Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I KZP 9/14
POSTANOWIENIE
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 26 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Zabłocki (przewodniczący)
SSN Henryk Gradzik (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSN Wiesław Kozielewicz
SSN Andrzej Siuchniński
SSN Dariusz Świecki
SSN Włodzimierz Wróbel
Protokolant Łukasz Majewski
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Beaty Mik i przedstawiciela
Rzecznika Praw Obywatelskich Marcina Warchoła
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w dniu 26 czerwca 2014r.,
przedstawionego przez Rzecznika Praw Obywatelskich, na podstawie art. 16 ust. 2
pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (t.j. Dz. U. z
2001r. Nr 14, poz. 147 ze zm.) oraz art. 60 § 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002r. o
Sądzie Najwyższym (t.j. Dz. U. 2013, poz. 499 ze zm.), w związku z ujawnionymi
rozbieżnościami w wykładni prawa w orzecznictwie sądowym, zagadnienia
prawnego:
„Czy sąd stosujący tymczasowe aresztowanie w ramach procedury
wykonywania Europejskiego Nakazu Aresztowania jest uprawniony do
badania, czy zachodzi przesłanka ogólna stosowania środka
zapobiegawczego, o której mowa w art. 249 § 1 k.p.k., czy też samo
wydanie ENA należy uznać za wystarczające uprawdopodobnienie
zarzutu popełnienia przestępstwa (art. 249 § 1 k.p.k.) rodzące po
2
stronie organu sądowego państwa wykonania ENA obowiązek
zastosowania tymczasowego aresztowania z wyłączeniem stosowania
art. 249 § 1 k.p.k.?”
p o s t a n o w i ł:
odmówić podjęcia uchwały.
UZASADNIENIE
We wniosku o rozstrzygnięcie przytoczonego na wstępie zagadnienia
prawnego Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej RPO lub Rzecznik) twierdził, że w
orzecznictwie sądowym ujawniły się zasadnicze rozbieżności co do tego, czy sąd
stosujący tymczasowe aresztowanie w ramach procedury orzekania w przedmiocie
przekazania osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania
(dalej ENA) jest uprawniony do badania czy zachodzi przesłanka ogólna
stosowania środka zapobiegawczego, o której mowa w art. 249 § 1 k.p.k. Zgodnie z
brzmieniem tego przepisu środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy
(pomijając cele stosowania), gdy zebrane dowody wskazują na duże
prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.
RPO powołał się na obserwację praktyki orzeczniczej i wskazał na dwa
kierunki procedowania przez sądy przy rozstrzyganiu wniosków prokuratora o
zastosowanie tymczasowego aresztowania osoby ściganej w trybie ENA.
Charakteryzując pierwszy nurt postępowań dotyczących tego przedmiotu orzekania
wnioskodawca utrzymywał, że sądy stosują tymczasowe aresztowanie osoby
ściganej bez badania przesłanki określonej w art. 249 § 1 k.p.k., przyjmując, że już
samo wydanie ENA stanowi wystarczające uprawdopodobnienie zarzutu
popełnienia przestępstwa. Przedstawiając drugi kierunek orzekania i wyraźnie
angażując się po jego stronie, wnioskodawca akcentował, że sądy korzystają z
uprawnienia do badania, czy została spełniona ogólna przesłanka stosowania
środka zapobiegawczego wymieniona w art. 249 § 1 k.p.k. Co więcej, z wywodu
zamieszczonego w końcowej części wystąpienia wynika, że Rzecznik postrzega to
uprawnienie jako w gruncie rzeczy obowiązek sądu, aby wykazać „ściganemu
oskarżonemu, iż zachodzi wysokie prawdopodobieństwo popełnienia przez niego
zarzucanego mu czynu i przedstawić dowody na to wskazujące”. Stąd też rezultat
3
badania, czy spełniona jest przesłanka określona w tym przepisie powinien mieć
fundamentalne znaczenie przy rozstrzyganiu w przedmiocie zastosowania aresztu
wobec osoby ściganej. Nie można bowiem, wywodzi wnioskodawca, nakładać na
osobę ściganą ciężaru udowodnienia, że nie zachodzą okoliczności uzasadniające
postawienie jej zarzutu popełnienia przestępstwa. Jak widać, w odbiorze
wnioskodawcy, kwestia kontroli przez sąd podstawy dowodowej ENA w każdym z
obu kierunków orzekania o tymczasowym aresztowaniu osoby ściganej, jawi się
przeciwstawnie.
Należy odnotować, że przedstawiając zagadnienie dotyczące stosowania
tymczasowego aresztowania wobec osoby ściganej w trybie ENA, Rzecznik w
ogóle nie odwołał się w formule pytania prawnego do art. 607k § 3 k.p.k., a więc do
przepisu, w którym ustawodawca unormował podstawę stosowania tego środka
zapobiegawczego, związanego bezpośrednio i najściślej z przedmiotem pytania.
Mimo, iż ten kluczowy przepis został pominięty, to jest oczywiste, że musi stanowić
on punkt wyjścia zarówno w określeniu istoty zagadnienia, jak i w dalszych
rozważaniach. Wskazując na rozbieżności w orzecznictwie, wnioskodawca zdaje
się oczekiwać odpowiedzi na pytanie, czy niezależnie od brzmienia art. 607k § 3
k.p.k., warunkiem zastosowania tymczasowego aresztowania wobec osoby
ściganej jest stwierdzenie przez sąd, że przed wystąpieniem o jej przekazanie na
podstawie ENA organ sądowy obcego państwa dysponował dowodami
wskazującymi na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez nią przestępstwa.
Jako podstawa prawna złożenia wniosku powołany został art. 16 ust. 2 pkt.
4 ustawy z dnia 15 lipca 1987r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich oraz art. 60 § 2
ustawy o Sądzie Najwyższym. Pierwszy z tych przepisów, formalnie wciąż
obowiązujący, uprawnia Rzecznika do występowania do Sądu Najwyższego z
wnioskiem o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych
budzących wątpliwości w praktyce, lub stosowanie których wywołało rozbieżności w
orzecznictwie. Jest on zbieżny w treści z art. 13 pkt 3 uchylonej ustawy z dnia 20
września 1984r. o Sądzie Najwyższym. W aktualnie obowiązującej ustawie z dnia
23 listopada 2002r. o Sądzie Najwyższym (dalej u.s.n.) podstawa wystąpienia przez
Rzecznika Praw Obywatelskich z tzw. pytaniem abstrakcyjnym została zawężona.
Może on podobnie jak pozostałe wymienione w art. 60 § 1 i 2 u.s.n. uprawnione
4
podmioty, przedstawić zagadnienie prawne tylko wtedy, gdy w orzecznictwie sądów
powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności
w wykładni prawa. Skoro zatem kognicja Sądu Najwyższego obejmuje obecnie
tylko rozstrzyganie rozbieżności w wykładni prawa ujawnionych w orzecznictwie
sądowym, to oczywistym jest, że rozpoznanie pytania prawnego może dotyczyć
tego wyłącznie zakresu, a więc wykazanych przez podmiot przedstawiający
zagadnienie prawne rozbieżności w interpretowaniu przez sądy znaczenia treści
normatywnej konkretnych przepisów prawa (post. SN z 23 marca 2011r., I KZP
1/11, OSNKW 2011/5/21, S. Trociuk, Komentarz do art. 16 ustawy z dnia 15 lipca
1987r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, teza V, LEX/el 2007). W tym wypadku
istotne znaczenie miałyby rozbieżności w wykładni art. 607k § 3 k.p.k. i ewentualnie
innych przepisów mających zastosowanie przy orzekaniu przez sąd w przedmiocie
tymczasowego aresztowania osoby ściganej nakazem europejskim. O tym czy
ustawowa przesłanka rozpoznania wniosku została tu spełniona będzie można
wypowiedzieć się po bliższym przytoczeniu argumentacji Rzecznika, a zwłaszcza
po analizie przedstawionych orzeczeń, w których, w jego przekonaniu, miały
ujawnić się rozbieżności w wykładni wymienionych przepisów.
Nieodzowne jest poczynienie uwagi, że rozstrzyganie rozbieżności w
orzecznictwie sądowym w trybie art. 61 u.s.n. powinno odnosić się tylko do
orzeczeń wydanych na podstawie aktualnie obowiązujących przepisów prawa,
ewentualnie tych, które stosuje się na zasadzie dalszego działania ustawy
poprzedniej (art. 4 § 1 k.k. lub określone przepisy przejściowe w ustawach
procesowych). Jeśli natomiast wskazywane różnice w wykładni prawa miałyby
ujawniać się w orzeczeniach wydanych na podstawie nieobowiązującego już stanu
prawnego, to rozstrzyganie ich byłoby bezprzedmiotowe, gdy przepisy nowe
unormowały odmiennie sporny obszar prawny, bądź go doprecyzowały w sposób
usuwający przyczynę różnego interpretowania. Ustaje bowiem wtedy potrzeba
zapewnienia przez Sąd Najwyższy prawidłowej wykładni prawa, stanowiącej jeden
z instrumentów sprawowania nadzoru nad działalnością sądów w zakresie
orzekania (art.183 ust. 1 Konstytucji RP). W niniejszym wypadku ma to o tyle
istotne znaczenie, że treść przepisu normującego podstawę zastosowania
tymczasowego aresztowania wobec osoby ściganej w trybie ENA, tj. art. 607k § 3
5
k.p.k., uległa zmianie w okresie, w którym, zdaniem wnioskodawcy, sądy
wypowiadały się rozbieżnie co do potrzeby badania w tym incydentalnym
postępowaniu przesłanki określonej w art. 249 § 1 k.p.k. O ile w pierwotnej wersji
obowiązującej od 1 maja 2004r. art. 607k §3 k.p.k. stanowił, że nakaz europejski
może być połączony z wnioskiem o zastosowania tymczasowego aresztowania lub
innego środka zapobiegawczego, to po zmianie ustawą z dnia 5 listopada 2009r. o
zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego… (Dz. U.
Nr 206, poz. 1589) treść przepisu została rozbudowana. Jego brzmienie
obowiązujące od 8 czerwca 2010r. jest następujące: „Na wniosek prokuratora sąd
okręgowy może zastosować tymczasowe aresztowanie, oznaczając jego termin na
czas niezbędny do przekazania osoby ściganej. Łączny okres stosowania
tymczasowego aresztowania nie może przekroczyć 100 dni. Samoistną podstawą
zastosowania tymczasowego aresztowania jest istnienie wydanego w innym
państwie członkowskim Unii Europejskiej prawomocnego wyroku skazującego lub
innej decyzji stanowiącej podstawę pozbawienia wolności osoby ściganej”.
Szczególną wagę w kontekście przedstawionego zagadnienia ma zdanie trzecie
cytowanego przepisu, określające jednoznacznie podstawę stosowania
tymczasowego aresztowania wobec osoby ściganej. Po dniu wejścia w życie
cytowanego przepisu poprzedni stan prawny, w którym brakowało precyzacji
podstawy stosowania aresztu, przestał definitywnie obowiązywać, co oznacza, że
sądy nie miały już możliwości ani dokonywania jego wykładni, ani też stosowania
go przy rozstrzyganiu wniosków prokuratora o zastosowanie tymczasowego
aresztowania. Tak więc, wobec zmiany stanu prawnego wystąpienie RPO o
rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni przepisów normujących stosowanie
tymczasowego aresztowania ma praktyczne znaczenie w takim tylko zakresie, w
jakim odnosi się do orzeczeń wydanych po 8 czerwca 2010r. Sąd Najwyższy nie
ma powinności wyjaśniania zagadnień prawnych i rozstrzygania rozbieżności w
wykładni prawa w trybie art. 61 u.s.n. w odniesieniu do orzeczeń wydanych w
nieobowiązującym już stanie prawnym, który z dniem utraty mocy nie mógł być
dłużej stosowany (postanowienie SN z 19 stycznia 2012r., I KZP 21/11, OSNKW
2012, nr 1, poz. 5). Stąd też, przystępując do rozpoznawania wniosku Rzecznika,
należało pominąć jako wydane w nieaktualnym stanie prawnym te ze wskazanych
6
w uzasadnieniu orzeczeń, które sądy powszechne wydały przed zmianą treści art.
607k § 3 k.p.k.
Po tych wstępnych uwagach poczynionych w celu odkodowania
normatywnej treści pytania prawnego i oznaczenia zakresu, w jakim może być ono
przedmiotem rozpoznawania w trybie art. 61 u.s.n., celowe staje się przedstawienie
powołanych przez Rzecznika orzeczeń sądów powszechnych, w których, w jego
przekonaniu, wyłoniły się rozbieżności co do tego, czy przy orzekaniu o
tymczasowym aresztowaniu w ramach procedury wykonywania ENA, sąd jest
uprawniony do badania przesłanki ogólnej stosowania środka zapobiegawczego
sprecyzowanej w art. 249 § 1 k.p.k.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał w pierwszej kolejności na
postanowienia sądów apelacyjnych i okręgowych, w których przyjmowano, że sam
fakt wydania ENA oznacza, iż nie ma potrzeby weryfikowania podstawy dowodowej
nakazu przy rozstrzyganiu wniosku o zastosowanie aresztu. Uogólniając, sądy
odwoływały się w tych orzeczeniach do istoty europejskiego nakazu aresztowania,
jako instytucji prawnej wprowadzonej w państwach członkowskich Unii Europejskiej,
której stosowanie opiera się na wysokim stopniu zaufania między nimi, a w
konsekwencji na wzajemnym uznawaniu rozstrzygnięć organów wymiaru
sprawiedliwości, w tym także orzeczeń o aresztowaniu (postanowienia: SA w
Katowicach z 14. 12. 2011, II AKz 811/11, LEX nr 1129791, Prok. I Pr. wkł.
2012/10/34, oraz niepublikowane: SO w Gdańsku z 31. 01. 2013, XIV Kop 7/13, SO
w Elblągu z 10. 02. 2012, II Kop 5/12, SO we Wrocławiu z 4. 03. 2013, III Kop 32/13,
SA we Wrocławiu z 19. 01. 2012, II AKz 26/12, SA w Warszawie z 1. 03. 2011, II
AKz 92/11, SA w Warszawie z 7. 06. 2011, II AKz 345/11, SA w Warszawie z 13.10.
2011, II AKz 687/11, SA w Warszawie z 19. 07. 2011, II AKz 442/11, SO w
Gorzowie Wlkp. z 12. 12. 2012, II Kop 190/12, SO w Gorzowie Wlkp. z 12. 10. 2012,
II Kop 161/12, SA w Rzeszowie z 1.09. 2011, II AKz 148/11, SA w Białymstoku z
7.06.2013, II AKz 182/13, SO w Słupsku z 9. 02. 2012, II Kop 25/12, SO w
Gdańsku z 29. 05. 2013, XIV Kop 41/13, SO w Legnicy z 27. 04. 2012, III Kop
64/12, SO w Legnicy z 25. 06. 2012, III Kop 107/12, SO w Rzeszowie z 19. 05.
2011, II Kop 27/11, SA w Rzeszowie z 31. 05. 2011, II AKz 88/11, SA w Szczecinie
z 8. 01. 2013, II AKz 519/12).
7
Orzeczeniom tym wnioskodawca przeciwstawił inne, w których, jego
zdaniem, sądy zdecydowanie dopuszczały możliwość weryfikowania przesłanki
ogólnej z art. 249 § 1 k.p.k. przed rozstrzygnięciem w przedmiocie tymczasowego
aresztowania osoby ściganej, bądź wypowiadały się w tej kwestii niejednoznacznie,
nie wyłączając takiej możliwości. Niezbędne jest tu przytoczenie istotnej
argumentacji dostrzeganej przez wnioskodawcę w uzasadnieniach konkretnych
postanowień (niepublikowanych), która miałaby, w jego przekonaniu, potwierdzać
praktykę przeciwną prezentowanej w pierwszej grupie orzeczeń.
1. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 22 lutego 2011r., II
AKz 133/11, w którym stwierdzono, że: „Sąd orzekający w przedmiocie wykonania
ENA jedynie wyjątkowo może badać fakt istnienia uzasadnionego podejrzenia
popełnienia przestępstwa przez osobę ściganą (art. 607 k.p.k.)”, a nadto, że obcy
organ sądowy, który wydał ENA może w wyjątkowych wypadkach na wezwanie
sądu wykonującego ENA, w trybie art. 607z k.p.k. dostarczyć mu materiały
dowodowe potwierdzające istnienie podejrzenia popełnienia przestępstwa, w
związku z którym wydano nakaz;
2. postanowienie Sądu Okręgowego w Krakowie z 21 stycznia 2011r., III
Kop 153/10, w którym zamieszczono wywód: „podzielając stanowisko Trybunału
Konstytucyjnego Sąd przyjął, że możliwość odmowy wykonania ENA istnieje w
sytuacji, gdy dla sądu orzekającego w przedmiocie jego wykonania oczywistym jest,
że osoba ścigana nie dopuściła się czynu, w związku z którym ENA został wydany.
Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego (wyrok TK z 5 października 2010r., SK
26/08, OTK-A 2010/8/73 – uwaga SN) pozwala zatem na weryfikację materiału
dowodowego, nie pozwalając na bezkrytyczne i automatyczne wykonywanie
nakazów w sytuacji, gdy istnieją poważne wątpliwości odnośnie sprawstwa.”;
3. postanowienie Sądu Okręgowego w Ostrołęce z 22 czerwca 2010r., II
Kop 21/10, w którym odmówiono wykonania ENA wobec ustalenia, że osoba
ścigana nigdy nie przebywała na terenie państwa wydania nakazu, a rzeczywisty
sprawca popełnionego tam przestępstwa posługiwał się dowodem tożsamości
utraconym przez tę osobę. W postępowaniu tym Sąd Okręgowy nie stosował
aresztu, ani nie wypowiadał się w przedmiocie podstaw stosowania;
8
4. postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 31 sierpnia 2012r.,
III Kop 149/12, w którym odmówiono wykonania ENA po stwierdzeniu, że osoba,
której dane personalne figurowały w nakazie nie mogła być sprawcą przestępstwa
objętego tym wnioskiem. W postępowaniu przed tym sądem dowiedziono
wiarygodności wyjaśnień osoby ściganej wskazujących na to, że nie przebywała
nigdy w państwie wydania nakazu, a porównanie przesłanych stamtąd linii
papilarnych jako należących do sprawcy przestępstwa z liniami papilarnymi
zbadanymi w kraju u osoby ściganej, wykluczyło jej sprawstwo; w postępowaniu
tym także nie stosowano ani nie wypowiadano się co do podstawy prawnej
stosowania tymczasowego aresztowania.
5. postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 4 kwietnia 2012r.,
II AKz 154/12, w którym utrzymano w mocy postanowienie o zastosowaniu
tymczasowego aresztowania wobec osoby ściganej; przy czym w uzasadnieniu
stwierdzono, że „sam fakt wydania ENA oznacza, że nie ma potrzeby
weryfikowania dowodowej podstawy postanowienia o aresztowaniu” ale zarazem
poczyniono uwagi wskazujące na potrzebę dokonania oceny, czy niezbędne jest
zastosowanie tego środka dla zagwarantowania prawidłowego toku postępowania
w przedmiocie wykonania ENA, także przy uwzględnieniu celów stosowania
aresztu określonych w art. 249 § 1 i 258 § 2 k.p.k.;
6. postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 20 listopada
2012r., II AKz 558/12, w którym wyrażono pogląd, że art. 607k § 3 zd. 3 k.p.k.
stanowi samoistną podstawę stosowania tymczasowego aresztowania, co jednak
nie zwalnia sądu z obowiązku badania czy w stosunku do ściganego wystarczające
będzie zastosowanie, przed rozstrzygnięciem w przedmiocie ENA, innych niż
izolacyjne, środków zapobiegawczych;
7. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 22 sierpnia 2012r.,
II AKz 332/12, którego uzasadnienie, zdaniem wnioskodawcy, jest niejednoznaczne,
gdyż wprawdzie zastrzega się w nim, „że sam fakt wydania ENA oznacza, iż nie ma
potrzeby weryfikowania dowodowej podstawy postanowienia o aresztowaniu” ale
zarazem nawiązuje się do art. 258 k.p.k. jako przepisu, który uzasadnia stosowanie
aresztu po to, by osoba ścigana nie utrudniała postępowania związanego z
realizacją europejskiego nakazu.
9
W dalszym wywodzie RPO nawiązał do wymienionego wyżej wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z 5 października 2010r. w sprawie SK 26/08, w którym
organ ten badał zgodność z Konstytucją przepisów art. 607k, art. 607l, art. 607m
oraz art. 607p k.p.k. i orzekł, między innymi, że art. 607p § 1 pkt 5 k.p.k. w zakresie,
w jakim zawiera podstawę odmowy wykonania ENA wydanego wobec obywatela
polskiego w celu przeprowadzenia postępowania karnego w wypadku, gdy dla sądu
orzekającego w przedmiocie jego wykonania oczywistym jest, że osoba ścigana nie
dopuściła się czynu, w związku z którym nakaz europejski został wydany, jest
zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 42 ust. 2 w zw. z art. 55 ust. 4 Konstytucji RP.
Specjalne znaczenie przywiązywał wnioskodawca do tego fragmentu uzasadnienia
wyroku, w którym Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, że „z perspektywy
konstytucyjnej niemożliwa do zaakceptowania byłaby sytuacja, w której sąd
orzekający w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania wobec osoby,
której dotyczy wniosek o przekazanie w celu przeprowadzenia postępowania, po
ustaleniu, że zastosowanie tego środka zapobiegawczego jest wykluczone ze
względu na niespełnienie ogólnej podstawy tymczasowego aresztowania przez to,
że osoba ścigana nie dopuściła się zarzucanego jej czynu, nadal byłby zobligowany
do przekazania takiej osoby”. W cytowanym zdaniu wnioskodawca upatrywał takiej
interpretacji przepisów regulujących stosowanie aresztu w omawianym
postępowaniu, która uzasadnia potrzebę badania dowodów, na których oparto
wydanie ENA.
W końcowej części wniosku RPO wyraził pogląd, że stosowanie
tymczasowego aresztowania w postępowaniu o wykonanie ENA powinno
następować po zbadaniu przesłanki ogólnej z art. 249 § 1 k.p.k. i stwierdzeniu, że
zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, iż osoba ścigana
popełniła przestępstwo. Zdaniem wnioskodawcy art. 607k § 3 k.p.k. zd. 3 nie jest
przepisem szczególnym względem art. 249 § 1 k.p.k., ani też nie zwalnia z
powinności powołania konkretnej przesłanki zastosowania aresztu spośród
określonych w art. 258 k.p.k. Wywodził, że przy założeniu przeciwnym należałoby
traktować wydanie ENA jako w zasadzie automatyczną podstawę stosowania
aresztu wobec osoby ściganej. Wtedy prawo do obrony wykonywane byłoby przez
tę osobę z pozycji podmiotu, na który, wbrew pryncypiom postępowania karnego,
10
nałożono ciężar udowodnienia, że nie zachodzi duże prawdopodobieństwo
popełnienia przez niego przestępstwa. Byłoby to również wysoce utrudnione, gdyż
organ sądowy państwa obcego nie ma obowiązku dołączenia do ENA zebranego
materiału dowodowego. Ponadto, zdaniem wnioskodawcy, zastosowanie aresztu
bez zbadania podstawy dowodowej zarzutu naruszałoby zasadę domniemania
niewinności. Z tych względów uznał on, że podobnie jak w postępowaniu
ekstradycyjnym (P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, t. III, Warszawa 2012, s. 722, teza 3 do art. 605), tak i w
postępowaniu dotyczącym wykonania ENA, ciąży na sądzie obowiązek wykazania
osobie ściganej, że zachodzi wysokie prawdopodobieństwo popełnienia
zarzuconego mu czynu - przez przedstawienie wskazujących na to dowodów.
W konkluzji RPO postulował, by w związku z rozbieżnościami w
orzecznictwie sądów powszechnych, Sąd Najwyższy rozstrzygnął je „w kierunku
stwierdzenia, że sąd stosujący tymczasowe aresztowanie w ramach procedury
wykonywania ENA jest uprawniony do badania, czy zachodzi przesłanka ogólna
stosowania środka zapobiegawczego, o której mowa w art. 249 § 1 k.p.k., zaś
samo wydanie ENA nie stanowi wystarczającego uprawdopodobnienia zarzutu
popełnienia przestępstwa (art. 249 § 1 k.p.k.) rodzącego po stronie organu
sądowego państwa wykonania ENA obowiązku zastosowania tymczasowego
aresztowania z wyłączeniem stosowania art. 249 § 1 k.p.k.”.
Prokurator Prokuratury Generalnej złożył wniosek o odmówienie podjęcia
uchwały. Uzasadniając to stanowisko uznał, że wniosek RPO nie spełnia warunków
wymaganych w art. 60 § 1 u.s.n. Utrzymywał, że w żadnym z powołanych przez
wnioskodawcę judykatów sądy nie dokonywały wykładni konkretnego,
obowiązującego przepisu prawa, a ich treść nie pozwala na wnioskowanie, że w
orzecznictwie sądów powszechnych wystąpiły rozbieżności co do tego, czy sąd
okręgowy, do którego prokurator złożył wniosek o tymczasowe aresztowanie osoby
ściganej europejskim nakazem, dysponuje uprawnieniem do badania tzw.
przesłanki ogólnej stosowania tego środka zapobiegawczego przewidzianej w art.
249 § 1 k.p.k. Prezentował pogląd, że norma zawarta w art. 607k § 3 zd. 3 k.p.k.
jest jednoznaczna i nie zawiera wymogu badania dowodów zebranych przeciwko
osobie ściganej.
11
Sąd Najwyższy w składzie powiększonym zważył:
Zgodnie z art. 61 § 1 u.s.n. skład Sądu Najwyższego podejmuje uchwałę
jeżeli uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności
rozstrzygnięcia. Podjęcie uchwały następuje w rezultacie merytorycznego
rozpoznania wniosku uprawnionego podmiotu, spełniającego warunek wykazania,
że w orzecznictwie sądów rzeczywiście ujawniły się rozbieżności w wykładni prawa.
Przed przystąpieniem do rozpoznania wniosku należało więc rozważyć, czy
RPO wykazał, że w orzecznictwie sądów powszechnych zarysowały się
rozbieżności w wykładni art. 607k § 3 k.p.k. w brzmieniu nadanym mu ustawą z 5
listopada 2009r., a ściślej w interpretacji normy zawartej w trzecim zdaniu tej
jednostki redakcyjnej, określającej podstawę zastosowania tymczasowego
aresztowania wobec osoby ściganej. Po zapoznaniu się z treścią postanowień, na
które RPO wskazał, Sąd Najwyższy uznał zasadność stanowiska prokuratora
Prokuratury Generalnej co do tego, że nie ma w nich takich rozbieżności. Pierwszej,
wymienionej wyżej grupie orzeczeń, w których sądy jednolicie przyjmowały, że przy
rozstrzyganiu wniosku prokuratora o tymczasowe aresztowanie, nie podlega
badaniu podstawa dowodowa ENA, Rzecznik, wbrew temu co podaje, nie
przeciwstawił choćby jednego postanowienia, w którym sądy wykładałyby art. 607k
§ 3 zd. 3 k.p.k. przeciwnie, czy choćby odmiennie. Wśród siedmiu przytoczonych
wyżej postanowień nie ma żadnego, w którym sąd utrzymywałby, że materiał
dowodowy, który zebrano w innym kraju członkowskim UE przed postawieniem
osobie ściganej zarzutu popełnienia przestępstwa, podlega wartościowaniu w celu
stwierdzenia czy wypełniona została przesłanka stosowania środka
zapobiegawczego określona w art. 249 § 1 k.p.k. Nie można nie zauważyć, że w
postanowieniach wymienionych w pkt 1 do 4 w ogóle nie orzekano w kwestii
tymczasowego aresztowania. Sądy rozstrzygały w tych sprawach in merito, w
trzech z nich odmawiając wykonania ENA po ustaleniu, że zachodzą ku temu
ustawowe przeszkody, a w czwartej, w której postanowiono o wykonaniu nakazu,
sąd drugiej instancji przypomniał o możliwości wzywania w trybie art. 607z k.p.k.
państwa wydania nakazu do usunięcia braków w przekazanych informacjach.
Dopiero w postanowieniach wymienionych w pkt 5 do 7 sądy odnosiły się do kwestii
tymczasowego aresztowania, jednak w żadnym z nich nie wypowiedziały poglądu,
12
jakoby przy rozpoznaniu wniosku o zastosowanie tego środka należało badać
podstawę dowodową wydania ENA wobec osoby ściganej. Przeciwnie, w każdym z
nich sądy podkreślały, że nie istnieje taka potrzeba, natomiast rozważania
koncentrowały tylko na tym, czy dla zabezpieczenia prawidłowego toku
postępowania w przedmiocie wykonania ENA celowe jest zastosowanie
izolacyjnego środka zapobiegawczego. To prawda, że w dwóch postanowieniach,
wymienionych w pkt 3 i 4, sądy zdecydowały o odmowie wykonania ENA po
ustaleniu, że osoba ścigana nie mogła być tą, która miała popełnić przestępstwo
opisane w nakazie. Rozstrzygnęły tak jednak nie w rezultacie oceny materiału
dowodowego uzyskanego przez obcy organ sądowy, który wydał ENA, gdyż nim
nie dysponowały, lecz w następstwie przeprowadzenia w kraju nowych dowodów,
którymi wykazano ewidentną pomyłkę w ustaleniu tożsamości sprawcy
przestępstwa wymienionego w nakazie.
Rację miał zatem prokurator Prokuratury Generalnej, gdy zauważył, że
warunek wystąpienia z wnioskiem w trybie art. 60 § 1 u.s.n. nie został spełniony.
RPO nie powołał konkretnego orzeczenia sądowego, w którym przepis art. 607 k §
3 zd. 3 k.p.k. zostałby poddany wykładni stwierdzającej uprawnienie, a tym bardziej
obowiązek badania podstawy dowodowej ENA w związku ze złożeniem przez
prokuratora wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec osoby
ściganej. Nie ma zatem we wskazanych przez Rzecznika orzeczeniach
rozbieżności w wykładni prawa, które uzasadniałyby potrzebę ich rozstrzygania. W
tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uznał, że wydanie uchwały w trybie art. 61 § 1
u.s.n. nie jest dopuszczalne i na podstawie tegoż przepisu postanowił odmówić jej
wydania. Ta forma zakończenia postępowania wszczętego złożeniem wniosku na
podstawie art. 60 § 1 u.s.n. kontynuuje ukształtowaną linię orzecznictwa w
sprawach, w których uprawniony podmiot nie dowiódł rozbieżnej wykładni prawa w
orzecznictwie (postanowienia SN: z 23 marca 2011r., I KZP 1/11, OSNKW 2011, nr
5, poz. 38, z 12 stycznia 2006r., III CZP 76/05, LEX nr 175463, z 24 lutego 2006r.,
III CZP 91/05, LEX nr 180669).
Treść wniosku, zwłaszcza jego uzasadnienia, inspiruje jednak do
przedstawienia pewnych generalnych uwag odnoszących się do podstaw
stosowania tymczasowego aresztowania w procedurze wykonania ENA. Będą one
13
nawiązywać do sytuacji prawnej analizowanej we wniosku RPO, w której państwo
członkowskie UE wystąpiło o przekazanie osoby ściganej w celu przeprowadzenia
postępowania karnego w związku z zarzucanym jej przestępstwem. Zdaniem
wnioskodawcy, stosowanie wówczas tymczasowego aresztowania bez zbadania
podstawy dowodowej zarzutu popełnienia przestępstwa, narusza zasadę
domniemania niewinności tej osoby. Nietrudno zauważyć, że argument ten jest
rażąco nietrafny. Wszak domniemanie niewinności, z samej swojej istoty, nie
przestaje obowiązywać dopóki wina oskarżonego nie zostanie stwierdzona
prawomocnym wyrokiem (art. 5 § 1 k.p.k.). Stosowanie natomiast środków
zapobiegawczych przed wydaniem prawomocnego wyroku w żadnym stopniu nie
koliduje z zasadą domniemania niewinności już z tego względu, że ich celem jest
wyłącznie zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego (art. 249 § 1
in principio k.p.k.).
Autor wniosku, wychodząc z założenia, że samo wydanie ENA zanim
zapadł prawomocny wyrok skazujący, nie wystarcza do zastosowania aresztu bez
zbadania dowodów obciążających osobę ściganą, nie tylko przechodzi do porządku
nad odmienną w tym względzie treścią art. 607k § 3 zd. 3 k.p.k., ale w całokształcie
wywodu zamieszczonego w uzasadnieniu wniosku zdaje się nie dostrzegać natury
ENA, także rodowodu i aksjologii, na której opiera się ta instytucja prawna.
Nieodzowne jest więc przypomnienie, że przepisy rozdziału 65b k.p.k.,
regulujące procedurę przekazania osoby ściganej na podstawie europejskiego
nakazu aresztowania, zostały wprowadzone ustawą z dnia 18 marca 2004r. o
zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego oraz ustawy
Kodeks wykroczeń (Dz. U. nr 69, poz. 626) i weszły w życie 1 maja 2004r., tj. w
dniu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Ta zmiana ustawy karnej procesowej
nastąpiła w wykonaniu obowiązku implementacji do polskiego systemu prawnego
Decyzji ramowej Rady UE nr 2002/584/WSiSW z 13 czerwca 2002r. w sprawie
europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między
Państwami Członkowskimi (Dz. Urz. WE L 190 z 18.07.2002r). Konieczność
wprowadzenia ENA do ustawodawstw wewnętrznych państw członkowskich UE
wyłaniała się w miarę stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach i
swobodnego przepływu osób na terytorium państw unijnych i innych, które
14
przystąpiły do Układu z Schengen. W nowej rzeczywistości, w jakiej znalazły się
państwa UE, narastały trudności w efektywnym ściganiu tych sprawców
przestępstw, którzy unikali odpowiedzialności karnej, przemieszczając się na
terytorium innego państwa niż to, w którym został popełniony czyn. Umowy
międzynarodowe dotyczące ekstradycji osób ściganych, chroniące jednak
„własnych” obywateli, okazały się już niefunkcjonalne, wręcz anachroniczne z
punktu widzenia skuteczności w pociąganiu sprawców przestępstw do
odpowiedzialności karnej. Stąd też na szczycie w Tampere w 1999r. Rada Unii
Europejskiej wytyczyła jako cel współpracę sądową państw członkowskich w
sprawach karnych, opierającą się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń.
Jednym z pierwszych istotnych kroków w tym kierunku było przyjęcie wymienionej
wyżej Decyzji ramowej, obligującej państwa członkowskie do recypowania instytucji
ENA do ich systemów prawnych. W preambule Decyzji (pkt 6 i 10) stwierdzono, że
ENA stanowi konkretny środek wprowadzający zasadę wzajemnego uznawania,
którą Rada Europejska określa jako „kamień węgielny” współpracy sądowej, a
także, że mechanizm ENA opiera się na wysokim stopniu zaufania w stosunkach
między państwami członkowskimi. Za prawną bazę obu tych fundamentalnych
zasad współpracy państw przyjęto standardy ochrony praw człowieka ustanowione
w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z dnia 4 listopada 1950r. (Dz. U. 1993,
Nr 61, poz. 284 ze zm.), obowiązującej we wszystkich państwach członkowskich.
Europejski nakaz aresztowania spełnia funkcję sui generis listu gończego
w sytuacji, gdy osoba ścigana została prawomocnie skazana w państwie jego
wydania lub też skierowano przeciwko niej postępowanie karne i wydano decyzję
stanowiącą podstawę pozbawienia wolności, a więc praktycznie orzeczenie o
aresztowaniu. Podanie w ENA danych określających tożsamość osoby ściganej
oraz informacji charakteryzujących najważniejsze elementy orzeczeń, w związku z
którymi nakaz został wydany, wymienione w art. 607c k.p.k. (podobnie jak w art. 8
Decyzji ramowej), w zasadzie spełnia wymogi jego wykonania, chyba że zachodzą
ustawowe przyczyny odmowy wykonania. Przewidziano jednak w ustawie
możliwość wezwania państwa wydania nakazu do uzupełnienia informacji, jeżeli
dotychczasowe nie są wystarczające do podjęcia decyzji w przedmiocie
przekazania osoby ściganej (art. 607z k.p.k.). Podkreślić natomiast trzeba, że do
15
ENA nie załącza się akt sprawy, a więc także znajdującego się w nich materiału
dowodowego. Wynika to stąd właśnie, że zgodnie z przyjętymi założeniami
państwa członkowskie, wykonując ENA w oparciu o zasadę wzajemnego zaufania,
nie przeprowadzają kontroli podstawy dowodowej nakazu także wtedy, gdy nakaz
został wydany w celu przeprowadzenia dopiero postępowania karnego przeciwko
osobie ściganej.
Wracając do rozważań dotyczących podstawy stosowania tymczasowego
aresztowania w omawianym postępowaniu, należy zaakcentować, że została ona
określona verba legis jako samoistna. „Samoistny” w języku polskim oznacza
„istniejący niezależnie od czegoś innego, samodzielny, niewchodzący w skład
czegoś, tworzący odrębną całość” (Uniwersalny słownik języka polskiego pod red.
S. Dubisza, Warszawa 2003r., t. IV, s. 276). Tak więc istnienie dokumentów
wymienionych w art. 607k § 3 zd. 3 k.p.k., jeśli choćby jeden z nich został powołany
i załączony do ENA, stanowi podstawę samą w sobie, wystarczającą do
zastosowania tymczasowego aresztowania. Przepis ten nie uzależnia
zastosowania aresztu od zbadania, czy zebrane przez organ sądowy państwa
wydania ENA dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że osoba ścigana
popełniła zarzucone przestępstwo. Państwa UE współdziałają we wzajemnym
uznawaniu ENA, kierując się, jak to ujęto w Decyzji ramowej Rady, wysokim
stopniem zaufania, które obejmuje także istnienie podstawy dowodowej zarzutu
popełnienia przestępstwa przez osobę ściganą. Idzie ono jeszcze dalej w sytuacji
normowanej w art. 607k § 3a k.p.k. Zgodnie z jego treścią przed wpłynięciem
nakazu europejskiego sąd może zastosować wobec osoby ściganej tymczasowe
aresztowanie na czas nie dłuższy niż 7 dni, jeżeli zwraca się o to właściwy organ
sądowy, który wydał nakaz europejski, zapewniając, że wobec osoby ściganej
zapadł prawomocny wyrok skazujący lub wydano inną decyzję będącą podstawą
pozbawienia wolności.
W postępowaniu o wydanie osoby ściganej w trybie ENA sąd stosuje
tymczasowe aresztowanie tylko na wniosek prokuratora. Nie chodzi tu oczywiście o
aresztowanie, które miałoby bezpośrednio realizować wykonanie ENA, czyli
zatrzymanie osoby ściganej w celu jej przekazania, lecz o zastosowanie tego
środka, aby zapewnić prawidłowy tok postępowania w tym przedmiocie. O ile tak
16
postrzegany cel stosowania środka zapobiegawczego jest werbalnie zbieżny z tym,
który sformułowano w art. 249 § 1 in principio k.p.k., to już podstawa zastosowania
została w art. 607k § 3 k.p.k. określona inaczej. Zgodnie zatem z art. 251 § 1 k.p.k.,
w uzasadnieniu postanowienia o zastosowaniu aresztu wobec osoby ściganej
powinno być wykazane spełnienie warunku określonego w zd. 3 art. 607k § 3 k.p.k.,
a nie w art. 249 § 1 in fine i w art. 258 k.p.k., co nie oznacza, że w innych kwestiach
nie mają zastosowania przepisy rozdziału 28 k.p.k., regulującego ogólnie
stosowanie środków zapobiegawczych.
Ratio legis przepisu normującego stosowanie tymczasowego aresztowania
wobec osoby ściganej sprowadza się do tego tylko, by zapobiec utrudnianiu przez
nią postępowania o jej wydanie, a w szczególności uniemożliwić ucieczkę (tak art.
12 Decyzji ramowej Rady). Zastosowanie aresztu nie przesądza, co oczywiste,
kierunku rozstrzygnięcia kończącego postępowanie w przedmiocie wykonania ENA.
Zarówno wnioskowanie przez prokuratora o zastosowanie aresztu, jak i stosowanie
go przez sąd ma charakter fakultatywny, co wynika wprost z treści art. 607k § 3
k.p.k. Nie ma więc żadnych podstaw do przyjęcia, jak ujmuje się to w pytaniu
Rzecznika, że w jednym z alternatywnych nurtów orzekania sądy obowiązkowo
orzekają o aresztowaniu osoby ściganej, „z wyłączeniem stosowania art. 249 § 1
k.p.k.”, za to z założeniem, że wydanie ENA wystarczająco uprawdopodabnia
zarzut popełnienia przez nią przestępstwa. Skoro stosowanie tymczasowego
aresztowania jako obligatoryjnego w ogóle nie jest tu przewidziane, to tak jak w
zwyczajnym postępowaniu karnym powinno być ono orzekane, zgodnie z zasadą
ultima ratio wyrażoną w art. 257 § 1 k.p.k. Stąd też przy wnioskowaniu przez
prokuratora, jak i rozstrzyganiu wniosku przez sąd, podlega rozważeniu to, czy
stosowanie aresztu jest in concreto konieczne, zwłaszcza po to, by uniemożliwić
osobie ściganej ucieczkę przed zatrzymaniem i przekazaniem państwu wydania
ENA.
Założenie poczynione przez Rzecznika, że sąd powinien badać przy
rozstrzyganiu wniosku prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania,
czy organ, który wydał ENA, zebrał dowody wskazujące na duże
prawdopodobieństwo, iż osoba ścigana popełniła przestępstwo, jest nie do
przyjęcia już z tego właśnie powodu, że do nakazu nie dołącza się materiału
17
dowodowego. Nie byłoby więc możliwości weryfikowania jego wartości. Trafne są
zatem poglądy doktryny uznające przepis art. 607k § 3 zd. 3 k.p.k. za lex specialis
względem przepisów normujących podstawy stosowania aresztu w postępowaniu
karnym, tj. art. 249 § 1 i art. 258 k.p.k. (P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek,
Kodeks…., s. 768, B. Augustyniak [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz
pod red. D. Świeckiego, t.II, Warszawa 2013, s. 1161). Prezentowanie przez
Rzecznika odmiennego stanowiska w tym względzie, upatrującego nie tylko
uprawnienia, ale i wręcz obowiązku sądu w zakresie badania podstawy dowodowej
nakazu, jest równoznaczne z odrzuceniem nie tylko wykładni językowej
przywołanego przepisu, wszystkich systemowych i funkcjonalnych racji, które
zdecydowały o ustanowieniu instytucji ENA, ale także z niedostrzeżeniem
konsensu państw członkowskich UE, obejmującego wzajemne uznawanie orzeczeń
wydanych w postępowaniach karnych. Pogląd wnioskodawcy nie znajduje wsparcia
w żadnej z metod wykładni przepisów prawa.
Przekazanie ENA przez państwo członkowskie UE nie przesądza jeszcze o
jego wykonaniu. Przepisy art. 607p i 607r k.p.k. nakazują bądź uprawniają sąd do
wydania postanowienia o odmowie wykonania ENA w razie wystąpienia
określonych w nim przeszkód prawnych. Dlatego też nie bez znaczenia przy
orzekaniu w przedmiocie wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania
osoby ściganej byłoby pojawienie się w sprawie ustawowych przesłanek odmowy
wykonania ENA, obligatoryjnych (art. 607p k.p.k.) lub fakultatywnych (art. 607r
k.p.k.). Realnie rysująca się perspektywa wydania postanowienia odmawiającego
przekazania osoby ściganej, zależnie od rodzaju wyłaniającej się ujemnej
przesłanki, stawiałaby pod znakiem zapytania, czy wręcz sprzeciwiałaby się
zasadności stosowania wobec niej izolacyjnego środka zapobiegawczego. Przy
rozstrzyganiu w przedmiocie tymczasowego aresztowania osoby ściganej
szczególne znaczenie może mieć prawdopodobieństwo zaistnienia w konkretnej
sprawie przesłanki odmowy wykonania nakazu, określonej w pkt 5 art. 607p § 1
k.p.k., dodanym ustawą z 27 października 2006r. o zmianie ustawy Kodeks
postępowania karnego (Dz. U. Nr 226, poz. 1647). Zgodnie z tym przepisem
odmawia się wykonania nakazu europejskiego, jeżeli naruszałoby to wolności i
prawa człowieka i obywatela. Normę tę wprowadzono do Kodeksu po nowelizacji
18
art. 55 Konstytucji, który w zmienionym brzmieniu, w ust. 4 zakazuje ekstradycji,
jeżeli jej dokonanie będzie naruszać wolności i prawa człowieka i obywatela (art. 1
ustawy z 8 września 2006r. o zmianie Konstytucji RP, Dz. U. Nr 200, poz. 1471).
Zmiana art. 607p § 1 k.p.k. przez dodanie pkt 5 była następstwem orzeczenia przez
Trybunał Konstytucyjny, że przekazanie osoby ściganej w trybie ENA jest
ekstradycją w rozumieniu konstytucyjnym (wyrok TK z 27 kwietnia 2005r., sygn. P
1/05, Z.U. 2005/4A/42). Dodając pkt 5 do art. 607p § 1 k.p.k. ustawodawca
doprowadził do zgodności przepisów procedury karnej dotyczących wykonania
ENA z art. 55 ust. 4 Konstytucji. W doktrynie przyjmuje się, że pojęcie „wolności i
praw człowieka i obywatela” jest szerokie i obejmuje zarówno te z nich, które chroni
Konstytucja, jak i te, które są zapisane w wiążących Polskę aktach prawa
międzynarodowego (wyrok TK z 5 października 2010r., sygn., SK 26/08, OTK-A
2010/8/73, B. Nita, Ograniczenie ekstradycji po zmianie art. 55 Konstytucji RP a
europejski nakaz aresztowania, Przegląd Sejmowy nr 2/2008). Do wolności i praw
człowieka i obywatela należą gwarantowane przez art. 45 ust. 1 i art. 42 ust. 2
Konstytucji prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy,
niezależny, bezstronny i niezawisły sąd oraz związane z tym prawo do obrony we
wszystkich stadiach postępowania, służące każdemu, przeciw komu prowadzone
jest postępowanie karne lub inne mające charakter represyjny względem osoby,
której dotyczy (uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 28 listopada
2007r., sygn. K 39/07, OTK ZU nr 10/A/2007, poz. 129). Postępowanie o wydanie
osoby ściganej w trybie ENA jest, co oczywiste, sprawą w rozumieniu art. 45 ust. 1
Konstytucji (tak w wyroku TK w sprawie SK 26/08), ma charakter karny i toczy się
przeciwko określonej osobie.
Osoba ścigana korzysta z wymienionych gwarancji, zgodnie zresztą z pkt
12 preambuły Decyzji ramowej Rady, w którym przewidziano stosowanie przez
państwa członkowskie własnych norm konstytucyjnych odnoszących się do
sprawiedliwego procesu. Osoba ta zachowuje formalne i materialne prawo do
obrony, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie może ono wychodzić poza ustawowe
ramy tego postępowania. Przepisy rozdziału 65a k.p.k. konkretyzują tok czynności
procesowych, przy których prawo do obrony może być realizowane. I tak w myśl art.
607k § 2 k.p.k., w razie otrzymania nakazu europejskiego osoba, której nakaz
19
dotyczy składa wyjaśnienia przed prokuratorem po poinformowaniu jej o treści
nakazu, a zgodnie z treścią § 5 art. 607k k.p.k., jeżeli jednocześnie z wydaniem
nakazu europejskiego państwo członkowskie Unii Europejskiej zwróciło się o
dokonanie przesłuchania osoby ściganej, należy ją przesłuchać także w
postępowaniu sądowym przed rozpoznaniem nakazu. Z kolei, w myśl art. 607l § 1
k.p.k., w przedmiocie przekazania ale również tymczasowego aresztowania, sąd
orzeka na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział prokurator i obrońca, przy
czym, znajdujący tu zastosowanie art. 249 § 3 k.p.k. zobowiązuje sąd do
przesłuchania oskarżonego przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania (T.
Grzegorczyk, Procedowanie w sprawie europejskiego nakazu aresztowania, Prok. I
Pr. 2005 nr 4, P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks… s. 774). Osoba
ścigana ma więc możliwość przedstawić argumenty na swoją obronę, aczkolwiek,
jak zaznaczono, nie wychodzące poza granice przedmiotu postępowania. Może
więc dowodzić istnienia okoliczności ustawowych obligujących lub uprawniających
sąd do odmowy wydania ENA. W tym celu może również domagać się
przeprowadzenia nowych dowodów dostępnych w kraju (post. SA w Katowicach z
23 sierpnia 2006r., II AKz 518/06, OSA 2006 nr 4, poz. 23, B. Nita – Światłowska,
Podstawy stosowania tymczasowego aresztowania w związku z ENA, EPS 2012 nr
7). Gdyby one wykazały ponad wszelką wątpliwość, że osoba ścigana nie mogła
dopuścić się czynu, w związku z którym nakaz został wydany, to wydanie
orzeczenia o wykonaniu ENA jawiłoby się jako naruszające prawo osoby ściganej
do obrony, ale także prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, a więc prawa
człowieka i obywatela mieszczące się w formule przesłanki odmowy wykonania
nakazu określonej w art. 607p § 1 pkt 5 k.p.k. Przekazanie tej osoby w celu
przeprowadzenia przeciwko niej postępowania karnego na terytorium innego
państwa członkowskiego UE, naruszałoby wtedy zakaz wyrażony w tym przepisie.
Potwierdzeniem wyrażonej tu oceny jest treść przytoczonego już wyżej wyroku
Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 26/08, w którym orzeczono, że art. 607p
§ 1 pkt 5 k.p.k., w zakresie, w jakim zawiera podstawę odmowy wykonania ENA w
celu przeprowadzenia postępowania karnego w wypadku, gdy dla sądu
orzekającego w przedmiocie jego wykonania oczywistym jest, że osoba ścigana nie
20
dopuściła się czynu, w związku z którym nakaz europejski został wydany, jest
zgodny z art. 45 ust. 1 i art. 42 ust. 2 w związku z art. 55 ust. 4 Konstytucji RP.
Przepisy art. 45 ust. 1 i art. 42 ust. 2 Konstytucji ustanawiają wzorce
kontroli konstytucyjnej merytorycznego orzekania w przedmiocie ENA. Nie są więc
one adekwatne dla oceny konstytucyjności przepisu art. 607k § 3 k.p.k.
normującego przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania. Tych poszukiwać
trzeba w art. 41 ust. 1 Konstytucji, a także w art. 5 ust. 1 lit. f Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Zgodnie z pierwszym z tych przepisów
każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Dopuszcza się
jednak pozbawienie wolności, również w postaci tymczasowego aresztowania, jeśli
następuje to na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Drugi z przywołanych
przepisów, deklarując, że nikt nie może być pozbawiony wolności, przewiduje jako
jeden z wyjątków, zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie osoby,
przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję. To, że za
osobą ściganą wydano ENA wypełnia warunek zaistnienia wyjątku od zakazu
pozbawienia wolności przez tymczasowe aresztowanie określony w każdym z tych
przepisów. Wydanie ENA, do którego załączono dokument, o którym mowa w art.
607k § 3 k.p.k., stanowi prawną podstawę aresztowania osoby ściganej. Jej
samoistność wynika także z brzmienia przytoczonego przepisu EKPCz. W żadnym
z tych przepisów nie wymaga się potwierdzenia podstawy prawnej tymczasowego
aresztowania przez ustalenie dalszych jeszcze przesłanek, w szczególności przez
pozytywne zweryfikowanie podstawy faktycznej wydania nakazu. Jak jednak
podkreśla się w doktrynie stosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego w
każdym postępowaniu ekstradycyjnym, a więc również prowadzonym w trybie ENA,
powinno być kontrolowane w aspekcie zachowania proporcjonalności w stosowaniu
ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw (P. Hofmański
[w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz
pod red. L. Garlickiego, t. I, Warszawa 2010, s. 194). Wszystko to prowadzi do
konkluzji, że także z pozycji standardów konstytucyjnych tymczasowe aresztowanie
osoby ściganej powinno być stosowane tylko w granicach konieczności, jak to
zresztą przewiduje ustawa zwykła w art. 257 § 1 k.p.k.
21
Z pozycji art. 41 ust. 3 interpretowanego w więzi z art. 30 ust. 3 Konstytucji
zastosowanie tymczasowego aresztowania osoby ściganej w trybie ENA, mogłoby
naruszać standard zachowania proporcjonalności w sytuacji, w której wystąpiła
przesłanka odmowy wykonania nakazu określona w art. 607p § 1 pkt 5 k.p.k.
Właśnie z powodu zaistnienia wskazanej w tym przepisie przeszkody polskie sądy
odmówiły wykonania nakazu w dwóch sprawach wymienionych przez
wnioskodawcę (II Kop 21/10 SO w Ostrołęce i III Kop 149/12 SO w Szczecinie). W
jednej z nich osoba ścigana podjęła skuteczną obronę, dowodząc, że nigdy nie
przebywała w państwie wydania nakazu, a dowód tożsamości, którym posługiwał
się rzeczywisty sprawca przestępstwa został jej skradziony, w związku z czym
toczyło się postępowanie karne w kraju. W drugim wypadku osoba ścigana zdołała
wykazać, że zidentyfikowanie sprawcy na podstawie badania linii papilarnych
pozostawionych w miejscu popełnienia przestępstwa w państwie wydania ENA nie
wskazuje na nią, czego dowiodło badanie jej linii papilarnych przeprowadzone
przez sąd krajowy. W żadnej z tych spraw nie stosowano tymczasowego
aresztowania, lecz sprawdzano dowodami dostępnymi w kraju obronę osoby
ściganej ukierunkowaną na wykazanie pomyłki w ustaleniu tożsamości sprawcy
przestępstwa popełnionego w państwie wydania ENA. Po stwierdzeniu ewidentnie
błędnego ustalenia tożsamości sprawcy wykonanie nakazu przez przekazanie
osoby ściganej państwu wydania ENA naruszałoby jej konstytucyjne prawo do
sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy i do obrony, a w rezultacie także prawo do
wolności osobistej.
Uwagi powyższe w żadnym stopniu nie uzasadniają przyjęcia założenia, że
przy rozstrzyganiu wniosku prokuratora o zastosowanie tymczasowego
aresztowania osoby ściganej w trybie ENA sąd krajowy jest uprawniony, a tym
bardziej zobowiązany, do weryfikacji materiału dowodowego, w oparciu o który
organ sądowy państwa obcego wydał nakaz. Jak już podkreślano, byłoby to
niewykonalne, gdyż przesyłając ENA do wykonania, organ ten nie przedstawia
dowodów wskazujących na popełnienie przestępstwa przez osobę, której nakaz
dotyczy.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że przy
rozstrzyganiu wniosku prokuratora o zastosowanie na podstawie art. 607k § 3
22
k.p.k. tymczasowego aresztowania wobec osoby ściganej w trybie ENA w
celu przeprowadzenia przeciwko niej na terenie innego państwa
członkowskiego UE postępowania karnego, sąd nie bada podstawy
dowodowej nakazu. Samoistna podstawa stosowania tymczasowego
aresztowania w tym postępowaniu została określona w wymienionym
przepisie, stanowiącym lex specialis względem art. 249 § 1 k.p.k. in fine. Na
rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku o orzeczenie tymczasowego
aresztowania wobec osoby ściganej może jednak mieć wpływ wystąpienie w
konkretnej sprawie ustawowych przesłanek odmowy wykonania nakazu, w
tym określonej w art. 607p § 1 pkt 5 k.p.k., zakazującej jego wykonania, jeżeli
naruszałoby to prawa i wolności człowieka i obywatela.