcznej podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne, przypadającej na pracownika u danego
pracodawcy.
Z przepisu tego jednoznacznie wynikało, że wyłącznie z podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne dotyczyło wyłącznie umów zawartych lub
odnawialnych przed dniem wejścia w życie pierwotnie obowiązującej ustawy z dnia
22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych funduszach emerytalnych, tj. przed dniem 1
kwietnia 1999 r. W grupowych umowach ubezpieczenia istnieje możliwość zmiany
kręgu ubezpieczonych, a przede wszystkim możliwość przystąpienia do zwartej już
umowy kolejnych ubezpieczonych na podstawie tzw. deklaracji przystąpienia. Tak
skonstruowany przepis stanowił, że jeśli grupowe umowy ubezpieczenia zawarte
były lub zostały odnowione przed dniem 1 kwietnia 1999 r., to wyłączeniu z
podstawy wymiaru składek podlegały także koszty składek opłaconych za
pracowników, którzy przystąpili - do już zawartej umowy ubezpieczenia - po dniu 1
kwietnia 1997 r. Jedyną istotną z prawnego punktu widzenia cezurą była data
zawarcia umowy ubezpieczenia pomiędzy ubezpieczającym a ubezpieczycielem.
Z dniem 31 maja 1999 r. (a więc tuż po wejściu w życie ustawy z dnia 22
sierpnia 1997 r. o pracowniczych funduszach emerytalnych) do § 2 rozporządzenia
dodany został ust. 2 (na podstawie § 1 pkt 3 rozporządzenia Ministra Pracy i
Polityki Socjalnej z dnia 21 maja 1999 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe, Dz.U. Nr 49, poz. 488), w myśl którego wyłączeń z podstawy
wymiaru składek, o których mowa w ust. 1 pkt 31 i 32, nie stosuje się do
6
przychodów pracowników, którzy są uczestnikami programu emerytalnego
prowadzonego na podstawie ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych
programach emerytalnych. Zmiana ta oznaczała, że koszty opłacania składek za
pracowników, którzy przystąpili do programu emerytalnego nie mogły być
wyłączone z podstawy wymiaru składek. Było to zrozumiałe w świetle przepisów
ustawy o pracowniczych programach emerytalnych, która, początkowo w art. 24
stanowiła, że wartość składki podstawowej potrącanej do wysokości określonej
ustawą nie jest wliczana do wynagrodzenia stanowiącego podstawę ustalenia
obowiązkowej składki na ubezpieczenie społeczne pracodawcy i pracownika, a
później – od 15 kwietnia 2000 r. w art. 22 ust. 6, że składka podstawowa (którą
finansuje pracodawca) nie jest wliczana do wynagrodzenia stanowiącego podstawę
ustalenia obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne. Pracodawca mógł
zatem tylko raz skorzystać z instytucji wyłączenia z podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne kosztów poniesionych na opłacenie składki za
konkretnego pracownika. Zmiana treści przepisu ust. 2 § 2 rozporządzenia
nastąpiła na mocy na mocy § 1 pkt 1 lit. b rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 3 września 2001 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 95, poz. 1043). Otrzymał on następujące brzmienie:
„Wyłączeń z podstawy wymiaru składek, o których mowa w ust. 1 pkt 31 i 32, nie
stosuje się do przychodów pracowników, którzy są uczestnikami programu
emerytalnego prowadzonego na podstawie ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o
pracowniczych programach emerytalnych oraz do przychodów pracowników,
którzy: (1) zostali objęci po dniu 8 lipca 1998 r. ubezpieczeniem, o którym mowa w
ust. 1 pkt 31, 2) zostali objęci po wejściu w życie ustawy o pracowniczych
programach emerytalnych ubezpieczeniem, o którym mowa w ust. 1 pkt 32". Była
to istotna zmiana normatywna, bo wynikało z niej, że koszty pracodawcy z tytułu
opłacania składek za pracowników, którzy po 1 kwietnia 1999 r. przystąpili do
wcześniej zawartych lub odnowionych umów ubezpieczenia (umów grupowych),
wchodzą do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Ponieważ
rozporządzenie to weszło w życie 22 września 2001 r., to – wbrew zasadzie lex
retro non agit – w istotnie odmienny sposób regulowało stany prawne zaistniałe
7
przed tą datą. Stąd też kolejne rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z
dnia 15 listopada 2001 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
(Dz.U. Nr 138, poz. 1558) skorygowało ten błąd, stanowiąc w § 1, że § 2 ust. 2
rozporządzenia w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe otrzymuje brzmienie: „Wyłączeń z
podstawy wymiaru składek, o których mowa w ust. 1 pkt 31 i 32, nie stosuje się do
przychodów pracowników, którzy są uczestnikami programu emerytalnego
prowadzonego na podstawie ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o pracowniczych
programach emerytalnych, oraz do przychodów pracowników, którzy zostali objęci
po dniu 21 września 2001 r. ubezpieczeniem, o którym mowa w ust. 1 pkt 31 i 32".
Utrzymana została zatem wprowadzona wcześniej zasada, że nie wszystkie koszty
opłacania składek za pracowników z tytułu umów ubezpieczenia zawartych lub
odnowionych przed 1 kwietnia 1999 r. wyłączone są z podstawy wymiaru składek
na ubezpieczenia społeczne, bowiem decydujące znaczenie ma data przystąpienia
pracownika do ubezpieczenia (objęcia ubezpieczeniem). Zmieniono jedynie datę
graniczną, od której przystąpienie pracownika do umowy ubezpieczenia (objęcie go
ubezpieczeniem) nie pozwalało na zastosowanie § 2 pkt 32 rozporządzenia z dnia
z dnia 18 grudnia 1998 r. i ustalono ją na dzień 22 września 2001 r., dostosowując
ją do daty wejścia w życie rozporządzenia zmieniającego z dnia 3 września 2001 r.
W efekcie aktualne brzmienie § 2 ust. 2 tego rozporządzenia, mające zastosowanie
w niniejszej sprawie, umożliwia zwolnienie z „oskładkowania” kosztów opłacania
przez pracodawcę składek z tytułu zawartych lub odnowionych przed 1 kwietnia
1999 r., umów ubezpieczenia na życie na rzecz pracowników wyłącznie w stosunku
do tych pracowników, którzy przystąpili do ubezpieczenia (objęci zostali
ubezpieczeniem) do dnia 21 września 2001 r. W konsekwencji przyjąć należy, że
data 21 września 2001 r. wynikająca z ust. 2 § 2 rozporządzenia z dnia 18 grudnia
1998 r. dotyczy wyłącznie przystąpienia pracownika do grupowej umowy
ubezpieczenia (objęcia ubezpieczeniem), natomiast w stosunku do samych umów
ubezpieczenia istotne znaczenie ma data jej zawarcia lub odnowienia. Jeśli
zawarcie umowy lub jej odnowienie nastąpiło po dniu 31 marca 1999 r., to przepis §
ust. 1 pkt 32 nie ma zastosowania, bo od 1 kwietnia 1999 r. zasądza niewliczania
8
składki na ubezpieczenie na życie finansowanej przez pracodawcę zastrzeżony
został jedynie dla programów emerytalnych, preferowanych w ten sposób przez
ustawodawcę. Wyrazem tej preferencji jest także wynikające z przedstawionych
wyżej nowelizacji wygaszanie nabytych przed dniem 1 kwietnia 1999 r. uprawnień
do odliczania z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne składek na
ubezpieczenia na życie na rzecz pracowników wynikających z umów ubezpieczenia
funkcjonujących poza systemem programów emerytalnych. Na początku zwolnienie
z § 2 ust. 1 pkt 32 rozporządzenia dotyczyło wszystkich pracowników objętych
umowami ubezpieczenia zawartymi lub odnowionymi przed 1 kwietnia 1999 r.,
niezależnie od daty przystąpienia pracownika do ubezpieczenia, od 22 września
2001 r. zwolnienie to dotyczy wyłącznie pracowników objętych ubezpieczeniem do
tego dnia, a od 31 grudnia 2004 r. wyłączeń z podstawy wymiaru składek, o których
mowa w ust. 1 pkt 31 i 32, nie stosuje się do przychodów pracowników uzyskanych
po tej dacie, co w oznacza koniec obowiązywania tego przepisu we wskazanej
dacie.
W konkluzji uznać należy, że przedstawiane w skardze istotne zagadnienie
prawne w tej sprawie nie występuje, bowiem przepis § 2 ust. 1 pkt 32
rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r. nie ma do niej zastosowania z uwagi na
datę zawarcia umów ubezpieczenia na życie, a nie ze względu na ich indywidualny
charakter. Jedynie gwoli wyjaśnienia Sąd Najwyższy wskazuje, że w istocie
konstrukcja przepisu § 2 ust. 1 pkt 32 rozporządzenia z dnia 18 grudnia 1998 r.
wskazuje, że dotyczy on w zasadzie grupowych a nie indywidualnych umów
ubezpieczenia na życie. Wbrew twierdzeniom skargi stanowisko to znajduje
potwierdzenie w uważnej analizie tego przepisu. Wprawdzie w pierwszej kolejności
używa się w nim liczby mnogiej, mówiąc ogólnie o „umowach ubezpieczenia”, lecz
warunek końcowy, że umowy ubezpieczenia muszą być tak określone, że co
najmniej połowa pracowników danego pracodawcy ma możliwość zostać objętą tym
ubezpieczeniem, ma sens jedynie w odniesieniu do umów grupowych. Chodzi
zatem o to, aby grupowa umowa ubezpieczenia zawierała takie warunki, które
umożliwiałyby objęcie nią co najmniej połowy pracowników. Innymi słowy, warunki
ubezpieczenia muszą wynikać z zawartej już umowy i gwarantować możliwość
przystąpienia do niej określonej liczy pracowników. Zawarta umowa indywidualna
9
nie zawiera żadnych gwarancji dla pozostałych pracowników. Można by mieć
wątpliwości co do tego, czy pozostanie przy wykładni językowej, oddaje ducha
powyższej regulacji. Z istoty tego przepisu wynika bowiem, że zwolnieniu od
obowiązku odprowadzenia składki na ubezpieczenia społeczne podlegają koszty
poniesione przez pracodawcę na opłacenie składek od spełniających określone
warunki umów ubezpieczenia na życie na rzecz pracowników, jeśli opłacanie tych
składek nie nosi charakteru udzielania indywidualnych korzyści określonym
pracownikom, lecz ma charakter powszechny w tym znaczeniu, że umożliwia
skorzystanie z tego przywileju co najmniej połowie zatrudnionych pracowników. Z
tego punktu widzenia nie miałaby większego znaczenia forma umowy
ubezpieczenia (indywidualna czy grupowa) w sytuacji, jeśli w istocie korzyść w
postaci ubezpieczenia na życie objęłaby faktycznie co najmniej połowę
pracowników.
Powyższe stanowisko nie podważa jednak rozstrzygnięcia Sądu drugiej
instancji, bowiem decydujące znaczenie w niniejszej sprawie ma to, że sporne
umowy ubezpieczenia zawarte zostały po dniu 1 kwietnia1999 r., a więc nie dotyczy
ich przepis § 2 ust. 1 pkt 32 rozporządzenia z 18 grudnia 1998 r.
Sąd Najwyższy, rozpoznając niniejszą sprawę, dostrzegł wniosek
skarżącego o rozpoznanie skargi kasacyjnej na rozprawie, jednakże stwierdziwszy,
że przedstawiane zagadnienie prawne w niniejszej sprawie w istocie nie występuje,
nie znalazł podstaw do skierowania sprawy na rozprawę, stosownie do treści art.
39811
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c., zgodnie z którym Sąd Najwyższy rozpoznaje
skargę kasacyjną na posiedzeniu niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne
zagadnienie prawne, a skarżący złożył w skardze kasacyjnej wniosek o jej
rozpoznanie na rozprawie.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.