Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 23 października 2007 r., III CZP 91/07
Sędzia SN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sędzia SA Michał Kłos
Sąd Najwyższy w sprawie postępowania upadłościowego "Z.A.C.", sp. z o.o. w
K. o zgłoszenie wierzytelności wierzyciela Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w K., po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 23
października 2007 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Rejonowy
w Kielcach postanowieniem z dnia 29 czerwca 2007 r.:
"1. Czy art. 236 ust. 2 zdanie drugie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) ma zastosowanie do
wierzyciela upadłego, o którym mowa w art. 236 ust. 3 powołanej ustawy, tj. czy
wierzyciel rzeczowy upadłego, który nie dokonał zgłoszenia wierzytelności powinien
być umieszczony na liście wierzytelności z urzędu,
2. czy odsetki od wierzytelności zabezpieczonych hipoteką, o których mowa w
art. 92 ust. 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze
(Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) podlegają zaspokojeniu z przedmiotu
zabezpieczenia za cały okres ich wymagalności po dniu ogłoszenia upadłości, to
jest do dnia zapłaty tej wierzytelności, czy też za okres krótszy, w szczególności za
okres dwóch lat przed datą przeniesienia własności przedmiotu zabezpieczenia
(nieruchomości) na nabywcę lub przed datą sporządzenia odrębnego planu
podziału sum uzyskanych ze zbycia tego przedmiotu zabezpieczenia
(nieruchomości)?"
podjął uchwałę:
1. Wierzytelność zabezpieczona hipoteką jest w postępowaniu
upadłościowym uwzględniana na liście wierzytelności z urzędu także wtedy,
gdy wierzyciel nie jest wierzycielem osobistym upadłego,
2. Odsetki od wierzytelności zabezpieczonych hipoteką podlegają
zaspokojeniu z przedmiotu zabezpieczenia za okres dwóch lat przed
przeniesieniem tego prawa na nabywcę.
Uzasadnienie
Syndyk masy upadłości "Z.A.C.", sp. z o.o. w K. w dniu 15 stycznia 2007 r.
złożył sędziemu komisarzowi plan podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży prawa
użytkowania wieczystego należącego do masy upadłości tej spółki. Zarzuty do tego
planu wniósł wierzyciel Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K.,
podnosząc, że syndyk nie uwzględnił w nim z urzędu hipoteki przymusowej na jego
rzecz oraz zaniżył wysokość odsetek podlegających zaspokojeniu. Postanowieniem
z dnia 8 marca 2007 r. sędzia komisarz zmienił częściowo zaskarżony plan podziału
w zakresie wysokości odsetek, uznając, że powinny być one naliczone za okres
dwóch lat przed przeniesieniem własności nieruchomości na nabywcę, a zarzut
związany z pominięciem hipoteki przymusowej oddalił.
Sąd Rejonowy w Kielcach, rozpoznając zażalenie wierzyciela powziął
wątpliwość co do możliwości umieszczenia na liście wierzytelności z urzędu tego
rodzaju wierzytelności, której wierzyciel hipoteczny nie zgłosił w postępowaniu
upadłościowym oraz okresu za jaki podlegają zaspokojeniu odsetki od
wierzytelności zabezpieczonych hipoteką i zagadnienia te przedstawił do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwsze zagadnienie dotyczy problematyki ustalania listy wierzytelności i
sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy zawarte w art. 236 ust. 3 ustawy z
dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze
zm. – dalej: "Pr.u.n.") odesłanie do odpowiedniego stosowania ust. 2 tego przepisu
nakazuje umieszczenie z urzędu na liście wierzytelności także tych wierzytelności,
które zostały zabezpieczone przez ustanowienie hipoteki na majątku wchodzącym
w skład masy upadłości, gdy upadły jest wyłącznie dłużnikiem rzeczowym (dalej:
"wierzytelności rzeczowe"). Podkreślenie, że chodzi o zabezpieczenie polegające
na ustanowieniu hipoteki jest istotne, gdyż taka forma zabezpieczenia była
zastosowana w rozpoznawanej sprawie i to skutki jej ustanowienia powinny być
rozważone. Z tego punktu widzenia zagadnienie prawne zostało sformułowane zbyt
szeroko, odnosi się ono bowiem ogólnie do możliwości stosowania art. 236 ust. 2
Pr.u.n. w przypadku różnych form zabezpieczenia rzeczowego wierzytelności, co
wymagałoby odrębnego rozważenia, gdyż sposób realizacji poszczególnych
ograniczonych praw rzeczowych w postępowaniu upadłościowym nie jest
identyczny.
Na wstępie wymaga również podkreślenia, że po wejściu w życie Prawa
upadłościowego i naprawczego uległy zmianie zasady zaspokajania wierzycieli
rzeczowych w postępowaniu upadłościowym. Z brzmienia art. 336 Pr.u.n. wynika
koncepcja ich odrębnego zaspokojenia, gdyż suma uzyskana ze sprzedaży
przedmiotu lub prawa obciążonego rzeczowo nie wchodzi w skład funduszów masy
upadłości, lecz przeznaczana jest wyłącznie na rzecz wierzycieli rzeczowych. Nie
budzi jednak wątpliwości, że następuje to w ramach postępowania upadłościowego,
a przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego regulują również zasady podziału
sumy uzyskanej ze sprzedaży. Funkcjonowanie tej zasady tłumaczy już częściowo
użycie w art. 236 ust. 3 Pr.u.n. stwierdzenia, że wierzyciel rzeczowy może zgłosić
swoją wierzytelność w postępowaniu upadłościowym; ustawodawca podkreśla w
ten sposób, że sytuacja wierzycieli rzeczowych jest inna niż na gruncie
rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 r.
– Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.), w
którym przewidziano prowadzenie przez nich egzekucji z obciążonego przedmiotu
lub prawa.
Ocena, czy ujęcie na liście wierzytelności w postępowaniu upadłościowym
wierzytelności rzeczowej jest uzależnione od jej zgłoszenia, wymaga wyjaśnienia
znaczenia zawartego w art. 236 ust. 3 Pr.u.n. odesłania do „odpowiedniego"
stosowania art. 236 ust. 2, w którym przewidziano m.in., że gdy wierzyciel osobisty
upadłego posiadający zabezpieczenie hipoteczne nie zgłosi swojej wierzytelności,
zostaje ona umieszczona na liście wierzytelności z urzędu. (...) Reguły wykładni
językowej tego przepisu przemawiają za stwierdzeniem, że także w przypadku
wierzytelności rzeczowych podlegają one wciągnięciu na listę wierzytelności z
urzędu, gdy nie zostaną zgłoszone przez wierzyciela rzeczowego.
Taka wykładnia art. 236 ust. 3 Pr.u.n. koresponduje z rozwiązaniem przyjętym
w tym zakresie w postępowaniu egzekucyjnym (art. 1036 k.p.c.), co przy
uwzględnieniu związków zachodzących pomiędzy postępowaniem egzekucyjnym a
likwidacją masy upadłości, określanej jako egzekucja uniwersalna, wzmacnia
stanowisko opowiadające się za koniecznością umieszczania z urzędu na liście
wierzytelności w postępowaniu upadłościowym także wierzytelności rzeczowych.
Odmienne rozumienie odesłania do odpowiedniego stosowania w tym
wypadku art. 236 ust. 2 Pr.u.n. wymagałoby istnienia ku temu innych
przekonywających argumentów. Sąd przedstawiający zagadnienie prawne podniósł,
że koncepcja umieszczania z urzędu na liście wierzytelności wierzycieli osobistych
znajduje racjonalne uzasadnienie w treści art. 313 Pr.u.n., a ponadto jest oczywiste,
że ochrona tych wierzycieli powinna być silniejsza niż wierzycieli rzeczowych, którzy
dodatkowo mogą uzyskać zaspokojenie swojej wierzytelności od dłużników
osobistych. Wymaga przypomnienia, że zgodnie z art. 313 Pr.u.n., sprzedaż w
postępowaniu upadłościowym nieruchomości obciążonej hipoteką powoduje jej
wygaśnięcie, a w jej miejsce uprawniony nabywa prawo do zaspokojenia wartości
wygasłego prawa z ceny uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości. W przepisie tym
nie można zatem dopatrywać się zróżnicowania sytuacji wierzycieli osobistych i
rzeczowych; z punktu widzenia rodzaju istniejącego zabezpieczenia sytuacja obu
grup wierzycieli jest jednakowa. Sprzedaż obciążonej nieruchomości powoduje
zawsze wygaśnięcie hipoteki i powstanie w to miejsce prawa do zaspokojenia z
sumy uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości. Trudno zatem dostrzec podstawę do
innego traktowania na gruncie z art. 236 ust. 2 i 3 Pr.u.n. jedynie wierzycieli
osobistych i stwierdzenia, że w wypadku braku aktywności wierzycieli zamiarem
ustawodawcy było zapewnienie realizacji prawa do zaspokojenia z sumy uzyskanej
ze sprzedaży wyłącznie wierzycielom osobistym. Oceny tej nie zmienia możliwość
uzyskania przez wierzyciela rzeczowego zaspokojenia także od dłużnika
osobistego, istotne jest bowiem, że odmowa zastosowania art. 236 ust. 2 wobec
wierzycieli rzeczowych przez umieszczenie z urzędu na liście ich wierzytelności
zabezpieczonych ustanowieniem hipoteki, prowadziłoby do kolizji z prawem do
zaspokojenia z ceny sprzedaży określonym w art. 313 ust. 2 Pr.u.n., w takim
samym stopniu jak w wypadku wierzycieli osobistych.
Wobec wątpliwości podniesionych przez Sąd Rejonowy w związku z użyciem
sformułowania o „odpowiednim" stosowaniu art. 236 ust. 2 Pr.u.n. wobec wierzycieli
rzeczowych należy podkreślić, że gdyby celem tego odesłania nie było
uwzględnianie ich wierzytelności z urzędu, a jedynie zapewnienie uprawnienia do
zgłaszania w postępowaniu upadłościowym wierzytelności rzeczowych,
odpowiednio jak wierzytelności osobistych zabezpieczonych hipoteką, to
rozwiązanie takie byłoby nieracjonalne wobec treści art. 236 ust. 1 Pr.u.n. i
możliwości odesłania w tym wypadku do odpowiedniego stosowania tego przepisu,
a nie art. 236 ust. 2 Pr.u.n.
Przy wykładni art. 236 ust. 3 Pr.u.n., zgodnie z prezentowaną koncepcją,
wątpliwości budzi jedynie użycie w końcowym fragmencie tego przepisu wyrażenia
„wierzyciel chce". Należy przyjąć, że odnosi się ono do określenia uprawnienia
wierzyciela do zgłoszenia wierzytelności rzeczowej w postępowaniu
upadłościowym, co nie koliduje z możliwością uwzględnienia jej przez sąd z urzędu.
Identyczne rozwiązanie zostało przyjęte w art. 236 ust. 2 dla wierzycieli osobistych
posiadających zabezpieczenie rzeczowe ich wierzytelności. Możliwość zgłoszenia
wierzytelności rzeczowej ma również to znaczenie, że podlega ona wówczas
umieszczeniu na liście wierzytelności na wcześniejszym etapie postępowania
upadłościowego niż sporządzanie planu podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży
przedmiotu zabezpieczenia (art. 240 pkt 6, art. 264 ust. 4 i art. 236 ust. 3 Pr.u.n.).
Należy przyjąć, że wciągnięcie na listę wierzytelności także wierzytelności
rzeczowych jest warunkiem ich uwzględnienia w podziale sumy uzyskanej ze
sprzedaży przedmiotu obciążonego prawem rzeczowym. Dbając o swój interes
wierzyciel rzeczowy może być zatem zainteresowany zgłoszeniem swojej
wierzytelności, mimo że powinna być ona umieszczona ostatecznie na liście
wierzytelności z urzędu, w praktyce nie jest bowiem wykluczone naruszenie
obowiązku działania z urzędu, czego przykładem jest postępowanie w
rozpoznawanej sprawie.
Drugie zagadnienie dotyczy zaspokajania odsetek z sumy uzyskanej ze zbycia
przedmiotu zabezpieczenia. Z art. 92 ust. 2 Pr.u.n. wynika, że odsetki od
wierzytelności zabezpieczonych hipoteką są należne także za okres po dniu
ogłoszenia upadłości. Sąd Rejonowy, odwołując się do art. 345 ust. 3 Pr.u.n.,
pominął jego istotny fragment, stwierdził bowiem, że w zakresie zaspokojenia
odsetek zawiera on wyłącznie ograniczenie przedmiotowe, wynikające ze
stwierdzenia, iż odsetki zaspokajane są z sumy uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu
zabezpieczenia. Tymczasem treść art. 345 ust. 3 Pr.u.n. wskazuje jednoznacznie,
że z tej sumy zaspakajane są odsetki „ objęte zabezpieczeniami, o których mowa w
ust 1". W rozpoznawanej sprawie istotne jest zatem rozstrzygnięcie, jaki jest zakres
zabezpieczenia odsetek w wyniku ustanowienia hipoteki. W konsekwencji
niezbędne jest sięgnięcie do art. 69 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 – dalej:
"u.k.w.h."), który stanowi, że w granicach przewidzianych w odrębnych przepisach
hipoteka zabezpiecza roszczenie o nieprzedawnione odsetki oraz przyznane koszty
postępowania. W literaturze dominuje pogląd, że odpowiednim przepisem
regulującym zakres zabezpieczenia odsetek w wyniku ustanowienia hipoteki jest
art. 1025 § 3 k.p.c. Nieuzasadniona jest zatem sugestia Sądu Rejonowego, że
może wchodzić w grę stosowanie tego przepisu w drodze analogii; potrzeba jego
zastosowania wynika z odesłania zawartego w art. 69 u.k.w.h. Pogląd, że art. 1025
§ 3 k.p.c. określa granice zabezpieczenia hipotecznego jest akceptowany również w
orzecznictwie (por. uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 maja
2005 r., III CZP 24/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 60, i postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 2005 r., IV CK 451/04, nie publ.).
Należy zatem przyjąć, że na gruncie art. 345 ust. 3 Pr.u.n. podlegają
zaspokojeniu odsetki objęte zabezpieczeniem hipotecznym odpowiednio do
regulacji zawartej w art. 1025 § 3 k.p.c., tj. za okres dwóch lat przed przeniesieniem
przedmiotu hipoteki na nabywcę.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.