Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 195/13
POSTANOWIENIE
Dnia 15 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. T. K.
przy uczestnictwie M. J. L.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 15 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 29 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 20 kwietnia 2011 r. orzekł, że spadek
po W. W. K., zmarłym 2 kwietnia 2000 r. w P., nabyły na podstawie ustawy żona
A.T. K. oraz córka M. J. L. po ½ części każda z nich.
Sąd ten ustalił, że ostatnim miejscem zamieszkania zmarłego W. W. K. był
W. (Austria). W chwili śmierci jako spadkobierców ustawowych pozostawił żonę A.
T. K. i córkę M. J. L. Spadkodawca był właścicielem domu w A. i sklepu przy ulicy G.
w W. Spadkodawca do chwili śmierci miał obywatelstwo polskie i obywatelstwo
austriackie. Wraz z żoną mieszkał w W., jednak często bywał w Polsce.
Spadkodawca sporządził testament w dniu 16 grudnia 1991 r. w W. w obecności
trzech świadków: […]. Testament został sporządzony w języku niemieckim i
polskim na maszynie do pisania i podpisany przez W. K. oraz w/w świadków.
Podpisy świadków były złożone wraz z datami i adresami zamieszkania.
W dokumencie tym W. K. uczynił swoją żonę A. T. K. swoją jedyną
spadkobierczynią. W dniu 18 marca 2000 r. na spotkaniu towarzyskim u żony
szwagra spadkodawcy, Z. C., na którym byli obecni głównie znajomi oraz rodzina
szwagra, W. K. stwierdził, że sporządził testament, w którym uczynił swoją żonę
jedyną spadkobierczynią i oświadczył, że pozostawia cały swój majątek żonie. Z.C.,
na prośbę A. K., spisał w dniu 20 czerwca 2000 roku treść oświadczenia W. K. Sąd
Krajowy do Spraw Cywilnoprawnych w W. wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2003 r. uznał
oświadczenie W. K. za ważny testament ustny w świetle prawa austriackiego. W
tym samym wyroku Sąd uznał testament sporządzony w dniu 16 grudnia 1991 r. w
W. za nieważny, ponieważ świadkiem była siostra A. T. K., która jako krewna osoby
dziedziczącej, nie miała zdolności bycia świadkiem testamentu.
Sąd I Instancji uznał, że testament z 1991 r. jest nieważny, zaś do oceny
ważności testamentu z dnia 18 marca 2000 r. należało zastosować wyłącznie
prawo polskie. W ocenie Sądu Rejonowego w niniejszej sprawie przepisy
Konwencji z dnia 5 października 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie
formy rozporządzeń testamentowych (Dz. U. z 1969 r. Nr 34, poz. 284 i poz. 285)
oraz umowy polsko-austriackiej z dnia 11 grudnia 1963 r. nie mają zastosowania,
3
gdyż z uwagi na testament ustny, na który powołała się wnioskodawczyni nie
występuje kolizja praw a wyłączna jurysdykcja w niniejszej sprawie (w myśl art.
1108 k.p.c. w brzmieniu na datę śmierci spadkodawcy) należy do sądu polskiego.
Sąd Rejonowy uznał testament W. K. za nieważny w świetle prawa polskiego i
stwierdził nabycie praw do spadku na podstawie ustawy.
Postanowieniem z dnia 29 czerwca 2912 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
apelację wnioskodawczyni. W ocenie Sądu Okręgowego nie doszło do naruszenia,
zarzucanych w apelacji, przepisów prawa. Sąd Okręgowy podzielił także
stanowisko Sądu I Instancji, że z uwagi na to, iż spadkodawca był obywatelem
polskim, zamieszkiwał w Polsce i sporządził testament w Polsce, zastosowanie ma
prawo polskie, a także ocenę, że w rozpoznawanej sprawie przepisy Konwencji z 5
października 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozporządzeń
testamentowych (Dz. U. z 1969 r. nr 34 poz. 284 i 285) ani też umowa polsko -
austriacka z 11 grudnia 1963 r. nie mogą mieć zastosowania, albowiem nie
wystąpiła kolizja praw. W ocenie Sądu Okręgowego trafna była także ocena Sądu I
instancji, że testament z 18 marca 2000 r. nie może być uznany za ważny, skoro
nie została spełniona jedna z przesłanek wymienionych w art. 952 § 1 k.c. tj. obawa
rychłej śmierci spadkodawcy.
Postanowienie Sądu Okręgowego zaskarżyła skargą kasacyjną
wnioskodawczyni. Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Skarżąca zarzuciła naruszenie art. 1 lit. c
Konwencji dotyczącej kolizji praw w przedmiocie rozporządzeń testamentowych
sporządzonej w Hadze w dniu 5 października 1961 r. (Dz. U. Nr 34 poz. 284 – dalej
Konwencja z 1961 r.) oraz art. 38 ust. 1 lit. b umowy między Polską
Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Austrii o wzajemnych stosunkach
w sprawach z zakresu prawa cywilnego oraz o dokumentach, podpisanej
w Wiedniu dnia 11 grudnia 1963 r. (Dz. U. 1974, nr 6, poz. 34 - dalej umowa
z Republiką Austrii), art. 66 ust. 1 w zw. z art. 80 i 81 p.p.m. oraz art. 584 i 594
ABGB z 1811 r. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i orzeczenie co
do istoty sprawy poprzez zmianę zaskarżonego postanowienia Sądu pierwszej
instancji, ewentualnie o uchylenie postanowienia Sądu drugiej instancji
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W świetle zarzutów skargi kasacyjnej podstawowe znaczenie dla oceny jej
zasadności ma rozstrzygnięcie kwestii, czy Sąd Okręgowy oceniając ważność
testamentu sporządzonego w dniu 18 marca 2000 r. zasadnie pominął przepisy
Konwencji z 1961 r. oraz umowy z Republiką Austrii dotyczące formy testamentów.
W judykaturze podkreślono, że przepisy Konwencji z 1961 r. zostały ukształtowane
w taki sposób, aby w możliwie szerokim zakresie utrzymać w mocy rozrządzenia
testamentowe (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2001 r.,
IV CKN 468/00). Zgodnie z art. 1 tej konwencji rozrządzenie testamentowe jest
ważne pod względem formy, jeżeli spełniony jest jeden z niżej wskazanych
warunków: jego forma jest zgodna z prawem miejsca dokonania rozrządzenia,
prawem państwa, którego spadkodawca był obywatelem, prawem miejsca
zamieszkania lub pobytu spadkodawcy w chwili rozporządzenia lub jego śmierci,
a w odniesieniu do nieruchomości także prawa miejsca jej położenia. Do ważności
testamentu pod względem formy wystarcza zatem, aby została zachowana jego
forma z uwzględnieniem któregokolwiek z przypadków wskazanych w art. 1
Konwencji z 1961 r. W świetle dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych nie
ulega zaś wątpliwości, że spadkodawca posiadał obywatelstwo austriackie i miał
miejsce zamieszkania w Austrii. Dla oceny zachowania przez niego wymogów
formy testamentu mogło zatem mieć zastosowanie prawo austriackie. Powyższa
ocena jest aktualna także przy uwzględnieniu treści umowy z Republiką Austrii,
która odnośnie formy testamentów zawiera podobne postanowienia jak Konwencja
z 1961 r.
Pozbawiona racji była z kolei ocena Sądu Okręgowego, że brak było
podstaw do zastosowania wyżej wymienionych umów międzynarodowych, gdyż
w rozpoznawanej sprawie nie wystąpiła kolizja praw. Porównanie regulacji
dotyczącej formy testamentów zawartej w kodeksie cywilnym i prawie austriackim
wskazuje bowiem, że w porządkach prawnych Polski i Austrii inaczej uregulowano
wymogi ważności testamentu ustnego. Jest zaś oczywiste, że w przypadku, gdy
w jednym z porządków prawnych tych państw testament ustny może być uznany
za ważny, a w drugim przy zachowaniu takiej samej formy jest testamentem
nieważnym, ma miejsce kolizja praw w rozumieniu Konwencji z 1961 r.
5
Z przyczyn wyżej wskazanych skarga kasacyjna była uzasadniona
i zaskarżone nią postanowienie podlegało uchyleniu na podstawie art. 398l5
§ 1 k.p.c.
es