Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 74/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z powództwa E. G., J. G., I. G.
przeciwko Zakładom […] i Skarbowi Państwa reprezentowanego przez Ministra
Skarbu Państwa
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 2 lipca 2009 r.,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. nie obciąża powodów kosztami postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 16 marca 2009 r. Sąd Rejonowy w P. oddalił powództwo
[…] przeciwko Zakładom […]i Ministrowi Skarbu Państwa reprezentowanemu przez
Ministra Skarbu Państwa o odszkodowanie z tytułu niezawarcia umowy
nieodpłatnego nabycia akcji. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia.
W oparciu o przepisy ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 171,
poz.1397 ze zm., zwanej dalej ustawą o komercjalizacji i prywatyzacji) Skarb
Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu Państwa zawarł w dniu 30 maja
1997 r. z pozwaną Spółką umowę MS P/497/97 w celu przeprowadzenia
nieodpłatnego udostępnienia akcji uprawnionym pracownikom. W umowie tej
zlecono Spółce wykonanie czynności technicznych, w tym między innymi wezwania
w imieniu Ministra Skarbu Państwa uprawnionych pracowników do składania
oświadczeń o zamiarze nieodpłatnego nabycia akcji - poprzez ogłoszenie w
dzienniku o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym oraz poprzez wywieszenie w
siedzibie spółki wezwania, ustalenia liczby uprawnionych pracowników na
podstawie złożonych przez nich oświadczeń, dokonania podziału uprawnionych
pracowników na grupy, sporządzenia listy tychże pracowników i rozpatrzenia
reklamacji, przygotowania dla wszystkich uprawnionych projektów umów
nieodpłatnego nabycia akcji według załączone wzoru. Cena emisyjna jednej akcji
serii B o wartości nominalnej 10 zł ustalona została w dniu 12 października 2005 r.
na 54 zł. W wydanym przez zarząd pozwanej Spółki ogłoszeniu zawarto informację,
że: umowy nieodpłatnego zbycia akcji można zawierać od 23 października 2006 r.,
a prawo do nieodpłatnego nabycia akcji wygasa 2 maja 2007 r. (pkt 1); nieodpłatnie
udostępniane akcje są akcjami zdematerializowanymi, nie mają formy dokumentu i
istnieją jedynie w postaci zapisu na rachunku papierów wartościowych,
przeniesienie akcji na osobę uprawnioną nastąpi z chwilą dokonania
odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych nabywającego, a nie
w momencie podpisania przez nabywającego samej umowy nieodpłatnego zbycia
akcji (pkt 2); osoby uprawnione zgłaszające się w celu zawarcia umowy
nieodpłatnego zbycia akcji powinny wskazać nazwę biura maklerskiego i numer
3
indywidualnego rachunku papierów wartościowych, na który mają być przeniesione
akcje (pkt 3); spadkobiercy, którzy nie dysponują prawomocnym postanowieniem o
stwierdzeniem nabycia spadku powinni złożyć do sądu stosowny wniosek do 2
maja 2007 r. (pkt 9), prawo do nieodpłatnego nabycia akcji wygasa w dniu 2 maja
2007 r., za wyjątkiem przypadków określonych w pkt 9 (pkt 14). Pismem z 19
marca 2007 r. Minister Skarbu Państwa - w odpowiedzi na zapytanie skierowane
przez pozwaną Spółkę - poinformował, że prawo do nieodpłatnego nabycia akcji
powstaje w trzy miesiące po zbyciu przez Skarb Państwa pierwszych akcji na
zasadach ogólnych i wygasa z upływem 12 miesięcy od jego powstania, oraz że
zgodnie z art. 123 § 1 pkt 1 k.c. bieg terminu przerywa się przez każdą czynność
przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania sprawy, a więc
między innymi w momencie wszczęcia sądowego postępowania o
ubezwłasnowolnienie jednego ze spadkobierców.
S. G. był uprawniony do 370 akcji pozwanej Spółki i jego nazwisko
znajdowało się na liście osób uprawnionych przekazanej Ministrowi Skarbu
Państwa w dniu 28 lipca 2006 r. Postanowieniem z dnia 22 marca 2007 r. Sąd
Rejonowy w P. stwierdził, że spadek po S. G. zmarłym w dniu 22 grudnia 2003 r.
dziedziczą z mocy ustawy żona E. G. oraz synowie J. G., E. J. i córka I. G. W dniu
17 kwietnia 2007 r. powodowie udzielili J. P. na właściwym druku pełnomocnictwa
do dokonania między innymi następujących czynności: zawarcia ze Skarbem
Państwa umowy nieodpłatnego zbycia akcji, podpisania oświadczenia, że nie jest
znany fakt skorzystania przez spadkodawcę z prawa do nieodpłatnego nabycia
akcji, złożenia oświadczenia o posiadaniu przez spadkobierców indywidualnego
rachunku papierów wartościowych oraz wskazanie jego numeru i nazwy biura
maklerskiego prowadzącego ten rachunek. W dniu 2 maja 2007 r. J. P. - celem
podpisania umowy - zgłosił się z udzielonymi mu pełnomocnictwami do
upoważnionej pracownicy pozwanej Spółki, M. M., od której uzyskał informację, że
wymagane jest założenie rachunku w biurze maklerskim. Założenie rachunków w
tej dacie nie nastąpiło z uwagi na nieposiadanie przez J. P. stosownych
upoważnień od powodów. Tego samego dnia J. P. uzyskał od M. M. potwierdzenie,
że zgodnie z opinią Ministerstwa Skarbu złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia
spadku przed 2 maja 2007 r. przerywa bieg terminu do nieodpłatnego nabycia akcji.
4
Rachunki inwestycyjne powodów zostały założone w dniu 16 sierpnia 2007 r. i w tej
dacie w siedzibie pozwanej Spółki J. P. podpisał w imieniu powodów umowę
nieodpłatnego zbycia akcji. W dniu 6 listopada 2007 r. dyrektor Departamentu
Ewidencji, Reprywatyzacji, Rekompensat i Udostępniania Akcji Ministerstwa Skarbu
Państwa odesłał pozwanej Spółce umowy nieodpłatnego zbycia akcji
spadkobiercom uprawnionych pracowników bez ich podpisania, wobec wygaśnięcia
prawa spadkobierców do nabycia akcji. Pismem z dnia 7 listopada 2007 r. Minister
Skarbu Państwa poinformował pozwaną Spółkę o zmianie stanowiska
Departamentu Prawnego Ministerstwa co do terminu, w którym mogą być
zawierane ze spadkobiercami uprawnionych pracowników umowy nieodpłatnego
zbycia akcji. Zgodnie z nową interpretacją, umowy te można było zawierać jedynie
w terminie określonym w art. 38 ust. 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji,
zgodnie z którym prawo do nieodpłatnego nabycia akcji powstaje po upływie trzech
miesięcy od zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych i
wygasa z upływem 12 miesięcy od dnia jego powstania. W piśmie z 7 marca 2008
r. pozwana Spółka poinformowała J. P. o braku możliwości zawarcia umowy
nieodpłatnego zbycia akcji pozwanej Spółki w związku z upływem terminu
określonego w art. 38 ust. 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał, że termin
określony w art. 38 ust. 2 wymienionej wyżej ustawy ma charakter zawity i w
przypadku nieodpłatnego zbywania akcji pozwanej Spółki upływał w dniu 2 maja
2007 r. Jego niedotrzymanie spowodowało więc wygaśnięcie prawa powodów do
nieodpłatnego nabycia akcji. Niewłaściwa interpretacja przez Ministra Skarbu
Państwa art. 38 ust. 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz art. 123 §1 k.c. i
jej podanie do wiadomości publicznej przyczyniło się do uznania przez powodów,
że wskazana w ogłoszeniu data wygaśnięcia terminu do nieodpłatnego nabycia
akcji nie dotyczy spadkobierców uprawnionych pracowników (pkt 14 w związku z
pkt 9 ogłoszenia). Zmiana interpretacji przepisów w zakresie terminu, w jakim mogą
być zawierane umowy nieodpłatnego zbycia akcji spadkobiercom nastąpiła w
sierpniu 2007 r., co wynika wprost z pisma Ministra Skarbu Państwa z dnia 7
listopada 2007 r. Informacje pochodzące od Ministra Skarbu Państwa i
przekazywane przez pozwaną Spółkę wprowadziły powodów w błąd co do
5
momentu wygaśnięcia terminu do nieodpłatnego nabycia przez nich akcji. Wskutek
oczywiście wadliwej interpretacji obowiązujących przepisów i jej późniejszej
zmiany, w okresie od 2 maja do sierpnia 2007 r. zostały przez Ministra Skarbu
Państwa zawarte umowy zbycia akcji ze spadkobiercami 37 uprawnionych
pracowników pozwanej Spółki. Akcje nie zostały natomiast zbyte powodom, gdyż
ich pełnomocnik podpisał umowę już po zmianie interpretacji przepisów przez
Ministerstwo.
Sąd Rejonowy wskazał na możliwość nieodpłatnego nabycia przez powodów
akcji na podstawie art. 4 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o
komercjalizacji i prywatyzacji oraz ustawy o zasadach nabywania od Skarbu
Państwa akcji w procesie konsolidacji spółek sektora elektroenergetycznego (Dz.U.
z 2009 r. Nr 13, poz. 70, zwanej dalej ustawą zmieniającą) i uznał ich żądanie
zasądzenia odszkodowania na podstawie art. 471 k.c. za nieuzasadnione.
Odnośnie do odpowiedzialności pozwanej Spółki Sąd ten - odwołując się do
poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2008 r., II PK
198/07, iż Skarb Państwa odpowiada również za spółkę, z którą wykonuje
zobowiązanie - stwierdził, że wykonywała ona jedynie konkretne czynności
techniczne w imieniu i na zlecenie Skarbu Państwa w oparciu o przepisy
rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie
szczegółowych zasad podziału uprawnionych pracowników na grupy, ustalania
liczby akcji przypadających na każdą z tych grup oraz trybu nabywania akcji przez
uprawnionych pracowników (Dz.U. Nr 35, poz. 303 ze zm., zwanego dalej
rozporządzeniem wykonawczym) oraz umowy nr MPS/497/97 i aneksów do niej, a
prawidłowość tych czynności kontrolował Skarb Państwa jako właściciel akcji,
dokonując interpretacji prawnej przepisów i jej zmiany w sierpniu 2007 r. oraz
akceptując treść ogłoszenia.
W zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa Sąd Rejonowy uznał brak
podstaw do przyjęcia istnienia po stronie powodów szkody na skutek bezprawnego
niewykonania zobowiązania do nieodpłatnego przeniesienia własności akcji, skoro
obecny stan prawny pozwala im na zawarcie stosownej umowy nabycia po 92 akcje
pozwanej Spółki, a następnie ich zbycia lub skorzystania z dywidendy. W ocenie
Sądu Rejonowego, co prawda treść ogłoszenia w spornym zakresie była
6
nieprawidłowa, a na pewno niejednoznaczna i wynikała z niewłaściwej interpretacji
przepisów przez Ministra Skarbu Państwa, jednakże nie ma ewidentnego związku
przyczynowego pomiędzy jego działaniem a niepodpisaniem przez powodów umów
do dnia 2 maja 2007 r. Po pierwsze - w ogłoszeniu o przystąpieniu do
udostępniania akcji data wygaśnięcia prawa do zawarcia umowy była wyraźnie
podkreślona w pkt 1 i 14, po drugie - zgodnie z art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca
2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. Nr 405, poz. 183 ze zm.)
umowa zobowiązująca do przeniesienia zdematerializowanych papierów
wartościowych przenosi ich własność z chwilą dokonania wpisu na rachunku
papierów wartościowych, a nie z momentem zawarcia umowy nieodpłatnego
nabycia akcji, o czym stosowna informacja znalazła się w pkt 2 ogłoszenia, a zatem
powodowie powinni w dniu 2 maja 2007 r. posiadać rachunek inwestycyjny w biurze
maklerskim, po trzecie - postanowienie o nabyciu spadku po S. G. uprawomocniło
się w dniu 11 kwietnia 2007 r., a więc możliwe było dopełnienie przez powodów
wszystkich formalności i zawarcie umowy do 2 maja 2007 r., po czwarte -
powodowie już w piśmie pozwanej Spółki z dnia 20 lipca 2006 r. zostali
poinformowani o konieczności dostarczenia prawomocnego postanowienia o
stwierdzeniu nabycia spadku po zmarłym w 2003 r. uprawnionym pracowniku. W
ocenie Sądu pierwszej instancji, powyższe okoliczności wskazują, że powodowie
nie wykazali należytej staranności, aby w terminie obowiązującym wszystkich
uprawnionych i wynikającym z harmonogramu zawartego w pkt 8 ogłoszenia
dokonać wszelkich czynności związanych z nabyciem akcji pozwanej Spółki.
Wyrokiem z dnia 2 lipca 2009 r. Sąd Okręgowy w L. zmienił powyższy wyrok
w ten sposób, że zasądził od Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra
Skarbu Państwa na rzecz powodów kwoty po 145,90 zł tytułem odszkodowania za
utraconą dywidendę z ustawowymi odsetkami (pkt I), oddalił apelację w pozostałej
części w stosunku do Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu
Państwa (pkt II) oraz w stosunku do pozwanej Spółki w całości (pkt III).
Sąd Okręgowy wskazał na dokonanie przez Sąd pierwszej instancji błędnej
oceny prawnej w zakresie wygaśnięcia prawa powodów do nieodpłatnego nabycia
akcji. Zdaniem Sądu odwoławczego, stosownie do informacji zawartej w
ogłoszeniu, powodowie powinni przedstawić do dnia 2 maja 2007 r. (osobiście lub
7
przez pełnomocnika) prawomocne postanowienie o nabyciu spadku bądź - gdyby
takim postanowieniem nie dysponowali - do wskazanej daty złożyć wniosek o
stwierdzenie nabycia spadku. Powodowie warunki te spełnili, gdyż w dniu 2 maja
2007 r. ich pełnomocnik przedstawił stosowne dokumenty. Posiadanie rachunku w
biurze maklerskim nie stanowi warunku sine qua non dla zawarcia umowy
zobowiązującej do przeniesienia akcji, a - stosownie do art. 7 ust. 2 ustawy dnia 29
lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi - umożliwia jedynie przeniesienie
zdematerializowanych papierów wartościowych z chwilą dokonania zapisu na
rachunku. W związku z tym nie można przyjąć, że po 2 maja 2007 r. wygasło
uprawnienie powodów do zawarcia umowy o nieodpłatne nabycie akcji i umowa
taka została zawarta z powodami przez Ministra Skarbu Państwa w dniu 28
kwietnia 2009 r.
W ocenie Sądu drugiej instancji powodowie nie ponieśli szkody w związku z
późniejszym zawarciem umowy, gdyż zgodnie z art. 38 ust. 3 ustawy o
komercjalizacji i prywatyzacji akcje nabyte nieodpłatnie przez uprawnionych
pracowników nie mogą być przedmiotem obrotu przed upływem dwóch lat od dnia
zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych. Oznacza to,
że nawet gdyby umowa została zawarta w dniu 2 maja 2007 r., to
najwcześniejszym możliwym terminem sprzedaży akcji przez powodów byłby dzień
3 maja 2009 r. Ponadto wysokość żądanego przez nich odszkodowania (według
ustaleń Sądu pierwszej instancji -112 zł za akcję) obliczona została przy założeniu,
że dokonaliby sprzedaży akcji w okresie najkorzystniejszym, „co z uwagi na
poczynione ustalenia jest założeniem dowolnym i nie zostało w sposób
wystarczający udowodnione, by powodowie dokonali sprzedaży akcji po cenie
najkorzystniejszej i tym samym utracili korzyści”. Tymczasem w przypadku
odszkodowania za utratę prawa do akcji lub prawa do nieodpłatnego nabycia akcji
odszkodowanie określane jest według ceny akcji ustalonej dla osób fizycznych,
obywateli polskich w pierwszym dniu sprzedaży (art. 363 § 2 k.c.). Wynika to z
faktu, iż kurs akcji jest zmienny i zależy od tak zróżnicowanych czynników, że nie
gwarantują w dostatecznym stopniu pożądanej stałości przy ustalaniu ceny
stanowiącej podstawę do odszkodowania. Nie doszło również do istotnej i trwałej
deprecjacji wartości akcji, skoro - jak wskazał pełnomocnik powodów - wartość
8
jednej akcji w przeddzień zamknięcia rozprawy wynosiła 80 zł, a więc była wyższa
niż w pierwszym dniu sprzedaży (według ustaleń Sądu pierwszej instancji - wartość
emisyjna wynosząca 54 zł). W tej sytuacji powodowie nie wykazali, aby ponieśli
szkodę majątkową na skutek niezawarcia umów zbycia akcji na podstawie
przedłożonych w dniu 2 maja 2007 r. dokumentów, za wyjątkiem szkody
poniesionej z tytułu utraconej dywidendy, której wyrównania domagali się za rok
obrotowy 2006/2007.
Odnośnie do odpowiedzialności pozwanej Spółki Sąd drugiej instancji
wskazał, że powodowie nie wykazali braku należytej staranności w jej działaniu.
Spółka działała zgodnie z przepisami prawa i postanowieniami umowy zawartej ze
Skarbem Państwa, ze strony którego nastąpiła odmowa zawarcia umów o
nieodpłatne zbycie akcji.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powodowie zarzucili: I.
naruszenie prawa materialnego, a to: 1) art. 471 w związku z art. 140 k.c., przez
błędną ocenę szkody i jej występowania jako rezultat bezpodstawnego,
niemającego żadnego oparcia w materiale dowodowym ani w ustawie o
komercjalizacji i prywatyzacji ustalenia, że powodowie najwcześniej mogliby
sprzedać akcje w dniu 3 maja 2009 r. i że nie doznali szkody ze strony obu
pozwanych przez sam fakt zawarcia z nimi w dniu 28 kwietnia 2009 r., tj. z
dwuletnią zwłoką stosownej umowy i mimo tego, że do dnia wyroku należne akcje
nie zostały przekazane na rachunek w biurze maklerskim, kiedy bezprawnie
uniemożliwiono im nabycie akcji w nakazanym prawem terminie tj. z dniem 2 maja
2007 r. i korzystanie z prawa własności akcji w zakresie wynikającym z art. 140
k.c., w tym z możliwości sprzedaży akcji z dniem 2 lutego 2008 r., tj. po upływie
dwóch lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach
ogólnych; 2) art. 38 ust. 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji, przez błędną wykładnię, że określony w nim termin biegnie dla
powodów inaczej niż dla wszystkich innych uprawnionych pracowników, tj. od dnia
podpisania przez nich umowy (2 maja 2007 r.) i kończy się dopiero w dniu 2 maja
2009 r., podczas gdy termin ten jest jednolity dla wszystkich akcjonariuszy (poza
członkami zarządu) i upłynął z dniem 2 lutego 2008 r., gdyż akcje pozwanej Spółki
zostały zbyte przez Skarb Państwa po raz pierwszy na zasadach ogólnych w dniu 2
9
lutego 2006 r.; 3) art. 361 § 1 i 2 k.c., przez błędną wykładnię i w związku z tym
nieuwzględnienie w rachunku szkody powodów korzyści jakie mogliby osiągnąć,
gdyby umowa została zawarta w dniu 2 maja 2007 r., 4) art. 363 § 2 w związku z
art. 5 k.c., przez błędną jego wykładnię i nieuwzględnienie, że ze względu na
nagromadzenie złej woli ze strony Skarbu Państwa, odmowę zawarcia umowy we
właściwym terminie, a zawarcie jej z dwuletnią zwłoką, co uniemożliwiło powodom
dysponowanie akcjami w okresie od lutego 2008 r. do września 2008 r., kiedy miały
one wysokie notowania na giełdzie, zachodzą podstawy do przyjęcia do wyliczenia
szkody cen akcji „sprzed krachu na giełdzie”; 5) art. 366 § 1 k.c. w związku z art. 36
ust. 5 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, rozporządzeniem Ministra Skarbu
Państwa z dnia 29 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad podziału
uprawnionych pracowników na grupy oraz umową MSP/497/97 z dnia 30 maja
1997 r., przez błędną wykładnię wyrażającą się w wykluczeniu relacji in solidum
pomiędzy pozwanymi i skutków tego dla odpowiedzialności pozwanej Spółki, a w
konsekwencji niesłuszne oddalenie w stosunku do niej roszczeń w całości: II.
naruszenie przepisów postępowania mające istotny wpływ na wynik sprawy, a
mianowicie art. 321 § 1 k.p.c., poprzez niewzięcie przy wyrokowaniu pod uwagę, że
roszczenie powodów od sierpnia 2008 r. dotyczyło wyłącznie odszkodowania, a nie
zawarcia umowy, zatem podpisanie umowy przez Skarb Państwa w dniu 28
kwietnia 2009 r. nie mogło mieć wpływu na żądanie pozwu i w konsekwencji Sąd
wyrokował co do przedmiotu nieobjętego żądaniem, co miało istotny wpływ na
ocenę roszczeń.
Wskazując na powyższe zarzuty powodowie wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku w części dotyczącej punktów l, II i III, „tj. co do oddalonych
roszczeń o odszkodowanie” i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do
ponownego rozpoznania, ewentualnie - w przypadku gdyby Sąd Najwyższy nie
dopatrzył się naruszenia art. 321 k.p.c. - o uchylenie zaskarżonego wyroku w części
dotyczącej punktu l, II i III „w zakresie w tych punktach orzeczonym i orzeczenie co
do istoty sprawy zgodnie z treścią powództwa”.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że fakt podpisania umowy przez Skarb
Państwa (według aktualnego stanu sprawy) nie dotyczył przedmiotu żądania i
powinien być uwzględniony tylko o tyle, że gdyby doszło do wykonania
10
wynikającego z umowy zobowiązania i przekazania w trakcie procesu akcji na
rachunek powodów w biurze maklerskim, to Sąd mógłby zaliczyć ich wartość na
poczet należnego odszkodowania. Takie przekazanie nastąpiło jednak dopiero w
dniu 21 sierpnia 2009 r. Według skarżących, dla odpowiedzialności pozwanej
Spółki nie ma znaczenia czy wywiązała się ona w sposób należyty z obowiązków
nałożonych na nią przez przepisy rozporządzenia Ministra Skarbu Państwa z dnia
29 stycznia 2003 r., gdyż - według stosowanych w drodze analogii zasad
wynikających z art. 366 k.c. - mimo należytego wykonania obowiązków własnych
nie może uchylić się ona od odpowiedzialności za szkodę poniesioną w procesie
prywatyzacji. W tym zakresie skarżący powołali się na wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 22 stycznia 2004 r., I PK 291/03.
Skarżący wskazali, że można sądzić, iż Skarb Państwa - podpisując w dniu
28 kwietnia 2009 r. umowę nieodpłatnego zbycia akcji, podpisaną przez powodów
w dacie 2 maja 2007 r. - uczynił to w oparciu o znowelizowaną ustawę o
komercjalizacji i prywatyzacji, a więc bez związku z toczącym się w sprawie
postępowaniem. Gdyby nawet przyjąć, że czynność ta zaspokoiła roszczenie
odszkodowawcze w części odnoszącej się do wartości akcji, to świadczenie to
powinno być zaliczone na poczet należnego odszkodowania. Zdaniem powodów,
gdyby nie zostali bezprawnie pozbawieni akcji w okresie od 2 maja 2007 r. do 28
kwietnia 2009 r., mogliby wykonywać prawa wynikające z art. 140 k.c. i
dysponować akcjami już od dnia 2 lutego 2008 r. W okresie do 28 sierpnia 2008 r.
wartość akcji pozwanej Spółki przekraczała 100 zł, w tym do 4 lipca 2008 r.
wynosiła 110 zł. W okolicznościach sprawy zachodzą więc przesłanki do przyjęcia,
że na korzyść powodów zaszły szczególne okoliczności, o których stanowi art. 363
§ 2 in fine k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna okazała się nieusprawiedliwiona, gdyż zaskarżony wyrok,
mimo częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu.
Przede wszystkim niezasadny jest zarzut naruszenia art. 321 k.p.c., zgodnie
z którym sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem,
ani zasądzać ponad żądanie. Przepis ten daje między innymi wyraz zasadzie
dyspozycyjności przejawiającej się w związaniu sądu granicami żądania
11
powództwa zarówno co do przedmiotu żądania, jak i jego wysokości. W rezultacie
sąd ma obowiązek pozytywnego lub negatywnego orzeczenia o zgłoszonym przez
powoda żądaniu. Samo pojęcie żądania określa art. 187 § 1 k.p.c., zgodnie z
którym pozew powinien między innymi zawierać dokładnie określone żądanie oraz
przytoczenie okoliczności faktycznych żądanie to uzasadniających. Żądanie
powództwa określa więc nie tylko jego przedmiot, ale również jego podstawa
faktyczna określona w pozwie. Te elementy mogą podlegać modyfikacji przy
zachowaniu ciągłości toczącego się przed sądem pierwszej instancji postępowania
poprzez odpowiednią zmianę powództwa na zasadach określonych w art. 193
k.p.c., w tym przez zmianę podstawy faktycznej żądania. Taka zmiana powództwa
nie może natomiast nastąpić w postępowaniu apelacyjnym, gdyż w myśl art. 383
k.p.c. w postępowaniu tym nie można rozszerzać żądania pozwu ani występować z
nowymi roszczeniami (w tym opartymi na innej podstawie faktycznej), poza
sytuacjami, w których - w przypadku zmiany okoliczności - można żądać zamiast
pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach
o świadczenia powtarzające się - świadczeń za dalsze okresy. Co do zasady do
obrazy art. 321 § 1 k.p.c. przez sąd drugiej instancji może więc dojść wówczas, gdy
sąd ten wyrokuje co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym lub co do roszczenia nieopartego na podstawie faktycznej
wskazanej przez powoda do chwili zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej
instancji. Wbrew stanowisku skarżących, Sąd drugiej instancji nie wyrokował co do
przedmiotu nieobjętego ich żądaniem zasądzenia odszkodowania z tytułu utraty
prawa do akcji.
Powodowie dochodzili w pozwie zobowiązania pozwanego Skarbu Państwa
do zawarcia z nimi umowy zbycia akcji lub - w przypadku niemożności zawarcia
takiej umowy - zasądzenia od pozwanych odszkodowania odpowiadającego
równowartości utraconych akcji. Uzasadniając swoje żądanie powodowie wskazali,
iż - na skutek zawinionego działania obu pozwanych - w 2007 r. Skarb Państwa
odmówił zawarcia z nimi umów nieodpłatnego zbycia akcji pomimo zachowania
przez nich prawa do ich nabycia. Zdarzenie to doprowadziło do utraty przez
powodów akcji (prawa do akcji) i wyrządziło im szkodę odpowiadającą ich wartości.
Na rozprawie w dniu 25 sierpnia 2008 r. powodowie poparli swoje żądanie w
12
dotychczasowej formie, z tym, że wysokość odszkodowania określili według ceny
akcji z daty wyrokowania. Tak sprecyzowane roszczenie zostało rozszerzone na
rozprawie w dniu 8 grudnia 2008 r. o odszkodowanie z tytułu utraconych korzyści
(dywidendy). Również w piśmie procesowym z dnia 9 grudnia 2008 r. powodowie
poparli żądania zgłoszone w pozwie, wywodząc następnie na rozprawie w dniu 23
stycznia 2009 r., że ich prawo do nabycia akcji zostało zachowane. Także wywody
skarżących zawarte w piśmie procesowym z dnia 3 lutego 2009 r. wskazują, że
swoją szkodę odnosili jednoznacznie do utraty prawa do akcji, których wartość
określona została przez nich według ceny giełdowej z określonej daty. Z
przedstawionych stanowisk powodów nie wynika ograniczenie przez nich żądania
wyłącznie do roszczenia odszkodowawczego, istotniejsze jest jednak to, że nie
wynika z nich również zmiana podstawy faktycznej roszczenia. Za ograniczenie
powództwa nie może być bowiem uznane zaprezentowane przez powodów na
rozprawie w dniu 9 marca 2009 r. stanowisko, że nie są zainteresowani zawarciem
umowy o zbycie akcji na podstawie przepisów ustawy zmieniającej, gdyż swoje
żądania niezmiennie wywodzili z niewygasłego w dniu 2 maja 2007 r. prawa do
nieodpłatnego nabycia akcji. Zresztą nawet gdyby oświadczenie powodów uznać
za ograniczenie powództwa wyłącznie do roszczenia odszkodowawczego, nie
zmienia to podstawy faktycznej tego żądania, elementem której w dalszym ciągu
pozostaje szkoda polegająca na utracie akcji, a więc rzeczywista strata wyrażająca
się w wartości (cenie) akcji i to niezależnie od tego, z jakiej daty wartość ta zostanie
przyjęta. Nie budzi wątpliwości, że co do tego właśnie przedmiotu żądania
wyrokował Sąd pierwszej instancji oddalając powództwo o odszkodowanie za utratę
prawa do akcji oraz Sąd drugiej instancji oddalając apelację powodów w tym
zakresie. Sąd Okręgowy, podzielając prezentowane przez skarżących stanowisko,
że ich prawo do nieodpłatnego nabycia akcji nie wygasło z dniem 2 maja 2007 r.,
uznał, iż Skarb Państwa zobowiązanie do zbycia akcji wykonał, tyle że z
opóźnieniem, bo dopiero w dniu 28 kwietnia 2009 r. Oczywistą konsekwencją takiej
oceny musi być odpadnięcie przesłanek dochodzonego przez skarżących
roszczenia odszkodowawczego, jakimi są utrata prawa do akcji i spowodowana nią
szkoda odpowiadająca ich wartości. Zawarte w uzasadnieniu skargi kasacyjnej
wywody skarżących odnoszące się do zbycia przez Skarb Państwa
13
przedmiotowych akcji w istocie na podstawie przepisów ustawy zmieniającej nie
mogą mieć znaczenia, gdyż po pierwsze - skarga nie zawiera w tym zakresie
stosownego zarzutu, a po drugie - powodowie akcje nabyli, a tym samym ich nie
utracili. Nie powinno budzić wątpliwości, że wskutek zawarcia umowy zbycia akcji
osoby uprawnione nabywają prawo do akcji i rozporządzania nimi, co wyłącza
żądanie wyrównania szkody oparte na podstawie faktycznej wynikającej z utraty
tego prawa i powoduje wygaśnięcie zobowiązania odszkodowawczego z tego
tytułu.
Z tych względów za nieusprawiedliwione muszą być również uznane zarzuty
naruszenia prawa materialnego, a mianowicie art. 361 § 1 i 2, art. 363 § 2 w
związku z art. 5, art. 471 w związku z art. 140 k.c. oraz art. 38 ust. 3 ustawy o
komercjalizacji i prywatyzacji, które zmierzają do zakwestionowana dokonanej
przez Sąd drugiej instancji oceny co do niepowstania w majątku powodów szkody
wskutek zawarcia przez Skarb Państwa umów zbycia akcji z dwuletnią zwłoką. Tak
sformułowane zarzuty nie mogą odnieść zamierzonego skutku już tylko dlatego, że
w istocie dotyczą oceny zasadności żądania, którego podstawa faktyczna została
wskazana przez powodów po raz pierwszy dopiero na rozprawie apelacyjnej w dniu
25 czerwca 2009 r. Taka zmiana powództwa w postępowaniu apelacyjnym jest
wyłączona z mocy art. 383 k.p.c. Przewidziana w zdaniu drugim tego przepisu
swoista dopuszczalność zmiany żądania w instancji odwoławczej z uwagi na
zmianę okoliczności wyraża się w tym, że powód, który wniósł apelację, nie żąda
czegoś, co nie było objęte przedmiotem sporu w pierwszej instancji, ale żąda
wartości pierwotnego przedmiotu sporu lub innego nawet przedmiotu niż ten, który
uczynił przedmiotem sporu, ale z tym zastrzeżeniem, że takie żądanie jest
uzasadnione również w ramach pierwotnej podstawy faktycznej powództwa. Inaczej
rzecz ujmując, uwarunkowanie dopuszczalności zmiany przedmiotu sporu w
postępowaniu apelacyjnym od zmiany okoliczności nie oznacza zmiany podstawy
faktycznej powództwa, która powinna być jednakowa tak dla żądania pierwotnego
jak i zmienionego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1972 r., I
CR 410/72, LEX nr 7173 oraz z dnia 16 listopada 1999 r., II CKN 586/98, LEX nr
527174). Tymczasem nowe roszczenie powodów zostało oparte na zupełnie innej
podstawie faktycznej niż żądanie zgłoszone w postępowaniu pierwszoinstancyjnym,
14
nie wynika bowiem z faktu utraty akcji i spowodowanej nią szkody obejmującej
rzeczywistą stratę wyrażającą się w wartości akcji, ale z zawarcia przez Skarb
Państwa umów zbycia akcji z opóźnieniem i wynikającej z tego zdarzenia
hipotetycznej szkody w postaci utraconych przez skarżących korzyści (zysku), jakie
mogliby uzyskać w przypadku wcześniejszej sprzedaży akcji na giełdzie. Taka
zmiana powództwa - jako niedopuszczalna w świetle art. 383 k.p.c. - nie mogła
wywołać skutków prawnych na etapie postępowania drugoinstancyjnego i wpłynąć
na zakres przedmiotu sprawy, a sformułowane przez skarżących zarzuty - jako
nieadekwatne do podstawy faktycznej skutecznie oddanego pod osąd roszczenia -
podważyć zgodności zaskarżonego wyroku z prawem.
Niezasadny jest zarzut obrazy art. 366 § 1 k.c. w związku z art. 36 ust. 5
ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, rozporządzeniem wykonawczym oraz
umową z dnia 30 maja 1997 r., które to naruszenie skarżący upatrują w ich błędnej
wykładni polegającej na „wykluczeniu w sprawie relacji in solidum pomiędzy
pozwanymi”. W pierwszym rzędzie należy przypomnieć, że w judykaturze przyjmuje
się zgodnie, iż dla uzasadnienia zarzutu naruszenia prawa materialnego przez
błędną jego wykładnię, a więc zarzutu sprowadzającego się do błędnego
zrozumienia treści lub znaczenia normy prawnej, niezbędne jest wskazanie na
konkretny przepis konkretnego aktu prawnego, oraz że prawo materialne w
znaczeniu użytym w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. obejmuje konkretne normy prawa
materialnego zawarte w aktach normatywnych należących do źródeł
obowiązującego prawa, a nie „prawo umowne”, którego moc wiążąca dla stron
wynika z nadania im takiej sankcji przez przepisy w znaczeniu ścisłym. Przywołany
przez skarżących art. 366 § 1 k.c. wyraża jedynie istotę solidarności biernej, której
zastosowanie do odpowiedzialności in solidum jest możliwe w drodze analogii. Ma
to miejsce wówczas, gdy wierzyciel - na podstawie tytułów wynikających z
odrębnych stosunków prawnych - ma roszczenie o to samo świadczenie do dwóch
lub więcej dłużników, z których każdy jest zobowiązany do spełnienia świadczenia,
a brak jest wynikającej z art. 369 k.c. podstawy (ustawa lub czynność prawna) do
przyjęcia ich solidarnej odpowiedzialności. Tymczasem w sformułowanym przez
skarżących zarzucie nie wskazuje się podstaw prawnych, z których miałyby
wynikać obowiązki obciążające pozwaną Spółkę w procesie zbywania akcji przez
15
Skarb Państwa i w konsekwencji jej odpowiedzialność. Warunku tego nie spełnia
ani przytoczenie art. 36 ust. 5 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, który stanowi
jedynie delegację do wydania rozporządzenia wykonawczego, ani ogólne
powołanie się na to rozporządzenie, którego przepisy określają różne obowiązki
nałożone na spółkę i Ministra Skarbu Państwa w procesie zbywania akcji, ani
ogólne wskazanie na zawartą pomiędzy Ministrem Skarbu Państwa a pozwaną
Spółką umowę, której poszczególne postanowienia odnoszą się do czynności
zleconych tej Spółce przez reprezentującego Skarb Państwa ministra. Natomiast
zawarte w uzasadnieniu skargi kasacyjnej wywody skarżących dotyczące
nieodniesienia się przez Sąd drugiej instancji do „żądania odsetek zwłoki” uchylają
się spod rozważań Sądu Najwyższego z uwagi na niepodniesienie w tym zakresie
stosownego zarzutu w ramach podstaw kasacyjnych.
Z powyższych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania oparto o odpowiednio
stosowany art. 102 k.p.c.