Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 296/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z powództwa Międzyzakładowej Organizacji Związkowej NSZZ
"Solidarność" przy Urzędzie Wojewódzkim w K.
przeciwko Urzędowi Wojewódzkiemu w K.
o zwrot środków na rzecz Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 31 maja 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Apelacyjnemu.
2
UZASADNIENIE
Międzyzakładowa Organizacja Związkowa NSZZ „Solidarność” przy
Urzędzie Wojewódzkim w K. wniosła o zwrot Zakładowemu Funduszowi
Świadczeń Socjalnych (ZFŚS) środków finansowych wydatkowanych niezgodnie z
przepisami ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych w kwocie 418.000 zł.
Powód podniósł, iż Urząd Wojewódzki działając na mocy przepisów art. 10
ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, jako
administrator środków finansowych zgromadzonych w ZFŚS wydatkował w 2008
r., z naruszeniem art. 8 ust. 1 i 2 ustawy i art. 27 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 23 maja
1991 r. o związkach zawodowych, a także niezgodnie z postanowieniami
Regulaminu ZFŚS 418.000 zł. Naruszenie przepisów ustawy polegało na tym, że
dokonane wydatki nie zostały uzgodnione ze związkami zawodowymi w trybie z
art. 27 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych. W szczególności uzgodniony ze
związkami zawodowymi preliminarz wydatków na 2008 r. nie przewidywał
rozdysponowania wskazanej kwoty na okolicznościowe świadczenia socjalne dla
pracowników, które nadto przyznane zostały bez uwzględnienia w jakikolwiek
sposób obiektywnej sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osób je
otrzymujących.
Wyrokiem z 7 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w K. nakazał pozwanemu
zwrot 418.000 zł na rzecz ZFŚS w Urzędzie Wojewódzkim w K.
Sąd I instancji wskazał, że 12 listopada 2008 r. obowiązywał u pozwanego
Regulamin ZFŚS wprowadzony zarządzeniem Dyrektora Generalnego z 26
listopada 2004 r. nr […]. Zgodnie z § 21 Regulaminu zasady dofinansowywania z
ZFŚS do innych form wypoczynku niż w § 7 Regulaminu organizowanych przez
pracodawców oraz do organizowanych imprez okolicznościowych (Dzień Kobiet,
Dzień Dziecka, Mikołaj dla dzieci do 16 lat, Złote Gody Małżeńskie) a także innych
świadczeń na rzecz pracowników, emerytów i rencistów, będą określone przez
Dyrektora Generalnego w uzgodnieniu ze związkami zawodowymi (§ 8
Regulaminu).
3
Świadczenia gotówkowe wypłacone 15 listopada 2008 r. i od 2 do 12
grudnia 2008 r. nie były ujęte w planie rzeczowo-finansowym ZFŚS obowiązującym
12 listopada 2008 r., tj. w dniu spotkania ze związkami zawodowymi. Dopiero druga
korekta planu zatwierdzona przez Dyrektora Generalnego pozwanego z 17 grudnia
2008 r. uwzględniła w planie okolicznościowe świadczenia socjalne dla
pracowników na kwotę 420.000 zł. Nie można przyjąć, że wyrażenie przez
wszystkie organizacje związkowe zgody na wypłatę przedświątecznych świadczeń
okolicznościowych oraz podjęcie działań zmierzających do ustalenia ich wysokości,
przy braku wspólnego stanowiska organizacji związkowych, było równoczesnym
wyrażeniem zgody na dokonanie zmiany planu, a późniejsza zmiana planu w tym
zakresie miała jedynie charakter deklaratoryjny, potwierdzający stan rzeczy
ustalony na spotkaniu 12 listopada 2008 r.
Przyznanie okolicznościowych świadczeń gotówkowych pracownikom
pozwanego w listopadzie i grudniu 2008 r. nastąpiło z naruszeniem tzw. kryterium
socjalnego, o jakim mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych. Powtórzeniem tej zasady jest § 13 ust. 1 Regulaminu ZFŚS.
Sąd podkreślił, że Dyrektor Generalny pozwanego Urzędu postanowił, że osoby o
dochodach do 3.000 zł otrzymają świadczenie pieniężne po 400 zł brutto, osoby o
dochodach od 3.000 zł do 6.000 zł otrzymają po 300 zł brutto, osoby o dochodach
powyżej 6.000 zł otrzymają po 200 zł. Zróżnicowanie świadczeń było niewielkie, a
pracownikom posiadającym bardzo wysokie dochody (powyżej 6.000 zł, bez
określenia górnej granicy) przyznano świadczenie niewiele mniejsze od
pracowników uzyskujących dochody do 3.000 zł. W tym sposobie przyznawania
świadczeń posłużono się kryterium wysokości wynagrodzenia, bez uwzględnienia
np. dochodów pozostałych członków rodziny, czy ilości osób pozostających na
utrzymaniu uprawnionych. Przy takim sposobie podziału pominięto w ogóle
emerytów i rencistów, którzy także byli uprawnieni do korzystania ze środków
ZFŚS przyznano zatem jedynie pracownikom bez uwzględnienia ich sytuacji
materialnej i rodzinnej.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości pozwany, wnosząc o jego zmianę i
oddalenie powództwa w całości lub w części do kwoty 397.000 zł, względnie o
4
uchylenie zaskarżonego wyroku i o przekazanie sprawy Sądowi I instancji do
ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 31 maja 2012 r. oddalił apelację. Podkreślono,
że wydatkowanie przez pozwanego środków ZFŚS nastąpiło w sposób niezgodny z
przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, a w
szczególności pozostawało w sprzeczności z art. 8 ust. 1 tej ustawy, a także z
przepisami obowiązującego Regulaminu ZFŚS. Pozwany przyznał świadczenie z
ZFŚS bez względu na sytuację życiową, rodzinną i materialną osób uprawnionych
do korzystania z Funduszu.
Wypłacanie świadczeń bez uwzględniania przyjętych przez art. 8 ust. 1
ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych kryteriów, stanowi w istocie
przyznanie nagrody (premii uznaniowej), o jakiej mowa w art. 105 k.p., nawet jeżeli
pracodawca ustalił własne kryteria wypłacania takich kwot, takich jak wysokość
zarobków osiąganych przez pracowników. Nawet osiągnięcie nieformalnego
porozumienia w tym zakresie przez pracodawcę z przedstawicielami organizacji
związkowych, nie może zmienić charakteru tych świadczeń, o ile przyznane zostały
niezgodnie z treścią przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych i wydanego na podstawie art. 8 ust. 2 tej ustawy regulaminu. Bez
znaczenia dla oceny charakteru przyznanych świadczeń, jako nagród w rozumieniu
art. 105 k.p., pozostaje także dokonana w 2009 r. zmiana regulaminu ZFŚS.
Roszczenie z art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych dotyczy środków przekazanych przez pracodawcę funduszowi i
następnie już wydatkowanych. Prawo żądania, aby pracodawca zwrócił je, czyli
jeszcze raz wpłacił na konto funduszu, ma więc charakter szczególny. Przepis ten
powinien być więc ściśle interpretowany.
Skargę kasacyjną od wyroku złożył pozwany. Zarzucono naruszenie:
1) art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych „przez uznanie, że pracodawca, który przyznał środki z funduszu z
naruszeniem przepisów tej ustawy, ale środki pomimo to trafiły w większości do
osób uprawnionych, musi ponownie w całości przekazać te środki funduszowi, co
prowadzi do ponownego (dodatkowego) przyznawania tych samych świadczeń
socjalnych, które uprawnieni pracownicy już otrzymali w całości lub w części”, 2)
5
art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych „przez uznanie,
że sąd rozpatrując sprawę o zwrot środków, nie ma obowiązku sądowego
miarkowania wysokości środków zwracanych funduszowi przez pracodawcę”, 3)
art. 2 pkt 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych „przez uznanie,
że wydatkowanie środków funduszu w formie gotówkowej (wypłat na rzecz
uprawnionych pracowników) nie stanowi realizacji celu ustawowego, to jest
udzielania pomocy finansowej, z tego powodu, że pomoc ta została dokonana z
naruszeniem przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych i
uznanie, że stanowi ono nagrodę w trybie art. 105 k.p.”, 4) art. 105 k.p. „przez
uznanie, że świadczenia przyznane przez pracodawcę z zakładowego funduszu, z
naruszeniem przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, są
nagrodami – art. 105 k.p., 5) art. 316 § 1 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie stanu
rzeczy istniejącego w dacie zamknięcia rozprawy, a zwłaszcza faktu, że pozwany w
przygotowanej prezentacji wysokości świadczeń wykazał, że ewentualny
obowiązek zwrotu powinien obejmować tylko 21.100,00 zł, która to kwota mogłaby
być wykorzystana na uzupełnienie świadczeń 211 osobom, które otrzymały
świadczenie w niższej wysokości niż wynikałoby to z zastosowania prawidłowego
kryterium socjalnego. Pozostałe uprawnione osoby, które otrzymały świadczenia w
listopadzie (grudniu) 2008 r. - gdyby zamiast wadliwego kryterium wynagrodzenia
zastosowano prawidłowe kryterium dochodu brutto na członka rodziny -
otrzymałyby świadczenia w tej samej wysokości, 6) art. 328 § 2 k.p.c. poprzez jego
niezastosowanie i niewyjaśnienie przez sąd II instancji podstawy prawnej, na którą
powołał się w uzasadnieniu wyroku, odnosząc się do uznania, że wypłacenie przez
pracodawcę świadczeń, bez uwzględnienia przyjętych przez przepisy ustawy o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych kryteriów, stanowi przyznanie nagrody
(premii uznaniowej) – art. 105 k.p.
Wniesiono o uchylenie zaskarżonego wyroku sądu I i II instancji i
przekazanie sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego, ewentualnie o zmianę zaskarżonego
wyroku Sądu Apelacyjnego poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie
od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania według norm
przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się mieć uzasadnione podstawy.
W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że zasadny jest zarzut naruszenia
art. 105 k.p. W ustalonym i niespornym stanie faktycznym nie sposób przyjąć, że
wypłacone pracownikom pozwanego świadczenia miały charakter nagrody.
Zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia ma więc ocena skutków
naruszenia ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych, (t.j. Dz. U. z 1996 r., Nr 70, poz. 335 ze zm. – dalej ustawa). Zgodnie
bowiem z przepisem art. 8 ust. 3 ustawy związkom zawodowym przysługuje prawo
wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot Funduszowi środków
wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych
środków na Fundusz.
Sąd Apelacyjny przyjął w zaskarżonym wyroku, że wydatkowanie środków
przez pozwanego nastąpiło z naruszeniem art. 8 ust. 1 ustawy. Należy w tym
miejscu zwrócić uwagę, że przepis ten stanowi o przyznawaniu ulgowych usług i
świadczeń oraz wysokości dopłat z Funduszu. Natomiast przepis art. 8 ust. 2
ustawy określa dodatkowo również zasady przeznaczania środków na
poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej. Tak więc art. 8 ust. 1 ustawy nie
odnosi się do całości działalności socjalnej pracodawcy (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 23 października 2008 r., II PK 74/08, OSNP 2010 nr 7-8, poz. 88). Problem
ten nie został rozstrzygnięty przez Sąd Apelacyjny. Można jednak przyjąć, że
wypłacone pracownikom pozwanego świadczenia miały charakter dopłaty do
wydatków świątecznych, co może uzasadniać stwierdzenie naruszenie przepisu
art. 8 ust. 1 ustawy.
Sąd Najwyższy w składzie orzekającym w sprawie przyjmuje jednak, że nie
każde naruszenie przepisów ustawy przesądza o obowiązku zwrotu całości
wydatkowanych środków z funduszu świadczeń socjalnych. Wobec powyższego
konieczne jest ustalenie stopnia (ciężkości) naruszenia przepisów ustawy.
Sąd Apelacyjny przyjął, że pozwany przyznał świadczenia bez względu na
sytuację życiową, rodzinną i materialną osób uprawnionych do korzystania z
funduszu.
7
Należy jednak podkreślić, że wysokość świadczeń została zróżnicowana
według kryterium wysokości wynagrodzenia miesięcznego pracowników. Z całą
pewnością mieści się więc to kryterium w ocenie sytuacji materialnej pracownika i
może mieć związek z sytuacją życiową. Ponadto należy bardzo wyraźnie
podkreślić, że świadczenia otrzymali wyłącznie pracownicy uprawnieni do
korzystania ze środków funduszu. Nie ma również wątpliwości, że świadczenia
zostały wypłacone w okresie zwiększonych wydatków świątecznych (Boże
Narodzenie) na rzecz nie tylko pracowników ale i ich rodzin.
Kolejną kwestią, którą należało uwzględnić była postawa związków
zawodowych. Wszystkie związki, w tym powód, wyraziły zgodę na wypłatę
jednorazowego świadczenia z funduszu. Nie ma znaczenie, iż strona powodowa
proponowała nieco inne wysokości świadczenia. W tych okolicznościach sprawy
możliwe byłoby dokonanie oceny roszczenia związku zawodowego poprzez
pryzmat art. 8 k.p. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2004 r., I PK
22/03, OSNP 2005 nr 6, poz. 80). Musi bowiem budzić poważne zastrzeżenia
wystąpienie z roszczeniem o zwrot całości środków wydatkowanych z funduszu, po
wcześniejszej akceptacji ich wydatkowania i otrzymania przez uprawnionych
pracowników, w tym członków tego związku zawodowego.
W związku z powyższym należy stwierdzić, że konieczne jest ustalenie w
jakiej części środki z funduszu zostały wydatkowane niezgodnie z przepisami
ustawy. Jedynie ta część wydatkowanych środków powinna zostać zwrócona
funduszowi. Przepis art. 8 ust. 3 ustawy stanowi bowiem jedynie o zwrocie środków
wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy. Nie można wobec powyższego
przyjąć, że celem tego przepisu jest sankcjonowanie wszelkich niezgodnych z
przepisami zachowań pracodawcy, co mogłoby prowadzić nie tylko do
rekompensaty strat, ale i do nieuzasadnionego przysporzenia funduszowi środków
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2010 r., II PK 234/09,
niepublikowany).
Pogląd powyższy znajduje również oparcie w poglądach doktryny prawa
pracy. Trafnie przyjmuje się bowiem, że roszczenie o zwrot funduszowi środków
wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy powinno dotyczyć tylko tej części,
która została wydatkowana z naruszeniem ustawy. Stosowanie art. 8 ust. 3 ustawy
8
nie może prowadzić do ponownego przyznawania tych samych świadczeń, które
uprawnieni otrzymali już w całości lub części. Byłoby to sprzeczne z wykładnią
art. 8 ust. 3 ustawy, którego celem jest kompensacja nieprzyznanych świadczeń.
Oznacza to konieczność miarkowania wysokości środków zwracanych funduszowi
(tak. L. Florek: Zwrot nieprawidłowo wydatkowanych środków zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych, PiZS 2008, nr 1, s. 23).
Tak więc ostateczne rozstrzygnięcie sprawy wymaga ustalenia jaka część
środków została wydatkowana niezgodnie z ustawą. Ustalenie to zostanie
przeprowadzone przez Sąd Apelacyjny z uwzględnieniem zasady rozkładu ciężaru
dowodu z art. 6 k.c.
Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.