Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 191/13,
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Jan Górowski
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie ze skargi T. R. Spółki z o.o. z siedzibą w W.
przeciwko E. S.A. z siedzibą w W.
o uchylenie wyroku Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej
w W. z dnia 30 lipca 2009 r.
oraz w sprawie ze skargi T. R. Spółki z o.o. z siedzibą w W.
przeciwko E. S.A. z siedzibą w W.
o uchylenie wyroku Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej
w W. z dnia 30 lipca 2009 r.,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 3 października 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Poprzednicy prawni stron T. R. Sp. z o.o. z siedzibą w W. i E. S.A. z
siedzibą w W., (powoływani dalej jako „T. R."
i „E.") zawarli w dniu 17 kwietnia 2000 r. umowę najmu budynku położonego w W.,
przy ul. J. 183, na okres 5 lat. Następnie sporządzono aneks, który przedłużał okres
związania stron umową do 10 lat. W § 14 tej umowy zawarto zapis na sąd
polubowny, na mocy którego spory wynikające z umowy zostały poddane
kompetencji - Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej. W 2005 roku
powstał między stronami spór co do dalszego obowiązywania umowy najmu
związany z wątpliwościami co do ważności aneksu przedłużającego umowę.
Wyrokiem z dnia 24 listopada 2005 r. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie
Gospodarczej ustalił, że T. R. oraz E. wiąże do dnia 31 lipca 2010 r. stosunek
prawny najmu, wynikający z umowy z dnia 17 kwietnia 2000 r. Skarga strony
pozwanej o uchylenie tego orzeczenia została prawomocnie oddalona. Wyrok Sądu
Arbitrażowego został w konsekwencji uznany postanowieniem Sądu Okręgowego w
W. z dnia 28 maja 2007 r.
W pozwie z dnia 18 września 2007 r., wniesionym do Sądu Arbitrażowego
przy Krajowej Izbie Gospodarczej w W., T. R. wniósł o zasądzenie od E. kwoty 4
144 914,99 zł z tytułu czynszu oraz opłat dodatkowych za okres od sierpnia 2005 r.
do stycznia 2006 r. wraz z ustawowymi odsetkami. Następnie, pozwem z dnia 26
stycznia 2009 r. złożonym do tegoż Sądu Arbitrażowego, T. R. wniósł o zasądzenie
od E. kwoty 20 696 038,24 zł z tytułu odszkodowania za nienależyte wykonanie
łączącej strony umowy najmu.
Wyrokami z dnia 30 lipca 2009 r., wydanymi w sprawach …/07 oraz …/09,
Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w W. oddalił oba powództwa. W
uzasadnieniach tych wyroków sąd polubowny przytoczył zbliżony stan faktyczny i
tożsame rozważania prawne. W szczególności podniósł, że wyrok Sądu
Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej w W. z dnia 24 listopada 2005 r.
oparty został na błędnych ustaleniach faktycznych. Okoliczności ujawnione już po
3
wydaniu tego orzeczenia, a zwłaszcza dowody zebrane w postępowaniu
przygotowawczym nadzorowanym przez Prokuraturę Rejonową […], świadczyły o
nieważności kwestionowanego przez stronę pozwaną aneksu do umowy najmu. Z
tego względu umowa najmu wygasła z dniem 1 sierpnia 2005 roku i wszystkie
oparte na niej roszczenia za późniejszy okres podlegały oddaleniu jako niezasadne.
Sąd polubowny podkreślił, że wobec ujawnienia nowych okoliczności był
uprawniony do dokonania innej oceny ważności umowy, niż uczynił to sąd
polubowny w sprawie …/05.
T. R. wniósł skargi o uchylenie wyroków Sądu Arbitrażowego przy Krajowej
Izbie Gospodarczej w W. z dnia 30 lipca 2009 roku (sygn. akt …/07) oraz z dnia 30
lipca 2009 roku (sygn. akt …/09). E. wniósł o oddalenie obu skarg. Zarządzeniem z
dnia 22 marca 2010 r. przewodniczący połączył obie sprawy do wspólnego
rozpoznania i dalej prowadzone były pod sygnaturą … 449/09.
Wyrokiem z dnia 6 sierpnia 2010 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił obie skargi i
orzekł o kosztach postępowania. Wyrok ten zaskarżył apelacją T. R.
Sąd Apelacyjny rozpoznając tę apelację, podzielił ustalenia i pogląd Sądu
pierwszej instancji i wyrokiem z dnia 18 lutego 2011 r., oddalił apelację. Na skutek
skargi kasacyjnej od tego wyroku wniesionej przez T. R., Sąd Najwyższy wyrokiem
z dnia 13 kwietnia 2012 r. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego. Sąd Najwyższy uznał, że z art. 365 § 1 k.p.c. wynika związanie
prawomocnym wyrokiem innych sądów oraz innych organów państwowych i
organów administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także
innych osób. Oznacza to, że prawomocne orzeczenie jest prejudykatem i musi być
brane pod uwagę, przy rozpoznawaniu innych spraw pomiędzy tymi samymi
stronami, jeżeli kwestia w nim przesądzona będzie miała znaczenie dla
rozstrzygnięcia tych spraw. Tak rozumiana zasada związania prawomocnymi
orzeczeniami jest niewątpliwie ważnym elementem składowym porządku prawnego
Rzeczpospolitej Polskiej. Służy ona budowaniu zaufania do prawa i pewności jego
oddziaływania na stosunki społeczne. Jest wyrazem koniecznej stabilności tych
stosunków, gdyż prowadzi do tego, że to co zostało prawomocnie przesądzone
4
przez sąd nie może, poza wyjątkami przez prawo przewidzianymi, ulec zmianie.
Należy wobec tego uznać, że zasada mocy wiążącej prawomocnych orzeczeń
sądowych, jako element chronionych konstytucyjnie i w porządku
międzynarodowym wartości, składających się na państwo prawa jakim jest
Rzeczpospolita Polska, wchodzi w skład podstawowych zasad porządku prawnego
RP. Przesądził także, że orzeczenie sądu państwowego o uznaniu wyroku sądu
polubownego lub stwierdzeniu jego wykonalności prowadzi do nadania mu takiej
samej mocy, jaką mają orzeczenia sądu państwowego. Wskazał, że jeżeli
orzeczenie sądu polubownego ma taką samą moc jak orzeczenie sądu
państwowego, to stosuje się do niego regulację zawartą w art. 365 § 1 k.p.c.
Wskazał, także że sąd orzekający o uchyleniu wyroku sądu polubownego może
zbadać, czy było dopuszczalne wydanie wyroku przez sąd arbitrażowy, który
inaczej rozstrzyga o zagadnieniu prejudycjalnym niż zrobił to sąd arbitrażowy,
w wyroku uznanym już prawomocnie, tylko z punktu widzenia klauzuli porządku
publicznego. W takim przypadku musi rozważyć, czy w okolicznościach danej
sprawy, zaszły na tyle ważne względy, które decydują o tym, aby odstąpić od
zasady, że w obrocie prawnym nie mogą funkcjonować dwa orzeczenia, które
odmiennie rozstrzygają zagadnienie prejudycjalne w sprawie pomiędzy tymi
samymi stronami. Pomocne w tym względzie powinno okazać się odwołanie się
do zakresu okoliczności, które umożliwiają wznowienie postępowania przed sądem
państwowym.
Sąd Apelacyjny po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia
3 października 2012 r., zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że uchylił
zaskarżone wyroki sądu arbitrażowego. Uznał, że nie zostały ujawnione takie
okoliczności faktyczne lub środki dowodowe, które uzasadniałyby wznowienie
postępowania na podstawie art. 403 § 2 k.p.c., bądź na podstawie art. 403 § 1 pkt 1
k.p.c. W konsekwencji stwierdził, że Sąd Arbitrażowy, który nie uwzględnił
prejudycjalnego wyroku wydanego w sprawie …/05, którym był związany, naruszył
podstawową klauzulę porządku publicznego, tj. zasadę stabilności prawomocnych
orzeczeń sądowych i pewności obrotu.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł E. S.A.,
zaskarżając ten wyrok w całości. Skargę kasacyjną oparł na podstawie naruszenia
5
przepisów prawa materialnego. Zarzucił obrazę art. 1206 § 2 pkt 2 w zw. z art. 403
§ 2 k.p.c. przez ich błędną wykładnię. Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
jego zmianę poprzez oddalenie apelacji, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 kwietnia 2012 r. dokonał wykładni
przepisów prawa, którą przy ponownym rozpoznaniu skargi kasacyjnej jest obecnie
związany. Dotyczy to po pierwsze oceny, że wyrok sądu polubownego,
po stwierdzeniu jego wykonalności przez sad państwowy, powinien być traktowany
na równi z wyrokiem sądu państwowego i stosuje się do niego regulację zawartą
w art. 365 § 1 k.p.c. Po drugie Sąd Najwyższy przyjął, że zasada prawomocności
materialnej wyroku, wynikająca z art. 365 § 1 k.p.c., jest podstawową zasadą
porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Po trzecie stwierdził, że sąd
powszechny rozpoznając skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego może
rozważyć, czy w konkretnej sprawie zaszły ważne względy uzasadniające
odstępstwo od zasady związania prawomocnym wyrokiem i pomocne powinno być
w tym zakresie odwołanie się do okoliczności, które umożliwiają wznowienie
postępowania przed sądem państwowym. Stosując odpowiednio kryteria oceny
wykształcone na tle regulacji wznowienia postępowania sąd państwowy powinien
ocenić, czy ujawnione zostały rzeczywiście nowe fakty i dowody oraz czy strona nie
mogła z nich skorzystać w poprzednim postępowaniu. Sąd Apelacyjny oceniając,
czy istniały tego rodzaju szczególne względy uzasadniające odstąpienie przez sąd
polubowny od związania go wcześniejszym wyrokiem z dnia 24 listopada 2005 r. -
z punktu widzenia odpowiedniego stosowania przepisów regulujących podstawy
wznowienia - stwierdził, że sąd polubowny uznając wcześniejsze ustalenia
faktyczne za wadliwe, odwołał się do nowej okoliczności w postaci sporządzonej
w postępowaniu karnym opinii biegłego W. W ocenie Sądu Apelacyjnego nie
mogłoby to stanowić ani podstawy wznowienia określonej w art. 403 § 2 k.p.c.,
gdyż był to środek dowodowy, który powstał po wydaniu wyroku z dnia 24 listopada
2005 r. ani też podstawy wznowienia wskazanej w art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c.
W skardze kasacyjnej zakwestionowano ocenę Sądu Apelacyjnego odnoszącą się
do art. 403 § 2 k.p.c., jako ewentualnej podstawy wznowienia. Wymaga w związku
6
z tym odnotowania, że art. 403 § 2 k.p.c. wśród restytucyjnych podstaw wznowienia
postępowania wymienia równolegle późniejsze wykrycie bądź nowych okoliczności
faktycznych, bądź nowych środków dowodowych, które mogłyby mieć wpływ
na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim
postępowaniu. Nie budzi wątpliwości, że opinia biegłego W. została sporządzona
po wydaniu przez sąd polubowny wyroku w dniu 25 listopada 2005 r. i nie spełniała
wymogu nowego środka dowodowego w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. Sąd
Apelacyjny błędnie ocenił jednak uzasadnienie wyroku sądu polubownego z dnia 30
listopada 2009 r., stwierdzając, że odwołał się on do nowej okoliczności w postaci
opinii biegłego. Jak już wskazano ustawodawca odróżnił nowy środek dowodowy
od nowej okoliczności, a sąd polubowny nie uznał pojawienia się opinii biegłego za
nową okoliczność, która mogłaby uzasadniać wznowienie postępowania. W
rzeczywistości w oparciu o opinię biegłego ustalił nowe okoliczności istniejące
przed dniem 25 listopada 2005 r. Stwierdził, że aneks do umowy był nieważny,
gdyż opinia biegłego wskazywała, iż wymagana do jego zawarcia uchwała i
pełnomocnictwo nie istniały w 2001 r. Zapis w pamięci komputera wskazywał, że
dotyczący ich dokument pełnomocnictwa został stworzony w dniu 26 sierpnia 2004
r. Z punktu widzenia podstaw do wznowienia postępowania nie ma zaś przeszkód
aby ujawnienie nowych okoliczności faktycznych nastąpiło w wyniku czynności
biegłego przeprowadzonych w innej sprawie, po zakończeniu postępowania, które
miałoby zostać wznowione. Istotne jest aby była to okoliczność istniejąca już w toku
zakończonego postępowania. Z tych względów podstawa skargi kasacyjnej
związana z zarzutami naruszenia art. 403 § 2 k.p.c. była uzasadniona. Nie był także
uzasadniony pogląd Sądu Apelacyjnego, że odpowiednie stosowanie przez sąd
polubowny przepisów dotyczących podstaw wznowienia, przy uwzględnieniu
zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sadowych, powinno przybrać postać
bardziej ograniczoną niż przewidziana w k.p.c. Pozostaje on bowiem w
sprzeczności ze stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy, który w
uzasadnieniu wyroku z dnia 13 kwietnia 2012 r. stwierdził, że w przypadku nowych
okoliczności faktycznych i nowych dowodów, jako podstawy wznowienia
postępowania, należy ocenić czy są to rzeczywiście fakty i dowody nowe oraz czy
strona mogła z nich skorzystać w poprzednim postępowaniu. Stanowisko to
7
mogłoby wskazywać raczej na możliwość szerszego rozumienia podstaw
wznowienia przez sąd polubowny przy odpowiednim stosowaniu tych przepisów,
skoro Sąd Najwyższy nie wskazał wprost na potrzebę oceny, czy nowe fakty i
dowody mogłyby mieć wpływ na wynik poprzedniego postępowania. Nie można
jednak podzielić stanowiska skarżącego, że tak właśnie należałoby rozumieć
wypowiedź Sądu Najwyższego odnoszącą się do potrzeby odpowiedniego
stosowania przepisów regulujących restytucyjne podstawy wznowienia
postępowania, przy uwzględnieniu zasady wyjątkowego i ostrożnego stosowania
klauzuli porządku publicznego. Z samego bowiem faktu niepowołania się przez Sąd
Najwyższy na wszystkie przesłanki wznowienia wskazane w art. 403 § 2 k.p.c. nie
można wyprowadzić wniosku, że jedną z przesłanek wprost niewymienionych w
uzasadnieniu Sąd Najwyższy uznał za nieistotną. Dotyczący, tej kwestii fragment
uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego podkreślał bowiem jedynie, na co
wskazuje wyraźnie jego początkowy fragment, że ocena zasadności stanowiska
sądu polubownego nie może ograniczać się do stwierdzenia czy uznał on, iż
pojawiły się nowe fakty i dowody.
Z przyczyn wyżej wskazanych, skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu
i zaskarżony nią wyrok został uchylony na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.