Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 lutego 1999 r.
III ZP 39/98
Kwoty uiszczonych przez pracodawcę z funduszu płac składek z tytułu
zawartych umów w ramach grupowego ubezpieczenia na życie pracowników,
jako świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika na rzecz towarzystw
ubezpieczeń osobowych, były przed dniem 9 lipca 1998 r. dochodem pracow-
ników z pracy, od którego pracodawcy byli obowiązani opłacić składki na
ubezpieczenie społeczne.
Przewodniczący: SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn, po rozpoznaniu w dniu 11 lutego 1999 r. sprawy z wniosku Hurtowni
Farmaceutycznej „A. LTD” Spółka z o.o. w L. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w L. o zapłatę składek na ubezpieczenie społeczne, na
skutek apelacji Hurtowni Farmaceutycznej „A. LTD” Spółki z o.o. w L. od wyroku
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie z dnia 29
maja 1998 r. [...]
o d d a l i ł apelację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie postanowie-
niem z dnia 19 listopada 1998 r. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
w trybie art. 390 § 1KPC zagadnienie prawne o następującej treści - „Czy świadcze-
nie wypłacone pracownikowi bądź jego rodzinie, w razie śmierci pracownika, z tytułu
umowy grupowego ubezpieczenia na wypadek śmierci i dożycia „Typ Kapitał”, za-
wartej przez pracodawcę z Powszechnym Zakładem Ubezpieczeń na Życie Spółką
Akcyjną, stanowi dochód pracownika w rozumieniu § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 29 stycznia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru skła-
2
dek na ubezpieczenie społeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz
rozliczania składek i świadczeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U.
Nr 68 z 1993 r. z późn. zm.)?”. Zagadnienie to wyłoniło się w następującym stanie
faktycznym sprawy. W dniu 5 marca 1996 r. wnioskodawca „A. LTD”, Spółka z o.o.,
Hurtownia Farmaceutyczna z siedzibą w L. zawarła z Powszechnym Zakładem
Ubezpieczeń na Życie S.A.-Inspektoratem w L. umowę grupowego ubezpieczenia 32
pracowników Spółki. Umowę zawarto na jeden rok na podstawie ogólnych warunków
grupowego ubezpieczenia na wypadek śmierci i dożycia „Typ Kapitał” wariant A, a
ubezpieczający pracodawca opłacił pieniędzmi pochodzącymi z funduszu płac
składkę z góry za cały okres ubezpieczenia wszystkich ubezpieczonych
pracowników. Z tytułu zawartej umowy ubezpieczyciel wypłacał ubezpieczonemu
100% określonej w polisie sumy ubezpieczenia po dożyciu przezeń do końca okresu
ubezpieczenia, a w razie jego śmierci tę samą kwotę - uposażonemu. Natomiast w
razie rezygnacji ubezpieczonego z tego ubezpieczenia, która mogła nastąpić nawet
w terminie 2 tygodni od zawarcia umowy ubezpieczenia, otrzymywał on zwrot 85%
wpłaconej składki.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że polisa została wykupiona przez pracodawcę
ze środków pochodzących z funduszu płac, od których pracodawca ma obowiązek
odprowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne, a świadczenie wypłacone
przez firmę ubezpieczeniową stanowi dochód pracownika, przeto pracodawca powi-
nien opłacić składki na ubezpieczenie społeczne od kwot wydatkowanych na rzecz
pracowników w związku z zawartą umową ubezpieczenia. Z drugiej strony nie można
pomijać faktu, że umowa ubezpieczenia jest umową cywilnoprawną, łączącą w roz-
poznawanej sprawie zakład ubezpieczeń, „tj. ubezpieczającego” i ubezpieczonego
pracownika, której podstawą były deklaracje przystąpienia do ubezpieczenia pracow-
ników objętych ubezpieczeniem, a pracodawca jako osoba trzecia działał na rzecz
ubezpieczonego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Przedstawienie Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1
KPC zagadnienia prawnego wymaga precyzyjnego sformułowania pytania prawnego
o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym, które wystąpiło w konkretnym stanie faktycz-
nym i budzi poważne wątpliwości prawne. Postanowienie Sądu drugiej instancji po-
3
winno zawierać uzasadnienie wskazujące na konkretne i sprecyzowane wątpliwości
wynikające z kontrowersji w doktrynie lub rozbieżności w judykaturze bądź w stoso-
waniu określonych regulacji prawnych w praktyce organów państwowych, nad który-
mi możliwy jest choćby pośredni nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego, co wywołuje
potrzebę ujednolicenia orzecznictwa sądowego wpływającego na prawidłowość sto-
sowania prawa. Jednocześnie niezbędne jest wskazanie, dlaczego rozstrzygnięcie
zagadnienia prawnego przez Sąd Najwyższy jest potrzebne dla rozstrzygnięcia konk-
retnej sprawy.
Zgodnie z ugruntowaną judykaturą Sąd Najwyższy rozstrzyga zagadnienie
prawne przedstawione mu w trybie art. 390 § 1 KPC wówczas, gdy stan faktyczny w
zakresie objętym zagadnieniem prawnym został ustalony (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 28 maja 1996 r., II UR 6/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 26). Nie rozpoznaje
się merytorycznie zagadnienia prawnego, jeżeli zostało ono sformułowane w oparciu
o okoliczności nie mieszczące się w stanie faktycznym sprawy (wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 17 kwietnia 1996 r., II UR 5/96, OSNAPiUS 1997 nr 3, poz. 39), argu-
mentując, że Sąd Najwyższy nie może wyjść poza zakres przedstawionego zagad-
nienia prawnego, gdyż prowadziłoby to do naruszenia niezawisłości sędziowskiej
członków składu orzekającego, przedstawiającego zagadnienie (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 3 lutego 1995 r., I PZP, OSNAPiUS 1995 nr 14, poz. 172).
W ocenie składu Sądu Najwyższego orzekającego w przedmiotowej sprawie
przedstawione do rozpoznania zagadnienie prawne nie spełnia żadnego z zasygnali-
zowanych wymagań, których znajomość jest zupełnie obca Sądowi drugiej instancji,
zadającemu pytanie prawne w sposób nie korespondujący z okolicznościami miesz-
czącymi się w stanie faktycznym tej sprawy. W szczególności wystąpiły istotne roz-
bieżności pomiędzy treścią przedstawionego w sentencji zagadnienia prawnego, a
jego lapidarnym uzasadnieniem, które nadto było nieadekwatne do stanu faktyczne-
go sprawy, a przeto w żadnym stopniu nie spełniało wymagań uzasadnienia zagad-
nienia prawnego z art. 390 § 1 KPC. Sposób jego przedstawienia pozwalał jedynie
domyślać się, że możliwe i istotne wątpliwości występujące w rozpoznawanej spra-
wie były związane z dopuszczalnością wyłączania wykupionych przez pracodawców
polis na życie (finansowanych ze środków zakładów pracy przeznaczonych na pra-
cownicze wynagrodzenia) z dochodów pracowników z tytułu wykonywania pracy w
ramach stosunku pracy, wchodzących do podstawy wymiaru składek na pracownicze
ubezpieczenia społeczne.
4
Tymczasem Sąd drugiej instancji przedstawił zagadnienie prawne o innej tre-
ści, a mianowicie, czy świadczenia wypłacone pracownikowi albo - w razie śmierci
pracownika - jego rodzinie z tytułu zawartej przez pracodawcę z ubezpieczycielem
umowy grupowego ubezpieczenia na wypadek śmierci i dożycia stanowiły dochód
pracownika w rozumieniu § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycz-
nia 1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie spo-
łeczne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świad-
czeń z ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r., Nr 68, poz. 330
ze zm.), powoływane dalej jako rozporządzenie Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r.
Przecząca odpowiedź na tak postawione pytanie prawne byłaby oczywista już z tego
powodu, że świadczenia pochodzące z cywilnoprawnych stosunków osobowego
ubezpieczenia na wypadek śmierci lub dożycia nie są dochodem pracownika z tytułu
wykonywania pracy w ramach stosunku pracy. Racjonalnie rzecz ujmując świadcze-
nia o charakterze cywilnoprawnym wypłacone rodzinie pracownika z tytułu jego
śmierci nie mogły być przecież dochodem ze stosunku pracy (zmarłego) pracownika.
Zasygnalizowane zastrzeżenia, w tym zwłaszcza rozbieżności pomiędzy treś-
cią przedstawionego zagadnienia prawnego a jego uzasadnieniem, które rodziło już
wątpliwości co do poprawności sformułowania pytania prawnego oraz intencji pytają-
cego, przemawiały za zdecydowaną odmową udzielenia odpowiedzi, zwłaszcza że z
dniem 9 lipca 1998 r., a zatem przed datą przedstawienia Sądowi Najwyższemu za-
gadnienia prawnego przez Sąd drugiej instancji, sporny problem wyłączenia z pods-
tawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne pracowników został jednoznacz-
nie uregulowany. Z tą datą zaczęła obowiązywać regulacja zawarta w pkt. 25 - § 7
ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r. (zmieniona przez § 1 roz-
porządzenia zmieniającego z dnia 9 czerwca 1998 r. - Dz.U. Nr 76, poz. 493), która
wyłączyła z podstawy wymiaru składek koszty opłacenia przez zakład pracy składek
z tytułu zawartych lub odnowionych umów ubezpieczenia na życie na rzecz pracow-
ników, dotyczących ryzyk grup 1 oraz 3-5 działu I wymienionego w załączniku do
ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. z 1996 r. Nr
11, poz. 62 ze zm.), jeżeli uprawnionym do otrzymania świadczenia nie jest zakład
pracy i umowa ubezpieczenia w okresie przed osiągnięciem przez pracownika wieku
60 lat albo wcześniejszym uzyskaniem przez niego uprawnień emerytalnych lub
uprawnień do świadczenia rentowego z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia
społecznego wyklucza: a) wypłatę kwoty stanowiącej wartość odstąpienia od umowy,
5
b) możliwość zaciągania zobowiązań pod zastaw praw wynikających z umowy, c)
wypłatę z tytułu dożycia wieku oznaczonego w umowie - jeżeli co najmniej połowa
pracowników zakładu pracy ma możliwość zostać objęta tym ubezpieczeniem, jed-
nak do wysokości nie przekraczającej miesięcznie na osobę 7% bieżącej, przeciętnej
miesięcznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, przypadającej
na pracownika w danym zakładzie pracy. W aktualnym stanie prawnym koszty opła-
cania przez pracodawców składek z tytułu umów grupowego ubezpieczenia na życie
zawartych przed wejściem w życie ustawy o pracowniczych programach emerytal-
nych nie stanowią przychodu w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od
osób fizycznych, osiąganego przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia
w ramach stosunku pracy, stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpiecze-
nia emerytalne i rentowe na warunkach określonych w § 2 pkt 31 i 32 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
(Dz.U. Nr 161, poz. 106). Na ogół przyjmuje się, że zmiana stanu prawnego już po
przedstawieniu zagadnienia prawnego w trybie art. 390 § 1 KPC czyni zbędnym
podjęcie uchwały przez Sąd Najwyższy ( wyrok z dnia 8 stycznia 1997 r., II UR 1/97,
OSNAPiUS 1997 nr 16, poz. 294).
W takich okolicznościach Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 zdanie
drugie KPC przejął jednak sprawę do rozpoznania apelacji wnioskodawcy, uznając
potrzebę ustosunkowania się do wątpliwości i praktyk towarzystw ubezpieczenio-
wych, związanych ze szczególnego rodzaju interpretacją treści § 12 ust. 4 pkt 15 ins-
trukcji Nr 3 Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 25 kwietnia 1995 r.,
określającej szczegółowe zasady postępowania w sprawie zgłoszeń do ubezpiecze-
nia społecznego, rozliczania i opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, skła-
dek na Fundusz Pracy oraz składek na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pra-
cowniczych przez zakłady pracy zatrudniające ponad 20 pracowników i członków
spółdzielni (Dz.Urz. ZUS Nr 5, poz. 18).
Ten przepis instrukcyjny stanowił, że wykupione przez zakład pracy polisy na
życie dla pracowników, finansowane ze środków zakładu pracy nie są dochodem z
tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy i nie wchodzą do podstawy wy-
miaru składek na ubezpieczenie. Był on wykorzystywany przez towarzystwa ubezpie-
czeniowe dla proponowania pracodawcom zawierania szczególnego rodzaju umów
grupowego ubezpieczenia pracowników, w których składka za ubezpieczenie grupo-
6
we dla minimum 5 pracowników była opłacana przez pracodawców z góry i jednora-
zowo za cały okres osobowego ubezpieczenia na życie. Według noty reklamowej
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń na Życie S.A. [...] jednorazowa składka opła-
cana przez pracodawcę podlegałaby wliczaniu w koszty działalności pracodawcy,
które nie obciążałyby jego funduszu płac i równocześnie miałaby być wolna od
składki na ubezpieczenie społeczne. W ramach zawartych umów ubezpieczenia ist-
niała możliwość podjęcia w gotówce 85% wpłaconej jednorazowo składki, już po 14
dniach trwania umowy, z tytułu tzw. wykupu polisy przed upływem okresu ubezpie-
czenia, która byłaby wolna od podatku dochodowego tak - jak świadczenie uzyskane
z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych. W stanie faktycznym rozpoznawanej
sprawy Hurtownia Farmaceutyczna „A. LTD”, Sp. z o.o. w L., która u wspomnianego
ubezpieczyciela jednorazowo opłaciła roczną składkę za grupowe ubezpieczenie
wszystkich swoich pracowników na wypadek śmierci lub dożycia „Typ Kapitał”, w
deklaracji za miesiąc marzec 1996 r. dokonała rozliczenia składek na ubezpieczenie
społeczne z tytułu zawartych polis na życie w kwocie 8794,09 zł i dokonała odpo-
wiednich wpłat we wrześniu tego roku. Natomiast w październiku pomniejszyła na-
leżne składki o kwotę wcześniej deklarowanych składek na ubezpieczenie społeczne
od kwot przeznaczonych na wykupienie pracowniczych polis ubezpieczenia na życie
lub dożycie. Organ rentowy uznał taką praktykę za niezgodną z treścią § 7 rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r. i decyzją z dnia 14 lipca 1997 r. wymie-
rzył należne składki na pracownicze ubezpieczenie społeczne wraz z odsetkami, od
wartości wykupionych przez pracodawcę polis na życie lub dożycie. W odpowiedzi na
odwołanie od tej decyzji organ rentowy przyznał, że w dniu 5 marca 1996 r. został
opublikowany w tytule prasowym „Rzeczpospolita” komunikat ZUS w sprawie opła-
cania składek na ubezpieczenie społeczne od niektórych polis ubezpieczenia na ży-
cie, który miał być stosowany po wydaniu komunikatu i był zbieżny z treścią wyżej
powołanego § 12 ust. 4 pkt 15 instrukcji Nr 3 Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych z dnia 25 kwietnia 1995 r. Wyjaśniając treść tych instrukcji, w porozumieniu
z Ministerstwem Pracy i Polityki Socjalnej, w piśmie Centrali ZUS z dnia 12 lipca
1996 r., znak: EDn 4000-144/96 podano, że wyłączone z podstawy wymiaru składek
były tylko te opłacone przez pracodawców polisy na życie, które nie przewidywały
zwrotu choćby części wpłaconych składek w razie rezygnacji z ubezpieczenia. W
przeciwnym razie od kwot wydatkowanych przez pracodawcę na rzecz pracownika w
7
związku z zawarciem takiej polisy na życie, pracodawca był obowiązany opłacać
składki na ubezpieczenie społeczne.
Po rozpoznaniu odwołania pracodawcy Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z dnia 29 maja 1998 r. oddalił odwołanie,
podkreślając, że instrukcja Prezesa ZUS nie jest źródłem prawa, a przeto nie można
się na nią skutecznie powoływać. W ocenie Sądu Najwyższego stanowisko takie jest
prawidłowe, albowiem sygnalizowany przepis instrukcyjny był wydany ponad zakres
upoważnienia Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do określenia szczegóło-
wych zasad postępowania w sprawach zgłoszeń do ubezpieczenia i zaopatrzenia
emerytalnego, rozliczania składek i świadczeń oraz opłacania składek (§ 53 rozpo-
rządzenia Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r.), który nie upoważniał Prezesa ZUS
do wyłączenia z podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia społecz-
ne innych składników dochodu pracownika w gotówce i w naturze z tytułu pracy w ra-
mach stosunku pracy - aniżeli zawartych w zamkniętym katalogu wyłączeń, określo-
nych według bezwzględnie obowiązującego § 7 tego rozporządzenia. Wśród tych
wyjątków, wskazanych ówcześnie w 25 punktach tego przepisu, nie były wymienione
koszty świadczeń pieniężnych ponoszonych za pracowników z tytułu wymagającego
ich zgody ubezpieczenia na życie lub dożycie w systemie cywilnoprawnych umów
grupowego ubezpieczenia osobowego. Chociaż analizowane wpłaty pracodawców
nie stanowiły dochodu pracownika z tytułu pracy w gotówce[...], skoro były przekazy-
wane za pracowników na rzecz towarzystwa ubezpieczeniowego, to możliwa była
realizacja tego „odłożonego” świadczenia finansowego w formie pieniężnej w krótkim
czasie, tj. już po upływie 14 dniowego trwania ubezpieczenia - w razie przedtermino-
wego wykupu polisy, bądź po upływie umówionego rocznego okresu ubezpieczenia -
świadczenia w pełnej wysokości sumy ubezpieczenia, które jako kwota otrzymana z
tytułu ubezpieczeń osobowych jest wolna od podatku dochodowego od osób fizycz-
nych (art. 21 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od
osób fizycznych - jednolity tekst: Dz.U z 1993 r. Nr 90, poz. 416 ze zm.).
W ocenie Sądu Najwyższego analizowane wyłączenie było bezpodstawne aż
do dnia 9 lipca 1998 r., w którym wprowadzono wyraźną regulację prawną w pkt. 25
§ 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r., która wyłączyła z
podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia społeczne koszty opłace-
nia przez zakład pracy składek z tytułu zawartych lub odnowionych umów ubezpie-
czenia na życie na rzecz pracowników na warunkach zawartych w tym przepisie. Do
8
dnia 9 lipca 1998 r. koszty opłacenia przez pracodawcę z funduszu płac składek z
tytułu zawartych umów (polis) na życie w ramach grupowego ubezpieczenia na życie
lub dożycie pracowników - jako świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika na
rzecz towarzystw ubezpieczeń osobowych - były dochodem pracownika z pracy w
rozumieniu § 7 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 29 stycznia 1990 r. (w
brzmieniu obowiązującym do 9 lipca 1998 r.), od którego pracodawcy byli zobowią-
zani opłacić składki na ubezpieczenie społeczne. Sąd Najwyższy nie znalazł żadnych
podstaw prawnych do uwzględnienia odmiennych zasad zawartych w § 12 ust. 4 pkt
15 instrukcji Nr 3 Prezesa ZUS z dnia 25 kwietnia 1995 r., podkreślając, że organ ten
bezpodstawnie rozszerzył zamknięty katalog wyłączeń określonych dochodów pra-
cowników z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, co doprowa-
dziło do stosowania praktyk ułatwiających lub wprost zmierzających - tak, jak w roz-
poznawanej sprawie według sygnalizowanej noty reklamowej PZU - do oczywistego i
bezpodstawnego obchodzenia przepisów prawa ubezpieczeń społecznych oraz
prawa podatkowego.
Dla porządku trzeba podnieść, że jeżeli organ rentowy wydał własną decyzję
w sprawie składek na ubezpieczenie społeczne, opartą na tej bezpodstawnej i błęd-
nej instrukcji, a błąd ten nie został spowodowany zachowaniem się pracodawcy, zo-
bowiązanego do opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, to organ rentowy
nie może skorygować własnej decyzji i wstecznie wymierzyć składki na ubezpiecze-
nie społeczne od spornych wypłat za okres nieprzedawniony (por. wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 5 stycznia 1995 r., II UR 1/95, OSNAPiUS 1995 nr 12, poz. 151).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił apelację zainteresowane-
go pracodawcy od wyroku Sądu pierwszej instancji na podstawie art. 385 KPC [...].
========================================