Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 23/14
UCHWAŁA
Dnia 6 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku wierzyciela D. Bank AG w F.
o ogłoszenie upadłości dłużnika B. sp. z o.o. w W.,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 6 czerwca 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 14 stycznia 2014 r.,
"Czy wierzycielem uprawnionym do złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości wymienionym w art. 20 ust. 1 prawa upadłościowego
i naprawczego jest również wierzyciel rzeczowy, który nie posiada
względem dłużnika żadnego roszczenia osobistego, a jedynie
dysponuje ograniczonym prawem rzeczowym (hipoteką) na
nieruchomości stanowiącej własność tego ostatniego?"
podjął uchwałę:
Wierzyciel hipoteczny niebędący wierzycielem osobistym
dłużnika jest uprawniony do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
jego upadłości (art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.
- Prawo upadłościowe i naprawcze, jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r.,
poz. 1112, ze zm.).
2
UZASADNIENIE
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy w W. powstało w
postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości przy rozpoznaniu zażalenia
dłużnika B. spółka z o.o. na postanowienie Sądu Rejonowego uwzględniające
wniosek wierzyciela hipotecznego niebędącego wierzycielem osobistym o
ogłoszenie upadłości tego dłużnika obejmującą likwidację jego majątku. Sąd
Rejonowy ustalił, że dłużnik jest niewypłacalny w rozumieniu art. 11 ust. 1 i 2
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst:
Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm. – dalej jako p.u.n.) i jest dłużnikiem rzeczowym
wobec wierzyciela D. Bank w zakresie 75.422.499,77 euro. Zdaniem Sądu
Rejonowego wierzyciel rzeczowy jest uprawniony do złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości. W zażaleniu na to postanowienie dłużnik zarzucił naruszenie art. 20 ust.
1 i art. 189 p.u.n. przez błędne przyjęcie, że podmiotem uprawnionym do złożenia
wniosku o ogłoszenie upadłości jest wierzyciel hipoteczny, któremu nie przysługuje
względem dłużnika żadne roszczenie osobiste, podczas gdy w świetle art. 65 ust. 1
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U.
z 2013 r., poz. 707 ze zm. – dalej jako u.k.w.h.) w ramach stosunku hipoteki
wierzyciel uzyskuje wyłącznie prawo do zaspokojenia się (prowadzenia egzekucji)
z przedmiotu hipoteki, a z kolei dłużnik ma jedynie obowiązek znoszenia takiej
egzekucji i nie jest zobowiązany do spełnienia świadczenia pieniężnego. Skarżący
zarzucił również, że stanowisko zajęte przez Sąd pierwszej instancji jest sprzeczne
z art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. a p.u.n., w którym przewidziano, że postępowanie
upadłościowe ma służyć wspólnemu dochodzeniu roszczeń przez wierzycieli od
niewypłacalnego dłużnika, tymczasem wierzycielowi hipotecznemu niebędącemu
wierzycielem osobistym nie przysługuje roszczenie w rozumieniu tego przepisu.
Sąd Okręgowy przedstawiając do rozstrzygnięcia przedmiotowe zagadnienie
prawne wskazał na różne możliwości rozstrzygnięcia kwestii legitymacji czynnej
wierzyciela hipotecznego, któremu nie przysługuje wierzytelność osobista wobec
dłużnika hipotecznego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Przedstawione zagadnienie prawne nie było dotychczas rozpatrywane przez
Sąd Najwyższy. W piśmiennictwie na tle obowiązującej ustawy- Prawo
upadłościowe i naprawcze przeważa pogląd, że wniosek o ogłoszenie upadłości
może złożyć każdy z wierzycieli dłużnika niezależnie od tego, czy wierzytelność ma
charakter pieniężny, czy niepieniężny oraz bez względu na to, czy wniosek składa
wierzyciel osobisty, czy tylko wierzyciel hipoteczny. Pod rządami rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe
(Dz. U. Nr 93, poz. 834 ze zm.) dominowało odmienne stanowisko, że nie może
żądać upadłości wierzyciel, gdy dłużnik nie odpowiada osobiście, lecz tylko
pewnymi przedmiotami. Podkreślano w jego uzasadnieniu, że wierzyciel hipoteczny
może żądać zaspokojenia wyłącznie z oznaczonego przedmiotu, a nie z całego
majątku. W tym przypadku wierzyciel nie jest bowiem narażony na szkodę wskutek
tego, że nie ogłasza się upadłości, gdyż jego prawo do zaspokojenia z pewnego
przedmiotu nie zostaje naruszone wskutek prowadzenia egzekucji przez innych
wierzycieli z tego samego przedmiotu, a z innego majątku nie może być
zaspokojony, co zachodzi także wtedy, gdy wierzytelność przysługująca od innej
osoby jest hipotecznie zabezpieczona na majątku dłużnika. W takiej sytuacji po
stronie wierzyciela brak jest interesu prawnego w ogłoszeniu upadłości, ponieważ
obejmuje ona cały majątek dłużnika, a zaspokojenie wierzyciela ma się odbyć tylko
z części tego majątku.
Uzasadniona przez Sąd Okręgowy istotna wątpliwość w zakresie wykładni
art. 20 ust. 1 p.u.n. w odniesieniu do zakresu użytego w tym przepisie określenia
”wierzyciel” wymaga uwzględnienia wszystkich metod wykładni. W tych ramach nie
można jednak pominąć dyrektyw preferencji, spośród których na czoło wysuwa się
powszechnie akceptowana w orzecznictwie i w piśmiennictwie zasada
pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej
i funkcjonalnej. Zasada pierwszeństwa wykładni językowej, choć nie ustala
absolutnego porządku preferencji, to jednak dopuszcza odstępstwa od wyniku jej
zastosowania tylko wówczas, gdy wynik ten prowadzi albo do absurdu, albo do
rażąco niesprawiedliwych lub irracjonalnych konsekwencji (zob. uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 1 marca 2007 r., III CZP
94/06, OSNC 2007/7-8/95).
4
W myśl art. 20 ust. 1 p.u.n. wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić
dłużnik lub – verba legis – każdy z jego wierzycieli. W treści tego przepisu nie
przewidziano żadnych ograniczeń co do kręgu wierzycieli, którzy są uprawnieni do
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Już na tej podstawie można wobec tego
uznać, że uprawnienie to przysługuje każdemu wierzycielowi, tym bardziej takiemu
wierzycielowi, który będzie mógł uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym
a zatem także wierzycielowi hipotecznemu, który nie jest wierzycielem osobistym
dłużnika (argument lege non distinguente). Uprawnienie wierzyciela hipotecznego
niebędącego wierzycielem osobistym wynika z treści art. 236 ust. 2 i 3 p.u.n.
Podzielić bowiem należy stanowisko jakie zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
23 października 2007 r. (sygn. akt III CZP 91/07, OSNC 2008/11/124), że
wierzytelność zabezpieczona hipoteką jest w postępowaniu upadłościowym
uwzględniana na liście z urzędu także wtedy, gdy wierzyciel nie jest wierzycielem
osobistym upadłego.
Trzeba ponadto podkreślić, że w przepisach zawartych w różnych aktach
prawnych osoba, na której rzecz została ustanowiona hipoteka, jest konsekwentnie
określana przez prawodawcę mianem wierzyciela hipotecznego (por. np. art. 68
ust. 3, art. 72–75, art. 77, art. 87–89, art. 101 u.k.w.h., art. 982 § 3 k.p.c., art. 16, art.
20 i art. 83 § 2 kodeksu morskiego), co dotyczy także sytuacji, gdy nie jest ona
równocześnie wierzycielem osobistym (zob. np. art. 78 ust. 1 u.k.w.h. i art. 777 § 1
pkt 6 k.p.c.). Ta konwencja terminologiczna jest również przestrzegana na gruncie
ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. W art. 189 tej ustawy przewidziano
bowiem, że wierzycielem w jej rozumieniu jest każdy uprawniony do zaspokojenia z
masy upadłości, choćby wierzytelność nie wymagała zgłoszenia. Do tej grupy
zalicza się także wierzyciel hipoteczny niebędący wierzycielem osobistym, który
w postępowaniu upadłościowym uzyskuje prawo do zaspokojenia z sumy
uzyskanej z likwidacji przedmiotu obciążonego hipoteką (art. 336 w zw. z art. 340
ust. 1 i art. 345 p.u.n.). Z kolei art. 236 ust. 3 p.u.n. wprost odnosi się do sytuacji,
gdy w postępowaniu upadłościowym poszukuje zaspokojenia – nazywana
wierzycielem – osoba, której należność zabezpiecza hipoteka, a upadły nie jest jej
dłużnikiem osobistym. Podobnie w art. 264 ust. 4, 354 ust. 1 wyraźnie odróżnia się
grupę wierzycieli, wobec których upadły nie jest dłużnikiem osobistym oraz
5
wierzycieli osobistych upadłego dłużnika. Wskazane przykłady rozwiązań
ustawowych pozwalają przyjąć, że przypadki ograniczenia zakresu pojęcia
wierzyciel do wierzycieli osobistych mają ustawową podstawę. Także
w orzecznictwie pod użytym w ustawie ogólnym pojęciem „wierzyciel” rozumie się
również osoby, którym względem dłużnika przysługuje wyłącznie prawo rzeczowe
w postaci hipoteki (zob. uzasadnienie wymienionej uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 23 października 2007 r.).
Kwestia istnienia uprawnienia do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości
nie powinna być natomiast łączona ze specyfiką odpowiedzialności, jaką ponosi
osoba niebędąca dłużnikiem osobistym względem wierzyciela hipotecznego.
Szeroko reprezentowany jest pogląd, że obowiązek takiej osoby sprawdza się do
biernego znoszenia (ścierpienia) egzekucji cudzego długu, która kierowana jest do
obciążonego składnika majątku. Według innej koncepcji osoba znajdująca się w tej
sytuacji jest zobowiązana do czynnego spełnienia świadczenia, a jedynie jej
odpowiedzialność podlega ograniczeniu do obciążonego składnika majątku.
Pozostawiając rozstrzygnięcie tego zagadnienia na płaszczyźnie materialnoprawnej,
należy wziąć pod uwagę, że w świetle norm regulujących zasady dochodzenia
roszczeń obowiązek obciążający dłużnika hipotecznego niebędącego dłużnikiem
osobistym może zostać przymusowo zrealizowany wyłącznie przy założeniu, że
polega on na czynnym spełnieniu świadczenia. W prawie procesowym cywilnym nie
przewidziano bowiem trybu postępowania umożliwiającego wykonanie obowiązku,
którego treścią byłoby znoszenie (ścierpienie) egzekucji, w szczególności nie
można przyjąć, by nadawało się do tego postępowanie uregulowane w art. 1051
§ 1 k.p.c. dotyczące zaniechania pewnej czynności lub nie przeszkadzania
czynności wierzyciela. Tego rodzaju obowiązek musi wobec tego podlegać
wykonaniu w drodze egzekucji świadczeń pieniężnych (art. 844 i n. k.p.c.), co
oznacza, że osoba, której przysługuje hipoteka, powinna dysponować tytułem
egzekucyjnym stwierdzającym obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej,
z zastrzeżeniem ograniczenia odpowiedzialności do przedmiotu obciążonego
hipoteką (por. art. 319 i art. 837 k.p.c.). Takie stanowisko jest również
konsekwentnie prezentowane w orzecznictwie. Przykładowo w wyroku z dnia
6 marca 1997 r., (I CKU 78/96, niepubl.), Sąd Najwyższy uznał, że nie ma
6
przeszkód do tego, by wierzytelność hipoteczna została zasądzona od dłużnika
hipotecznego niebędącego dłużnikiem osobistym w orzeczeniu (nakazie zapłaty),
stanowiącym tytuł egzekucyjny, umożliwiający wierzycielowi hipotecznemu
zaspokojenie się z nieruchomości według przepisów o sądowym postępowaniu
egzekucyjnym.
Uwagi te świadczą, że nie ma żadnych podstaw, aby osobie, na której rzecz
została ustanowiona hipoteka, odmawiać statusu wierzyciela w znaczeniu, w jakim
tym pojęciem posługują się przepisy regulujące zasady dochodzenia roszczeń.
Takim przepisem jest również art. 20 ust. 1 p.u.n., który określa krąg podmiotów
uprawnionych do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Prawidłowość tego
wniosku pośrednio potwierdzają regulacje z zakresu prawa upadłościowego,
w których uprawnienie osoby niebędącej wierzycielem osobistym do zaspokojenia
się przedmiotu obciążonego hipoteką jest łączone z pojęciem wierzytelności.
Przykładowo, zgodnie z art. 236 ust. 3 p.u.n. prawa wynikające z tego tytułu
powinny zostać umieszczone na liście – verba legis – wierzytelności. Również
w myśl art. 345 ust. 1 i 2 p.u.n. z sumy uzyskanej z likwidacji przedmiotu
obciążonego hipoteką zaspokojeniu podlegają wierzytelności zabezpieczone w ten
sposób, przy czym na gruncie tego przepisu prawodawca wyraźnie rozróżnia
uprawnienie w postaci wierzytelności hipotecznej od innych praw rzeczowych oraz
praw i roszczeń osobistych obciążających masę upadłości, które, jeśli nie zostały
ujawnione przez wpis w księdze wieczystej, powinny zostać zgłoszone sędziemu -
komisarzowi (art. 51 ust. 1 pkt 5 p.u.n.), i wygasają wskutek sprzedaży
obciążonego przedmiotu (por. art. 313 ust. 2 p.u.n.). Tego rodzaju prawa
i roszczenia ze względu na swój charakter nie są uwzględniane na liście
wierzytelności. Poza tym także przepisy regulujące postępowanie egzekucyjne
wskazują, że uprawnienie wierzyciela, które stanowi korelat obowiązku
obciążającego dłużnika rzeczowego, powinno być traktowane jako wierzytelność.
Egzekucja z takiego składnika majątku prowadzona jest na bowiem podstawie
przepisów o egzekucji z wierzytelności, co bezpośrednio wynika z brzmienia art.
897 § 1 k.p.c., a nie w trybie egzekucji z innych praw majątkowych niebędących
wierzytelnościami (art. 909 i n. k.p.c.). Również w art. 1036 § 2 k.p.c. prawodawca
7
posłużył się pojęciem wierzytelności hipotecznej w znaczeniu, które może być
odnoszone do relacji, jaka łączy podmioty wyłącznie w ramach stosunku hipoteki.
Właściwe postępowanie upadłościowe, w tym poprzedzające je
postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości, stanowią jeden
z przewidzianych w systemie prawnym trybów przymusowego dochodzenia
roszczeń przez wierzycieli (por. art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. a p.u.n.). Postępowanie to
konkuruje w tym zakresie z sądowym postępowaniem rozpoznawczym
i egzekucyjnym oraz z postępowaniem egzekucyjnym w administracji. Wierzyciel
hipoteczny niebędący wierzycielem osobistym dłużnika po spełnieniu przesłanek
określonych przez prawo może poszukiwać ochrony w każdym z tych postępowań.
Do odmiennego wniosku nie powinna prowadzić treść art. 75 u.k.w.h., zgodnie
z którym zaspokojenie wierzyciela hipotecznego z nieruchomości następuje
według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym, chyba że
z nieruchomości dłużnika jest prowadzona egzekucja przez administracyjny organ
egzekucyjny. Redakcję tego przepisu trzeba bowiem odnosić do poprzednio
obowiązującego stanu prawnego, w którym wierzyciel hipoteczny nie mógł uzyskać
zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym, ponieważ przedmioty obciążone
hipoteką podlegały w związku z ogłoszeniem upadłości sprzedaży co do zasady
w trybie egzekucji sądowej (por. art. 118 § 1 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r.- Prawo upadłościowe jedn. tekst:
Dz. U. z 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zm. dalej jako pr. up.).
Należy przyjąć, że wierzyciel hipoteczny niebędący wierzycielem osobistym
– tak jak każdy inny wierzyciel – ma co do zasady możliwość wyboru
postępowania upadłościowego albo postępowania egzekucyjnego jako właściwej
drogi zaspokojenia swych roszczeń. W tym zakresie wierzyciel korzysta bowiem,
w granicach określonych przez prawo, z przysługującej mu autonomii woli.
Wskazuje na to pośrednio także prawodawca, który w art. 236 ust. 3 przewidział, że
wierzytelność zabezpieczona hipoteką na rzeczach wchodzących w skład masy
upadłości, jeżeli upadły nie jest dłużnikiem osobistym, podlega uwzględnieniu na
liście wierzytelności w sytuacji, gdy wierzyciel chce w postępowaniu upadłościowym
dochodzić swoich roszczeń z przedmiotu zabezpieczenia.
8
Różne względy mogą decydować o wyborze postępowania upadłościowego
zamiast egzekucji sądowej jako drogi przymusowego zaspokojenia roszczenia,
które przysługuje wierzycielowi hipotecznemu niebędącemu wierzycielem
osobistym. Można wskazać, że wszczęcie egzekucji sądowej jest dopuszczalne
wyłącznie wówczas, gdy wierzyciel dysponuje tytułem wykonawczym. Wierzyciel
uzyska natomiast taki tytuł dopiero w sytuacji, gdy jego wierzytelność stanie się
wymagalna. Brak wymagalności roszczenia stanowi bowiem przeszkodę do
zasądzenia należności w sądowym postępowaniu rozpoznawczym (por. art. 316
§ 1 k.p.c.) albo nadania klauzuli wykonalności na tytuł pozasądowy (por. art. 786
§ 1 k.p.c.). Tymczasem postępowanie upadłościowe może zainicjować wierzyciel,
który jedynie uprawdopodobni swą wierzytelność (art. 24 p.u.n.), przy czym
uprawnienie to przysługuje także wierzycielowi, którego wierzytelność nie jest
jeszcze wymagalna. Stan wymagalności zobowiązań pieniężnych upadłego,
których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, powstaje natomiast
z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku
(art. 91 p.u.n.). Poza tym wszczęcie egzekucji z przedmiotu obciążonego hipoteką
nie daje wierzycielowi hipotecznemu gwarancji ukończenia tego postępowania,
ponieważ czynności podejmowane w tym zakresie mogą zostać storpedowane
w razie późniejszego ogłoszenia likwidacyjnej upadłości dłużnika. W takiej sytuacji
postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do
masy upadłości umarza się bowiem z mocy prawa po uprawomocnieniu się
postanowienia o ogłoszeniu upadłości (art. 146 ust. 1 p.u.n.). Z przedstawionych
uwag wynika zatem, że to od okoliczności konkretnego przypadku zależy, która
z dróg przymusowej realizacji uprawnień wierzyciela hipotecznego ostatecznie
okaże się dla niego bardziej korzystna, w szczególności zapewni szybkie i sprawne
uzyskanie zaspokojenia.
Trzeba kolejny raz podkreślić, że przy ocenie tej kwestii nie można natomiast
kierować się poglądami wyrażanymi pod rządami przepisów dawnego prawa
upadłościowego (w ich pierwotnym brzmieniu). W świetle tych przepisów
obowiązywały bowiem zupełnie inne reguły zaspakajania wierzycieli hipotecznych.
Zgodnie z art. 118 § 1 pr. up. nieruchomość podlegała wówczas sprzedaży co do
zasady przez licytację publiczną według przepisów kodeksu postępowania
9
cywilnego o egzekucji. W postępowaniu egzekucyjnym mającym na celu taką
sprzedaż prawa wierzyciela hipotecznego niebędącego wierzycielem osobistym
zabezpieczał art. 799 § 1 d.k.p.c. (obecnie art. 1036 § 1 pkt 3 k.p.c.), który
zapewniał temu podmiotowi obligatoryjny udział w planie podziału sumy uzyskanej
ze sprzedaży, mimo że nie był on uczestnikiem postępowania upadłościowego.
Z kolei sprzedaż nieruchomości w postępowaniu upadłościowym z wolnej ręki,
dokonywana ówcześnie za zezwoleniem rady wierzycieli (art. 118 § 1 pr. up.), nie
mogła naruszać praw osób trzecich zabezpieczonych na nieruchomości (por. art.
120 § 2 pr. up.), co oznaczało, że prawa te pozostawały w mocy i obciążały
nabywcę.
Inna jest natomiast sytuacja wierzyciela hipotecznego w postępowaniu
upadłościowym w obecnym stanie prawnym. Rzeczy, wierzytelności i prawa
obciążone hipoteką wchodzą do masy upadłości i podlegają likwidacji w ramach
postępowania upadłościowego, a jedynie sumy uzyskane z tego tytułu nie zasilają
ogólnych funduszy masy upadłości (art. 335 p.u.n.), lecz przeznacza się je
w pierwszej kolejności w oddzielnym planie podziału na zaspokojenie przede
wszystkim wierzycieli, których wierzytelności były zabezpieczone tym prawem
(por. art. 336 ust. 1 art. 345–346 i art. 348 p.u.n.). W ten sposób prawodawca
zrealizował koncepcję tzw. prawa odrębności, z którego korzystają w postępowaniu
upadłościowym wierzytelności zabezpieczone hipoteką względem innych
należności zaspakajanych w tym postępowaniu.
Z tych wszystkich względów za uzasadnione należy uznać stanowisko,
zgodnie z którym wierzyciel hipoteczny niebędący wierzycielem osobistym jest
uprawniony do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 20 ust. 1 p.u.n.).
Z tego względu Sąd Najwyższy orzekł jak w uchwale.