Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II BU 16/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku H. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w O.
o wysokość emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 kwietnia 2010 r.,
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 kwietnia 2009 r.,
oddala skargę.
Uzasadnienie
Decyzją z dnia 30 czerwca 2008 r. organ rentowy przyznał wnioskodawcy
prawo do emerytury od dnia 8 maja 2008 r., zawieszając jej wypłatę z uwagi na
kontynuowanie przez niego zatrudnienia. Decyzją z dnia 17 lipca 2008 r. organ
2
rentowy podjął wypłatę emerytury od dnia 1 lipca 2008 r. Do ustalenia podstawy
wymiaru przyjęto wynagrodzenie z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego
okresu podlegania ubezpieczeniu: 1971 - 1990. Wynagrodzenie z lat 1971 - 1976
zostało ustalone z pominięciem kwot wypłaconych premii wykazanych w druku Rp7
z dnia 6 marca 2007 r. albowiem organ rentowy uznał, że nie stanowiły podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. W okresie 1 października 1970 r. do
28 lutego 1976 r. wnioskodawca pracował w Gospodarstwie Pomocniczym
Zasadniczej Szkoły Rolniczej P., jako główny księgowy. Premia wnioskodawcy była
wypłacana z tworzonego u pracodawcy funduszu premiowego, który tworzony był
według zasad określonych w zarządzeniem nr 78 Ministra Rolnictwa z dnia 17
czerwca 1971 r. w sprawie tworzenia, podziału i wykorzystania funduszu
premiowego w latach 1971/1972-1975/1976 w państwowych przedsiębiorstwach
gospodarki rolnej i państwowych gospodarstwach rolnych (Dz.Urz. Nr 8, poz. 43-
44) i tak do 90% wysokości przeznaczony był na wypłaty premii dla pracowników, a
w co najmniej 10% na fundusz socjalny. Z części funduszu przeznaczonego na
premie możliwe było wydzielenie funduszy przeznaczonych na fundusz rady
młodzieży oraz kwoty na nagrody dla wybranych pracowników i inne świadczenia.
Wyrokiem z dnia 18 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w O. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w O. z dnia 30 czerwca 2008 r. nakazując uwzględnić kwoty wypłacone H.
G. w latach 1971 - 1976 z funduszu premiowego, oddalając dalej idące odwołanie.
Apelację od powyższego wyroku złożył organ rentowy skarżąc wyrok w
części zmieniającej sporną decyzję, zarzucając naruszenie § 4 ust. 2
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (Dz.U. z 1989 r.
Nr 11 poz. 63 ze zm.) poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, a przez to przyjęcie,
iż od kwot wypłaconych wnioskodawcy z funduszu premiowego za lata 1971 - 1976
odprowadzano składkę na ubezpieczenia społeczne oraz § 11 ust. 1 w związku z §
2 uchwały Nr 103 Rady Ministrów z dnia 25 maja 1971 r. w sprawie składników
funduszu płac i pozostałych wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki
uspołecznionej (M.P. Nr 31 poz. 196) poprzez jego błędną wykładnię, a przez to
przyjęcie, iż kwoty wypłacane z funduszu premiowego w państwowych
3
gospodarstwach rolnych mogą wchodzić w skład osobowego funduszu płac.
Apelujący domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia odwołania
wnioskodawcy od decyzji z dnia 30 czerwca 2008 r.
Wyrokiem z dnia 2 kwietnia 2009 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że odwołanie
oddalił. Sąd stwierdził, że przy bezspornym stanie faktycznym, odnośnie
dokonywania przez pracodawcę wypłat z funduszu premiowego jak i co do
wielkości tych wypłat, pozostawało ustalić, czy wedle obowiązujących w spornym
okresie przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, wypłaty z funduszu
premiowego podlegały oskładkowaniu. Podstawowe znaczenie w sprawie miała
treść rozporządzenia Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z dnia 19 sierpnia
1968 r. w sprawie obliczania podstawy wymiaru emerytury lub renty, zasiłków z
ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa oraz składek na
ubezpieczenia społeczne (Dz.U. z dnia 19 września 1968 r.) Zgodnie z § 1 ust. 1
podstawę wymiaru emerytury lub renty, stanowił przeciętny miesięczny zarobek w
gotówce i w świadczenia naturze. Wedle § 2 rozporządzenia za zarobek, jaki
przyjmuje się do obliczenia podstawy wymiaru z tytułu zatrudnienia w
uspołecznionym zakładzie pracy, uważa się zarobek w gotówce określony w § 3.
Zgodnie § 3 ust. 1 za zarobek w gotówce uważało się wypłaty zaliczone do
osobowego funduszu płac, z wyjątkiem wypłat wymienionych w załączniku do
rozporządzenia. Wedle ust. 2 za zarobek w gotówce uważało się również wypłaty
spoza osobowego funduszu płac wymienione w tym ustępie.
Innymi słowy podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w
spornym okresie stanowił zarobek w gotówce wypłacony z osobowego funduszu
płac z wyjątkiem wypłat z tego funduszu wymienionych w załączniku do
rozporządzenia, oraz wypłaty pochodzące z innych funduszów, ale jedynie te, które
wymieniono w ust. 2 § 3. Żadne inne wypłaty spoza osobowego funduszu płac (z
wyjątkiem wymienionych w ust. 2 § 3) nie były oskładkowane i nie miały wpływu na
wysokość świadczenia. W spornym okresie obowiązywała (od 1 stycznia 1971 r.)
Uchwała nr 103 Rady Ministrów z dnia 25 maja 1971 r. w sprawie składników
funduszu płac i pozostałych wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki
uspołecznionej (M.P. nr 31, poz. 196). W § 2 Uchwała stanowiła, że wynagrodzenia
4
za pracę obejmują: - wynagrodzenia objęte funduszem płac, dzieląc go na osobowy
fundusz płac i bezosobowy fundusz płac, fundusze honorariów, fundusz agencyjno-
prowizyjny; - wynagrodzenia z funduszu zakładowego i funduszów o podobnym
charakterze; - inne wynagrodzenia, nie objęte funduszem płac i nie wymienione w
pkt 2, zwane dalej „innymi wynagrodzeniami". Dalej w § 7 ust. 1 do osobowego
funduszu płac zaliczało się wszelkie wypłaty pieniężne brutto i wartość świadczeń w
naturze za prace pracowników pozostających w ewidencji personalnej zakładu
pracy, należne z tytułu stosunku pracy określonego w § 1 pkt 1 uchwały, z tytułu
wykonywania pracy nakładczej, członków zorganizowanych grup roboczych (np.
żołnierzy, członków hufców pracy, skazanych itp.). W dalszej części wskazywała
jakie wypłaty w gotówce zalicza się w szczególności do osobowego funduszu płac.
W § 8 wskazywano, jakie wypłaty zalicza się do bezosobowego funduszu plac, w §
9 do funduszu honorariów, w § 10 do funduszu agencyjno-prowizyjnego. W § 11
ustanowiono, że do wynagrodzeń z funduszu zakładowego lub funduszów o
podobnym charakterze (fundusz za szczególne osiągnięcia ekonomiczne załóg,
fundusz zakładowy lub premiowy w państwowych gospodarstwach rolnych, czysta
nadwyżka spółdzielni itp.) zalicza się wszelkie wypłaty pieniężne i wartość świad-
czeń w naturze, dokonywane na rzecz osób fizycznych z części tych funduszów
przeznaczonych na nagrody i świadczenia. Mając powyższe na uwadze Sąd
stwierdził, że bezsporną kwestią było, że kwoty wypłaconych wnioskodawcy premii
pochodziły z opisanego § 11 Uchwały funduszu premiowego i nie zostały zaliczone
do osobowego funduszu płac a skoro tak, to nie podlegały oskładkowaniu i nie
mogły być uwzględnione przy ustalaniu wysokości emerytury.
Na powyższe orzeczenie wnioskodawca wniósł skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia zarzucając wyrokowi Sądu
Apelacyjnego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 2 kwietnia 2009 r.
naruszenie prawa materialnego poprzez; - rażące naruszenie przepisów
Rozporządzenia Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z dnia 19 sierpnia 1968
r. w sprawie obliczania podstawy wymiaru emerytury lub renty, zasiłków z
ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa oraz składek na
ubezpieczenie społeczne (Dz.U. z dnia 19.09.1968 r.), w szczególności § 1-3
Rozporządzenia - poprzez błędną wykładnię wskazanych przepisów oraz ich
5
niewłaściwe zastosowanie w sprawie, a przez to przyjęcie, iż kwoty premii
wypłaconych wnioskodawcy, jako pochodzące z funduszu premiowego a nie z
osobowego funduszu płac, nie podlegały oskładkowaniu, a zatem nie stanowią
podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne; - rażące naruszenie
przepisów Uchwały Nr 103 Rady Ministrów z dnia 25 maja 1971 r. w sprawie
składników funduszu płac i pozostałych wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach
gospodarki uspołecznionej (M.P. Nr 31, poz. 196), w szczególności § 2, § 7 oraz §
11 ust. 1 Uchwały - poprzez błędną wykładnię wskazanych przepisów oraz ich
niewłaściwe zastosowanie w sprawie, a przez to przyjęcie, iż kwoty wypłacone z
funduszu premiowego w państwowych gospodarstwach rolnych nie mogą wchodzić
w skład osobowego funduszu płac; - rażące naruszenie przepisu § 2 ust. 1 Uchwały
Nr 86 Rady Ministrów z dnia 3 maja 1971 r. w sprawie gospodarki finansowej
państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej oraz zjednoczeń podległych
Ministrowi Rolnictwa lub przez niego nadzorowanych (M.P. Nr 29, poz. 184) -
poprzez jego niezastosowanie w sprawie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wstępnie trzeba podkreślić, że za niezgodne z prawem mogą być uznane
orzeczenia sądowe ewidentnie obiektywnie krzywdzące stronę, tj. zawierające
rozstrzygnięcia sprzeczne z przepisami prawa, których interpretacja, zastosowanie
lub niezastosowanie nie powinny sprawiać istotnych trudności ani jakichkolwiek
wątpliwości interpretacyjnych na gruncie powszechnie obowiązujących (przyjętych)
kanonów wykładni lub stosowania prawa. Oznacza to, że za niezgodne z prawem
mogą być uznane takie orzeczenia, które zostały wydane po dokonaniu
jednoznacznie błędnej wykładni albo wskutek oczywiście błędnego zastosowania
przepisów prawa, które to wady były oczywiste bez potrzeby dokonywania
pogłębionej analizy prawniczej. Taka kwalifikowana niezgodność orzeczenia z
prawem nie występuje wtedy, jeżeli przepisy prawa, na których zostało oparte
rozstrzygnięcie, mogą podlegać różnej interpretacji i za każdą z nich przemawiają
określone argumenty. W myśl art. 4244
k.p.c. skargę można opierać na podstawie
naruszenia prawa materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały
niezgodność orzeczenia z prawem. W kontekście tegoż unormowania centralnym
pojęciem omawianej instytucji jest więc wspomniana niezgodność orzeczenia z
6
prawem. W judykaturze podkreśla się, że uznanie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia to nie tylko stwierdzenie jego obiektywnej
bezprawności. Stwierdzenie tej bezprawności nie może nastąpić bez sięgnięcia do
istoty władzy sądowniczej, czyli orzekania przez sędziego w warunkach
niezawisłości, w sposób bezstronny, jednak zależny nie tylko od obowiązujących
ustaw, lecz także „głosu sumienia” sędziego oraz jego swobody w ocenie prawa i
faktów stanowiących podłoże sporu. Obowiązujące prawo to zaś nie tylko tekst
normatywny, ale również jego wykładnia, bo w istocie każdy przepis podlega
wykładni. Można zatem przyjąć, że obowiązujące, respektowane powszechnie
prawo zostaje ukształtowane w wyniku wykładni. Jest to proces użyteczny,
funkcjonujący w warunkach konfrontacji poglądów i ważenia argumentów. Tak
kształtuje się też orzecznictwo sądowe, mające umocowanie w niezawisłości
sędziowskiej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2006 r., I BP 1/06,
OSNP 2007 nr 15-16, poz. 216 i z dnia 15 listopada 2006 r., I BP 12/06, OSNP
2008 nr 1-2, poz. 3). W wyroku z dnia 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06 (OSNC 2007 nr
2, poz. 35) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że „sędzia poruszający się na obszarze
przyznanej mu swobody i nieprzekraczający jej granic, pozostający w zgodzie z
własnym sumieniem, jak też prawidłowo dobierający standardy orzeczenia, działa w
ramach porządku prawnego nawet wtedy, gdy wydane przez niego orzeczenie –
ocenione a posteriori – jest obiektywnie niezgodne z prawem”. Niezgodność z
prawem, rodząca odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa, musi mieć
charakter kwalifikowany, elementarny i oczywisty, tylko bowiem w takim przypadku
orzeczeniu sądu można przypisać cechy bezprawności. Traktowanie jako
niezgodnego z prawem w rozumieniu art. 4244
k.p.c. każdego orzeczenia
sądowego ocenionego jako wadliwe niesie zagrożenia dla porządku prawnego,
stabilności obrotu prawnego, swobody sądu w stosowaniu prawa.
Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy należy
stwierdzić, że zaskarżonemu orzeczeniu Sądu Apelacyjnego nie można przypisać
kwalifikowanej wadliwości, o jakiej mowa w art. 4244
k.p.c. tylko dlatego, że
argumentacja, jaką posłużył się Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu
przedmiotowego orzeczenia, jest odmienna od zawartej w wyroku Sądu pierwszej
instancji. Przechodząc do meritum, a zatem analizy zgromadzonego materiału
7
dowodowego oraz twierdzeń zawartych w skardze o stwierdzenie niezgodności z
prawem prawomocnego orzeczenia Sąd Najwyższy podzielił stanowisko tego Sądu
zarówno w zakresie poczynionych ustaleń faktycznych, jak i rozważań zawartych w
pisemnych motywach orzeczenia. Okoliczności faktyczne sprawy nie były wątpliwe.
Kwestią wymagającą rozstrzygnięcia okazało się zagadnienie prawne dotyczące
możliwości wliczenia do podstawy wymiaru emerytury ubezpieczonego wypłat z
funduszu premiowego otrzymywanych w okresie od 1971 - 1976. Kluczowym jest
przy tym fakt, że fundusze premiowe wypłacone ubezpieczonemu w związku z
zatrudnieniem w Gospodarstwie Pomocniczym Zasadniczej Szkoły Rolniczej P. nie
były przez pracodawcę zaliczane do osobowego funduszu płac, i nie wiązały z
wypłatą tych świadczeń skutku prawnego w postaci obowiązku zapłaty od tych
należności składki emerytalnej. W odniesieniu do oceny podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia wskazać należy, iż ustawa emerytalna w sposób ogólny określa
przychód przyjmowany do podstawy wymiaru emerytury i renty. Natomiast
szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru zawarte są w rozporządzeniu
Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru emerytur i rent (Dz.U. z 1989 r. Nr 11, poz. 63 ze zm.). Na
podstawie § 4 ust. 1 i 2 do ustalenia podstawy wymiaru dla pracowników
uspołecznionych zakładów pracy nie przyjmuje się tych składników wynagrodzenia
w gotówce i naturze z tytułu wykonywania pracy w ramach stosunku pracy, od
których nie ma obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne. Dla
ustalania, czy istnieje obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne od
określonych składników wynagrodzenia, stosować należy przepisy obowiązujące w
okresie, z którego wynagrodzenia jest uwzględniane w podstawie wymiaru. Do
końca 1998 r. składki były odprowadzane od funduszu wynagrodzeń podlegającego
oskładkowaniu, a nie od wynagrodzeń indywidualnych. Jednocześnie do 1990 r.
podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne stanowiły te składniki
wynagrodzenia, które w myśl przepisów o klasyfikacji wynagrodzeń zaliczane były
do osobowego funduszu płac. Tak więc, istotnie z uwzględnieniem przepisów
rozporządzenia Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z 19 sierpnia 1968 r. w
sprawie obliczania podstawy wymiaru emerytury lub renty, zasiłków z
ubezpieczenia na wypadek choroby i macierzyństwa oraz składek na
8
ubezpieczenia społeczne (Dz.U. z 1968 r., Nr 35, poz. 246 ze zm.) oraz uchwały Nr
103 Rady Ministrów z 25 maja 1971 r. w sprawie składników funduszu płac i
pozostałych wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki uspołecznionej
(M.P. 1971, Nr 31, poz. 196) należało dokonać oceny, które składniki wynagrodzeń
uzyskiwanych przez ubezpieczonego w spornym okresie powinny zostać przyjęte
do podstawy wymiaru emerytury lub renty. Stosownie do treści § 18 rozporządzenia
Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z 19 sierpnia 1968 r. (obowiązującego w
okresie objętym sporem) podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
stanowiły w uspołecznionych zakładach pracy zarobki w gotówce określone w § 3
pkt 1 tego rozporządzenia oraz zarobki w naturze zaliczane w myśl uchwały do
osobowego funduszu płac. Regulacja § 3 tego rozporządzenia stanowiła zaś, że za
zarobek w gotówce w uspołecznionym zakładzie pracy uważa się wypłaty zaliczone
w myśl uchwały do osobowego funduszu płac, z wyjątkiem enumeratywnie
wymienionych wypłat oraz wypłaty spoza osobowego funduszu płac określonych w
wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia, dokonywane na rzecz
własnych pracowników. Tymczasem z brzmienia § 2 uchwały Nr 103 Rady
Ministrów z 25 maja 1971 r., w sprawie składników funduszu płac i pozostałych
wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki uspołecznionej -
wynagrodzenia za pracę obejmują między innymi wynagrodzenia objęte (I)
osobowym funduszem płac oraz wynagrodzenia (II) z funduszu zakładowego i (III)
funduszów o podobnym charakterze oraz (IV) inne wynagrodzenia, nie objęte
funduszem płac i nie wymienione wyżej. W świetle § 7 ust. 1 pkt 1 lit d do
osobowego funduszu płac zalicza się wszelkie wypłaty pieniężne brutto i wartość
świadczeń w naturze za prace pracowników pozostających w ewidencji personalnej
zakładu pracy, należne z tytułu stosunku pracy, a w szczególności wynagrodzenia
wynikające z obowiązujących systemów płac, takie jak premie. Kategoriami
odmiennymi są wynagrodzenia z funduszu zakładowego lub funduszów o
podobnym charakterze (regulowane w rozdziale 3 uchwały) oraz tzw. inne
wynagrodzenia (regulowane w rozdziale 4 uchwały). Stosownie do treści § 11 ust.
1 uchwały do wynagrodzeń z funduszu zakładowego lub funduszów o podobnym
charakterze (fundusz za szczególne osiągnięcia ekonomiczne załóg, fundusz
zakładowy lub premiowy w państwowych gospodarstwach rolnych, czysta
9
nadwyżka spółdzielni itp.) zalicza się wszelkie wypłaty pieniężne i wartość
świadczeń w naturze, dokonywane na rzecz osób fizycznych z części tych
funduszów przeznaczonych na nagrody i świadczenia. Konfrontacja cytowanych
unormowań prowadzi do konstatacji, iż nie wejdą do zakładowego funduszu płac
wypłaty z funduszu zakładowego i funduszów o podobnym charakterze skoro z
obowiązującej w latach 1971-1976. Uchwały Nr 103 w sprawie składników
funduszu płac i pozostałych wynagrodzeń z tytułu pracy w jednostkach gospodarki
uspołecznionej fundusz premiowy państwowych gospodarstw rolnych zaliczony
został w niej do wynagrodzeń z funduszu zakładowego i funduszów o podobnym
charakterze nie zaś do wynagrodzeń z osobowego funduszu płac. Podkreślić przy
tym należy, iż pracownicy Gospodarstwa Pomocniczego Szkoły Podstawowej w P.
zatrudniani byli na podstawie Układu Zbiorowego dla Państwowych Przedsiębiorstw
Gospodarki Rolnej. W tym stanie rzeczy trafnie przyjął Sąd drugiej instancji, iż
premie uzyskiwane przez wnioskodawcę, nie mogą być zaliczane do osobowego
funduszu płac w rozumieniu § 7 ust. 1 pkt 1 lit. d Uchwały nr 103. Zgodnie zatem z
art. 194 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. z 1998 r., Nr 162, poz. 1118 ze zm.) w związku z § 4 ust. 1 wskazanego na
wstępie rozporządzenia Rady Ministrów z 1 kwietnia 1985 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent - wypłaty premii
w spornym okresie nie powinny być przyjęte do ustalenia podstawy wymiaru
emerytury.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.