Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 517/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa "A." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
z siedzibą w W.
przeciwko O. Spółce Akcyjnej
z siedzibą w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 maja 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej
na rzecz strony powodowej koszty postępowania kasacyjnego
w kwocie 5.400 (pięć tysięcy czterysta) złotych.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 28 września 2012 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
O. S.A. na rzecz strony powodowej „A.” spółki z o.o. kwotę 831.964,86 zł. z
ustawowymi odsetkami od dnia 4 marca 2011 r. i kosztami procesu oraz umorzył
postępowanie w pozostałej części.
Sąd pierwszej instancji oparł rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach
faktycznych. Powodowa spółka prowadzi trzy stacje paliw w odniesieniu do których
zawarła ze stroną pozwaną szczegółowo opisane w ustaleniach faktycznych
umowy franszyzy: nr 53/2003 z dnia 19 grudnia 2003 r., nr 75/2004 z dnia 15 lipca
2004 r. i nr 285/2007 z dnia 11 października 2007 r. zmienione częściowo
aneksami z dnia 31 grudnia 2007 roku, obowiązującymi od dnia 1 stycznia
2008 roku. Stosownie do tych umów pozwana Spółka zobowiązała się dostarczać
powódce wyszczególnione w umowach paliwa za cenę ustaloną w dniu zamówienia
paliwa na stację w sposób szczegółowo w umowie wskazany - tak zwaną cenę
referencyjną powiększoną o marżę, podatki i opłaty należne Skarbowi Państwa.
W umowach ustalono ponadto marżę pozwanej Spółki, o jaką miała być
powiększona cena referencyjna paliwa.
W załączniku do wskazanych wyżej umów - oznaczonym nr 3, w art. IV,
paragrafie 5 ust. 2 strony ustaliły, że w przypadku wprowadzenia przez
właściwe władze powszechnie obowiązujących przepisów prawa nakładających
na producentów, sprzedawców lub innego rodzaju dystrybutorów paliw nieznane
dotąd obowiązki fiskalne lub inne obowiązki kosztowe, O. może zwiększyć cenę
referencyjną o takie koszty, jakie poniósł w związku z wprowadzeniem nowych
przepisów prawa. W dacie podpisywania umowy franszyzy nr 285/2007 z dnia 11
października 2007 r. oraz aneksów z dnia 31 grudnia 2007 r. do pozostałych dwóch
umów zawartych w 2003 i 2004 roku obowiązywała już (od dnia 1 stycznia 2007
roku) ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 roku o biokomponentach i paliwach ciekłych
oraz rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie
Narodowych Celów Wskaźnikowych na lata 2008-2013 (Dz.U.2007.110.757) - od
dnia 25 czerwca 2007 roku. Natomiast w dniu 24 stycznia 2008 roku weszło w życie
3
rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 grudnia 2007 r. w sprawie wartości
opałowej poszczególnych biokomponentów i paliw ciekłych (Dz. U. Nr 3, poz. 12).
Sąd ustalił dalej, że umowy franczyzy o tożsamej treści podpisywane były przez
pozwaną Spółkę także z innymi franczyzobiorcami na terenie całego kraju do końca
2008 r. Projekt umów i aneksów został przygotowany przez stronę pozwaną, W
czasie ich podpisywania przez franczyzobiorców strona pozwana nie była jeszcze
w stanie oszacować kosztów dodawania do paliw biokomponentów, choć już
dodawała do paliw tego rodzaju składniki oraz ich wpływu na koszty produkcji paliw
dostarczanych franczyzobiorcom na podstawie umów. Dopiero po opracowaniu
w 2008 r. raportu obrazującego koszty ponoszone przez pozwaną w związku
z obligatoryjnym dodawaniem biokomponentów do paliw, strona pozwana podjęła
w listopadzie 2008 r. decyzję, aby kosztami tymi obciążyć franczyzobiorców, nie
przedstawiając im jednak kalkulacji podwyżki ceny referencyjnej z uwagi na
potraktowanie jej jako tajemnicy handlowej. Trzema pismami z dnia 21 stycznia
2009 r. pozwana Spółka poinformowała powódkę, że poczynając od tego dnia
zwiększa cenę referencyjną dostarczanego paliwa o kwotę 50 zł za 1 m3.
W treści
tego pisma pozwana powołała się na wynikający z ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r.
o biokomponentach i biopaliwach ciekłych oraz z rozporządzenia z dnia 15 czerwca
2007 r. obowiązek stosowania biokomponentów według poziomu określonego
w Narodowych Celach Wskaźnikowych (dalej jako NCW), co wiązało się dla
pozwanej – producenta paliw z określonymi kosztami, które do tej pory nie zostały
uwzględnione w cenie paliwa. Powodowa spółka od początku kwestionowała
dopuszczalność oraz istnienie w świetle wiążących strony postanowień umów
franszyzy podstawy prawnej do jednostronnego dokonania powyższej podwyżki
ceny paliwa, oświadczając pismem z dnia 30 stycznia 2009 r., złożonym stronie
pozwanej, że nie wyraża zgody na jednostronną zmianę treści zawartych umów
w tym zakresie. W okresie od dnia 29 stycznia 2009 r. do października 2010 r.
strona pozwana dostarczała powódce paliwa, wystawiając za nie faktury VAT
obejmujące podwyższoną cenę. Powódka płaciła pozwanej podwyższoną cenę
paliwa, ale jednocześnie poczynając od lutego 2009 r. doręczała pozwanej pisma
zawierające wykaz faktur VAT za dostarczone paliwo twierdząc, że zostały one
wystawione niezgodnie z zawartymi umowami franczyzy z uwagi na podwyższoną
4
bezprawnie cenę dostarczanych paliw oraz wzywając stronę pozwaną do
natychmiastowej korekty wymienionych faktur VAT i niezwłocznego uregulowania
powstałej nadpłaty ceny. Uiszczona przez powodową Spółkę kwota obejmująca
podwyżkę ceny wyniosła w okresie wskazanym w pozwie 831.964,86 zł brutto
(z podatkiem VAT). Według dalszych ustaleń Sądu Okręgowego pozwana Spółka
nie udowodniła rozmiaru kosztów (wydatków) poniesionych w związku
z wprowadzeniem ustawowego obowiązku dodawania do produkowanych paliw
biokomponentów w celu realizacji ustalonych przepisami prawa i obowiązujących
w kolejnych latach kalendarzowych NCW. Dowodu na poniesienie tych kosztów nie
mógł stanowić, zdaniem Sądu Okręgowego, dołączony do odpowiedzi na pozew
niepodpisany wydruk komputerowy, bo nie stanowił on nawet dowodu z dokumentu
prywatnego w rozumieniu przepisów k.p.c. Okoliczność ta wymagała wiadomości
specjalnych, jednakże brak było podstaw do dopuszczenia z urzędu dowodu
z opinii biegłego sądowego na te okoliczności, a strona pozwana takiego wniosku
nie złożyła. Dokonując oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego, Sąd
Okręgowy po dokonaniu wykładni postanowienia umownego zawartego w art. IV
paragrafie 5 ust. 2 załącznika nr 3 do umów franczyzy łączących strony doszedł do
przekonania, że pozwana Spółka nie była uprawniona w jego świetle do
jednostronnego dokonania z dniem 29 stycznia 2009 roku podwyżki ceny
dostarczanych powodowi paliw o 50 złotych za 1 m3
, albowiem przepisy
przewidujące obowiązek dodawania do paliw biokomponentów zaczęły
obowiązywać jeszcze przed zawarciem przez strony umowy franczyzy nr 285/2007
z dnia 11 października 2007 r. oraz przed podpisaniem aneksów z dnia 31 grudnia
2007 roku do dwóch wcześniejszych umów franczyzy z 2003 i 2004 roku. Przepisy
te nie stanowiły więc nowych i nieznanych stronom w dniu zawierania tych aneksów
(31 grudnia 2007 roku) przepisów nakładających na pozwaną Spółkę obowiązki
kosztowe, które pozwana mogła uwzględnić w cenie referencyjnej paliwa przez jej
jednostronne podwyższenie. Sąd Okręgowy podkreślił, że pozwany nie
zakwestionował w odpowiedzi na pozew wyliczonej przez powoda kwoty
stanowiącej różnicę między starą i nową ceną referencyjną pomnożoną przez ilość
dostarczonego paliwa w okresie objętym żądaniem pozwu. Sąd nie uwzględnił
argumentacji pozwanej Spółki, że podwyższenie ceny referencyjnej paliw było
5
uzasadnione ekonomicznie i prawnie, albowiem dopiero poczynając od dnia 1
stycznia 2008 roku pozwana Spółka jako producent paliw była zobligowana,
realizując NCW ustalony powszechnie obowiązującymi przepisami, dodawać do
paliw biokomponenty, których wartość opałowa została normatywnie ustalona
dopiero w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 27 grudnia 2007 r. w sprawie
wartości opałowej poszczególnych biokomponentów i paliw ciekłych (Dz. U. Nr 3,
poz. 12), obowiązującym od 28 stycznia 2008 roku, a więc już po podpisaniu
aneksów z dnia 31 grudnia 2007 roku. W ocenie Sądu Okręgowego powództwo
zasługiwało na uwzględnienie na podstawie art. 410 § 2 k.c., albowiem w świetle
łączących strony umów franczyzy powodowa spółka „A.” nie była zobowiązana do
uiszczania kwoty stanowiącej równowartość wprowadzonej jednostronnie przez
pozwanego podwyżki ceny dostarczanego paliwa. Sąd Okręgowy wskazał przy tym,
że z treści pism wzywających pozwaną do korekty faktur VAT za dostarczone
paliwo i uregulowania narastającej nadpłaty wynika, że powódka świadczyła
z zastrzeżeniem zwrotu spełnionego nienależnie świadczenia, co w świetle art. 411
punkt 1 k.c. uprawniało ją następnie do dochodzenia zgłoszonego w niniejszej
sprawie roszczenia kondykcyjnego.
Wyrokiem z dnia 23 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony
pozwanej, podzielając w pełni ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego oraz
wywiedzione nich oceny i wnioski prawne.
W skardze kasacyjnej strona pozwana, zaskarżając wyrok w całości,
zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 65 § 1 i 2 k.c., art. 405
k.c. w związku z art. 410 § 1 k.c. w związku z art. 86 ust. 1 ustawy o podatku
od towarów i usług oraz przepisów prawa procesowego, tj. art. 309 k.p.c., art. 299
i 230 k.p.c. oraz art. 232 k.p.c. w zw. z art. 6 k.p.c., art. 227 i art. 229 w zw. z art.
47914
§ 2 k.p.c. Formułując powyższe zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwszoplanowe znaczenie dla oceny trafności wywiedzionej skargi
kasacyjnej ma ocena dopuszczalności - w świetle łączących strony umów franczyzy,
6
a ściślej w świetle art. IV paragrafu 5 ustęp 2 załącznika nr 3 do tych umów
zatytułowanego „Podatki”- dokonania przez pozwanego- w drodze jednostronnego
oświadczenia woli - zmiany wiążących strony umów franszyzy przez podwyższenie
ceny referencyjnej dostarczanego paliwa o 50 złotych za 1 m3
poczynając od
stycznia 2009 roku. Ocenę niedopuszczalności tego rodzaju jednostronnej zmiany
umowy dokonaną przez Sąd Apelacyjny skarżący kwestionuje w skardze
kasacyjnej zarzutem naruszenia prawa materialnego, a to art. 65 § 1 i 2 k.c. przez
pominięcie celu opisanego postanowienia umowy, jakim było, zdaniem skarżącego,
umożliwienie pozwanemu uwzględnienia w cenie dostarczanego powodowi paliwa
niemożliwych do oszacowania w dniu 31 grudnia 2007 roku kosztów produkcji
paliwa związanych z obowiązkiem dodawania do niego biokomponentów
nałożonym na pozwanego przez przepisy ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r.
o biokomponentach i biopaliwach ciekłych.
Art. 65 § 1 k.c. przewiduje, że oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak
tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady
współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Stosownie do art. 65 § 2 k.c.
w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli
opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Podzielić należy przedstawione
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku oraz w skardze kasacyjnej pozwanego
ogólne uwagi odnoszące się do wypracowanych w orzecznictwie i nauce prawa
zasad prawidłowej wykładni umów. Dokonując wykładni pisemnego postanowienia
umownego, a więc przeprowadzając operację intelektualną zmierzającą
do ustalenia znaczenia złożonych przez strony oświadczeń woli zawartych
w umowach franczyzy, Sąd Apelacyjny trafnie wyszedł od analizy treści spornego
postanowienia. Przypomnieć w związku z tym należy, że w art. IV paragrafu
5 ustęp 2 załącznika nr 3 do tych umów zatytułowanego ,,Podatki” strony ustaliły,
że w przypadku wprowadzenia przez właściwe władze powszechnie
obowiązujących przepisów prawa nakładających na producentów, sprzedawców lub
innego rodzaju dystrybutorów paliw nieznane dotąd obowiązki fiskalne lub inne
obowiązki kosztowe, O. może zwiększyć cenę referencyjną o takie koszty, jakie
poniósł w związku z wprowadzeniem nowych przepisów prawa.
7
Sąd Apelacyjny wskazał, że jednostronne podwyższenie przez pozwanego
ceny paliw byłoby dopuszczalne, gdyby podwyżka ta stanowiła konsekwencję
wprowadzenia po dniu podpisania umów, a więc po dniu 31 grudnia 2007 roku,
takich przepisów prawa, które w powyższej dacie nie obowiązywały, a nadto
nakładały na stronę pozwaną nowe, dotychczas nieznane żadnej stronie umowy
obowiązki rzutujące na rozmiar obciążeń fiskalnych lub innych kosztów związanych
z działalnością gospodarczą strony pozwanej. W ocenie Sądu Apelacyjnego
nie sposób przyjąć, aby tego rodzaju nowym i nieznanym przed dniem 31 grudnia
2007 roku obowiązkiem był obowiązek dodawania do produkowanych paliw
biokomponentów, skoro wynikał on z przepisów ustawy z dnia 25 sierpnia 2006
roku o biokomponentach i paliwach ciekłych (Dz. U. nr 3, poz. 12), obowiązującej
od dnia 1 stycznia 2007 roku oraz z rozporządzenia Ministra Gospodarki
z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie Narodowych Celów Wskaźnikowych na lata
2008-2013 (Dz.U. nr 110, poz. 757) obowiązującego od dnia 25 czerwca 2007 roku.
Sąd Apelacyjny dokonując wykładni wskazanego postanowienia umownego
nie dopuścił się naruszenia wypracowanych w doktrynie i orzecznictwie
subiektywnych i obiektywnych kryteriów interpretacji treści umowy, nie dopuścił się
więc zarzucanego przez skarżącego naruszenia art. 65 § 1 i 2 k.c., skoro wskazał,
że w pierwszym rzędzie należało ustalić, czy obie strony w ten sam sposób
rozumieją złożone oświadczenia woli, a dopiero w razie rozbieżności zastosować
obiektywne kryteria wykładni czyli ustalić, jak oświadczenie to rozumiał powód,
a w zasadzie, jak rozumieć je powinien w wyniku dokonania starannych
i rozumnych zabiegów interpretacyjnych. Strony niewątpliwie odmiennie rozumiały
sens przedmiotowego postanowienia umownego w odniesieniu do kwestii
możliwości jednostronnego podwyższenia przez pozwanego ceny paliwa o koszty
związane z dodawaniem do paliwa biokomponentów, których obowiązek
poniesienia wynikał z istniejących już w dacie podpisania umów regulacji prawnych
(ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 roku o biokomponentach i paliwach ciekłych oraz
rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 15 czerwca 2007 r. w sprawie
Narodowych Celów Wskaźnikowych na lata 2008-2013), aczkolwiek według
twierdzeń pozwanego dokładny ich rozmiar nie był jeszcze w dniu 31 grudnia 2007
roku znany. Odróżnić należy istnienie wynikającego z przepisów prawa obowiązku
8
poniesienia określonych kosztów produkcji paliwa od ustalenia faktycznych
rozmiarów tych kosztów (wydatków) i możliwości ich przerzucenia na kontrahenta
zgodnie z obowiązującą strony umową. Przedmiotem sporu, co należy powtórzyć,
była nie tyle wysokość poniesionych przez pozwanego kosztów produkcji paliwa
w związku z obowiązkiem dodawania biokomponentów do paliw i co za tym idzie
zasadność rozmiaru (skali) podwyżki ceny, ile sama możliwość jednostronnego
podwyższenia przez pozwanego ceny paliwa przy braku zmiany treści łączącej
strony umowy franszyzy. Odmowa zakwalifikowania załączonego do odpowiedzi na
pozew wydruku komputerowego zawierającego kalkulację kosztów dodawania
biokomponentów do paliw (k. 1875 akt) jako dopuszczalnego środka dowodowego
zmierzającego do uzasadnienia rozmiaru podwyżki ceny paliwa o 50 zł za 1 m3
nie
miała wpływu na wynik sprawy, skoro nie rzutowała, przy przyjętej przez
Sąd koncepcji rozstrzygnięcia, na treść wyroku. Zarzut naruszenia art. 309 k.p.c.
nie zasługiwał więc na uwzględnienie. Podzielić należy wykładnię wskazanego
postanowienia umownego dokonaną przez Sąd Apelacyjny także z tej przyczyny,
że wbrew tezom pozwanego, dokonując wykładni Sąd Apelacyjny nie stracił z pola
widzenia celu tego postanowienia, jakim było uelastycznienie formuły ceny
referencyjnej paliw. Sąd wyraźnie wskazał, że skoro w postanowieniu tym jest
mowa o wprowadzeniu przez ustawodawcę nieznanych dotąd (czyli do daty
podpisania aneksów do umów franszyzy - 31 grudnia 2007 roku) obowiązków
fiskalnych lub „kosztowych” obciążających O. S.A., to chodzi o takie obowiązki
(ciężary), których ani powód ani pozwany nie byli w dacie podpisania aneksów do
umów świadomi, o których w tej dacie nie wiedzieli, a nie o takie obowiązki, o
których pozwany jako profesjonalny podmiot zajmujący się produkcją paliw wiedział
(bo przewidywały je obowiązujące już przepisy, a mianowicie opisana wyżej
ustawa i rozporządzenie wykonawcze), a jedynie nie był w stanie określić ich
dokładnego rozmiaru (skali wzrostu kosztów produkcji paliwa). Skarżący
bezpodstawnie zarzuca dokonanie przez Sąd Apelacyjny interpretacji wskazanego
postanowienia umownego bez uwzględnienia jego celu, jakim miało być
uelastycznienie formuły ceny referencyjnej paliw i zapobieżenie konieczności
aneksowania umów w sytuacji pojawienia się nowych dotąd nieznanych
obowiązków fiskalnych i kosztowych. Skoro bowiem obowiązek dodawania
9
do paliw biokomponentów nie był takim „nieznanym” w dacie zawarcia aneksów
obowiązkiem, to argumentacja pozwanego zawarta w skardze kasacyjnej
odnosząca się do ocenianego zarzutu naruszenia prawa materialnego - art. 65 k.c.
jest chybiona.
Nietrafność omówionego wyżej zasadniczego zarzutu skargi kasacyjnej
dotyczącej naruszenia art. 65 k.c., implikuje konieczność odniesienia się do
zarzutów koncentrujących się wokół naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 405 k.c.
w związku z art. 410 § 2 k.c. przez ich błędne, zdaniem skarżącego, zastosowanie
w rozpoznawanej sprawie. Sprowadzają się one po pierwsze do tezy pozwanego
o niedopuszczalności dochodzenia przez powoda roszczenia na wskazanej
podstawie prawnej w sytuacji, gdy strony wiąże ważna umowa franszyzy, a po
drugie do zarzutu nie wykazania przez powoda przesłanek bezpodstawnego
wzbogacenia, w tym przede wszystkim przesłanki zubożenia powoda, który to
zarzut skarżący łączy z procesowym zarzutem naruszenia art. 232 k.p.c. w związku
z art. 6 k.c. przez niewłaściwe rozłożenie przez Sąd Apelacyjny ciężaru dowodu.
Pierwszy z podniesionych zarzutów trzeba odnieść do okoliczności
rozpatrywanej sprawy. Sąd Apelacyjny akcentował, że nienależna w rozumieniu
przepisów k.c. była tylko ta część świadczenia pieniężnego powoda z tytułu ceny
dostarczonego przez pozwanego paliwa, która nie znajdowała oparcia w treści
łączących strony umów franszyzy. Pozwany kwestionuje ten pogląd twierdząc,
że przepis art. 410 § 2 k.c. nie może znaleźć zastosowania z uwagi na to, że strony
łączy ważny stosunek zobowiązaniowy, z którego powód wywodzi swoje roszczenie
i powód mógłby co najwyżej dochodzić odszkodowania z tytułu nienależytego
wykonania przez pozwanego umowy franszyzy, a nie roszczenia kondykcyjnego.
Pogląd ten nie jest uzasadniony. W judykaturze wielokrotnie wskazano
na możliwość dochodzenia roszczenia z tytułu świadczenia nienależnego,
jeżeli określona część świadczenia pieniężnego dłużnika ze stosunku
zobowiązaniowego nie ma podstawy prawnej w ustawie lub w postanowieniach
łączącej strony umowy. W wyroku z dnia 27 lutego 2004 roku (V CK 293/03, OSNC
2005, nr 3, poz. 51) Sąd Najwyższy wskazał, że zapłacona przez kupującego cena
towaru w zakresie obejmującym podatek od towarów i usług ustalony niezgodnie
z obowiązującymi przepisami jest świadczeniem nienależnym. Uiszczone przez
10
kredytobiorcę odsetki od kredytu naliczone przez bank stanowią w części
przewyższającej kwotę wynikającą z postanowień umowy kredytu
także świadczenie nienależne (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 maja
2001 r., V CKN 769/00, OSNC 2001, nr 11, poz.166). Za świadczenie nienależne
w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. uznał także Sąd Najwyższy nienależnie pobraną
obok ceny samochodu kwotę tytułem podatku obrotowego (uchwała z dnia 6 marca
1991 r., III CZP 2/91, OSNC 1991, nr 7, poz. 93) oraz opłaty leasingowe
w wysokości nie znajdującej oparcia w treści łączącej strony umowy leasingu
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2008 I CSK 224/08, niepubl.).
W uchwale z dnia 23 grudnia 1987 r. (III CZP 77/87, OSNC 1989, nr 6, poz. 92)
Sąd Najwyższy stwierdził, że kwoty pobrane przez państwowe jednostki
organizacyjne zarządzające domami wielomieszkaniowymi od właścicieli lokali
mieszkalnych, tytułem kosztów eksploatacji i remontów - wysokości przekraczającej
stawki określone w umowach sprzedaży- podlegają zwrotowi stosownie do
przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410-411 k.c.) bądź też zaliczeniu na
poczet należności przyszłych. Z tych przyczyn argumentacja skarżącego
o niedopuszczalności dochodzenia przez powoda uiszczonej bez podstawy prawnej
części ceny dostarczonego paliwa nie zasługuje na uwzględnienie. Zwrócić
ponadto należy uwagę na to, że powód wyraźnie wskazał w pozwie, że dochodzi
roszczenia kondykcyjnego, a nie roszczenia odszkodowawczego, co ma znaczenie
z uwagi na zasadnicze różnice między roszczeniem o zwrot świadczenia
nienależnego i roszczeniem o naprawienie szkody wyrządzonej niewykonaniem lub
nienależytym wykonaniem zobowiązania. Celem roszczenia kondykcyjnego nie jest
wyrównanie szkody wyrządzonej bezprawnym i zawinionym zachowaniem
kontrahenta niezgodnym z treścią łączącego strony zobowiązania, lecz odzyskanie
korzyści, która bez podstawy prawnej przeszła z majątku zubożonego do majątku
wzbogaconego.
W odniesieniu do kolejnego zarzutu – błędnego zastosowania art. 405
w związku z art. 410 § 2 k.c. przez wadliwe przyjęcie przez Sąd drugiej instancji,
iż powód udowodnił powstanie po jego stronie stanu zubożenia mimo, że nie
wykazał, aby podwyżka ceny paliwa doprowadziła do spadku marży powoda,
wskazać należy, że w nauce prawa cywilnego dominuje stanowisko, że nienależne
11
świadczenie jest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia,
przy czym kodeks cywilny kładzie akcent na wadliwość podstawy prawnej lub brak
podstawy prawnej świadczenia zubożonego. Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą skargę podziela sformułowany w judykaturze pogląd,
iż sam fakt spełnienia nienależnego świadczenia uzasadnia roszczenie o jego zwrot.
W takim też przypadku nie zachodzi potrzeba badania, czy i w jakim zakresie
spełnione świadczenie wzbogaciło osobę, na rzecz której świadczenie zostało
spełnione, jak również czy majątek spełniającego świadczenie uległ zmniejszeniu.
Uzyskanie nienależnego świadczenia wypełnia bowiem przesłankę powstania
wzbogacenia, a spełnienie tego świadczenia przesłankę zubożenia (por. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 9 sierpnia 2012 r., V CSK 372/11, niepubl., z dnia
24 listopada 2011 r., I CSK 66/11, niepubl.). Z chwilą spełnienia świadczenia
nienależnego powstaje roszczenie kondykcyjne, którego treścią jest obowiązek
dokonania czynności faktycznej lub prawnej stanowiącej świadczenie przeciwne do
spełnionego i takiej też treści roszczenia powód dochodził w rozpatrywanej sprawie.
W ustalonych okolicznościach sprawy nie może także zostać uwzględniony,
wobec postawy procesowej skarżącego prezentowanej w toku postępowania,
zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 405 w związku z art. 410 § 2 k.c.
w związku z art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów
i usług (Dz.U.2011.177.1054 j.t.) przez błędne niezastosowanie art. 86 ust. 1
przytoczonej ustawy i przyjęcie, że powód jest zubożony, a pozwany wzbogacony
w zakresie podatku od towarów i usług obliczonego od kwoty stanowiącej
podwyżkę ceny paliwa. Art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku
od towarów i usług przewiduje, że w zakresie, w jakim towary i usługi są
wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, podatnikowi,
o którym mowa w art. 15, przysługuje prawo do obniżenia kwoty podatku należnego
o kwotę podatku naliczonego, z zastrzeżeniem art. 114, art. 119 ust. 4, art. 120 ust.
17 i 19 oraz art. 124. Przytoczonym zarzutem nie zastosowania tej regulacji
w rozpatrywanej sprawie pozwany kwestionuje zasądzenie na rzecz powoda
dochodzonej pozwem należności w całości w sytuacji, w której, w ocenie
skarżącego, ani powód nie jest zubożony o równowartość podatku od towarów
i usług, ani też pozwany nie jest o nią wzbogacony. Wskazany zarzut
12
materialnoprawny wiąże się z zarzutem procesowym naruszenia przez Sąd drugiej
instancji art. 227 i 229 w związku z art. 47914
§ 2 k.p.c. przez zastosowanie prekluzji
dowodowej do argumentacji prawnej pozwanego dotyczącej nieuzasadnionego,
zdaniem pozwanego, podwyższenia przez powoda dochodzonej pozwem kwoty
o podatek od towarów i usług, która to argumentacja zawarta została w pismach
procesowych pozwanego złożonych w dalszym toku postępowania oraz w apelacji.
Oba powyższe zarzuty są bezpodstawne.
W pierwszym rzędzie podnieść należy, że niniejsze postępowanie toczyło się
według przepisów postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych, tak więc
na pozwanym spoczywał zgodnie z art. 47914
§ 2 k.p.c. obowiązek przytoczenia
wszelkich twierdzeń, zarzutów i dowodów przeciwko żądaniu pozwu już
w odpowiedzi na pozew pod rygorem uznania ich za sprekludowane.
W postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo powoływania
twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych w odpowiedzi
na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy chyba
że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo
że potrzeba powołania wynikła później (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia
17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 77). W odpowiedzi na
pozew (k. 1862-1866 akt sprawy) pozwany nie zakwestionował wysokości
dochodzonej przez powodową Spółkę kwoty 831.964,86 zł. stanowiącej iloczyn
podwyżki ceny i ilości paliwa dostarczonego w okresie objętym żądaniem pozwu,
zawierającej, co należy podkreślić, także podatek od towarów i usług, nie
zakwestionował więc faktu włączenia do dochodzonego roszczenia także podatku
od towarów i usług uiszczonego przez powoda na podstawie wystawionych przez
pozwanego faktur. Podstawa faktyczna powództwa obejmowała, przypomnieć
należy, twierdzenie powoda, że spełnił on bez oparcia w umowie łączącej strony,
ale wskutek żądania pozwanego i z obawy przed konsekwencjami nie uiszczenia
ustalonej przez pozwanego nowej ceny, świadczenie pieniężne obejmujące
podwyżkę ceny paliwa narzuconą przez pozwanego (zawierające także należny od
tej podwyżki podatek od towarów i usług) na podstawie faktur VAT wystawionych
przez pozwanego. Wobec braku w odpowiedzi na pozew zarzutów i wniosków
dowodowych pozwanego odnoszących się do operacji podatkowych powoda
13
w zakresie podatku od towarów i usług, Sąd Okręgowy nie poczynił jakichkolwiek
ustaleń faktycznych co do tego, ile wyniósł podatek od towarów i usług zapłacony
przez powoda w okresie objętym pozwem od kwoty podwyżki ceny paliwa
na podstawie faktur wystawionych przez pozwanego oraz czy powód faktycznie
dokonał i w jakim zakresie odliczenia kwoty podatku od towarów i usług
naliczonego w fakturach wystawionych przez pozwanego w zakresie odnoszącym
się do podwyżki ceny paliwa od kwoty podatku należnego.
Rację ma skarżący, że przewidziana w art. 47914
§ 2 k.p.c. prekluzja dotyczy
twierdzeń, zarzutów i dowodów, a nie argumentacji prawnej. Zarzuty niewłaściwej
wykładni lub zastosowania prawa materialnego muszą mieć jednak oparcie
w poczynionych przez Sąd meriti w następstwie niespóźnionych twierdzeń
i dowodów zgłoszonych przez pozwanego ustaleniach faktycznych dotyczących
rozmiaru tego podatku, zakresu ewentualnego zmniejszenia przez powoda
ciążącego na nim obowiązku podatkowego a także w rozważaniach prawnych
dotyczących rozmiarów dochodzonego przez powoda roszczenia. Związanie Sądu
Najwyższego podstawą faktyczną zaskarżonego wyroku, która takich ustaleń
nie zawiera, nie pozwala na odniesienie się do sformułowanego wyżej zarzutu
naruszenia prawa materialnego.
W tym stanie rzeczy, skarga kasacyjna pozwanego podlegała jako
bezzasadna oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania
kasacyjnego na rzecz powoda orzeczono na podstawie art. 98 i art. 99 w związku
z art. 108 w związku z art. 39821
k.p.c.