Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 23 MARCA 2011 R.
I KZP 1/11
Wysokość kosztów procesu zasądzanych w sprawie karnej od Skar-
bu Państwa lub przeciwnika procesowego na rzecz strony, której racje zo-
stały w procesie uwzględnione, jest limitowana wysokością rzeczywiście
poniesionych kosztów, przy czym zgodnie z § 2 ust. 2 rozporządzenia Mi-
nistra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czyn-
ności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopła-
conej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze
zm.), jak i zgodnie z § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej
przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349
ze zm.), nie może przekroczyć sześciokrotności stawki minimalnej. Ponad-
to ustalając wysokość żądanych kosztów, sąd bierze pod uwagę niezbędny
nakład pracy obrońcy lub pełnomocnika, a także charakter sprawy i wkład
pracy zastępcy prawnego w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzy-
gnięcia (§ 2 ust. 1 obu wymienionych rozporządzeń).
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: J. Grubba, T. Grzegorczyk, P. Hofmański, W. Płó-
ciennik, Z. Puszkarski, E. Strużyna (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Generalnej: B. Mik.
Przedstawiciel Rzecznika Praw Obywatelskich: J. Malinowski.
2
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w dniu
23 marca 2011 r., przedstawionego przez Rzecznika Praw Obywatelskich,
na podstawie art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku
Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.)
oraz art. 60 § 2 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym
(Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.), w związku z ujawnionymi rozbieżno-
ściami w orzecznictwie sądowym, zagadnienia prawnego:
„Czy w sprawach z oskarżenia publicznego – w razie uniewinnienia
oskarżonego lub umorzenia przeciwko niemu postępowania – sąd na za-
sadzie art. 632 pkt 2 k.p.k. obciąża Skarb Państwa rzeczywistymi, udoku-
mentowanymi kosztami obrony z wyboru poniesionymi przez oskarżonego,
czy kosztami wynikającymi z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z
dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2002 r., Nr 163, poz. 1348 ze zm.)?”
p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawiony Sądowi Najwyższemu wniosek Rzecznika Praw Oby-
watelskich o tzw. abstrakcyjną wykładnię prawa umotywowany został
ujawnionymi – w toku badania spraw wpływających do Rzecznika Praw
Obywatelskich – rozbieżnościami w orzecznictwie sądów powszechnych
dotyczącymi tego, na jakiej zasadzie, w sprawach z oskarżenia publiczne-
go, Skarb Państwa ponosi koszty obrońcy z wyboru w razie uniewinnienia
3
oskarżonego lub umorzenia przeciwko niemu postępowania w przypadku,
gdy oskarżony udokumentuje poniesione z tego tytułu koszty.
W uzasadnieniu wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że
praktyka sądów, zasądzających koszty obrony z wyboru na podstawie art.
632 pkt 2 k.p.k. jest niejednolita, gdyż w orzecznictwie wykształciły się trzy
sposoby stosowania tego przepisu.
Koszty obrony – w wypadkach przewidzianych w art. 632 pkt 2 k.p.k.
– zasądzane są bowiem:
1/ według stawek minimalnych, wynikających z rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.);
2/ na podstawie udokumentowanych wydatków z tytułu obrony – jednakże
do kwoty nie przekraczającej sześciokrotnej stawki minimalnej określonej w
cytowanym rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości;
3/ w pełnej wysokości wynikającej z umowy cywilnoprawnej zawartej po-
między obrońcą a klientem i należycie udokumentowanej – tj. fakturą VAT,
zwykłą umową pisemną lub spisem kosztów.
Rozróżnienie to wsparte zostało wskazaniem sygnatur akt spraw
karnych, w których zapadły określonego rodzaju orzeczenia o kosztach.
Do wniosku załączone zostały ponadto kopie pism Prezesów Sądów
Apelacyjnych w: Gdańsku, Białymstoku, Katowicach, Krakowie, Lublinie,
Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu, skiero-
wanych do Zespołu Prawa Karnego w Biurze Rzecznika Praw Obywatel-
skich, w odpowiedzi na odezwę o udzielenie informacji dotyczącej praktyki
sądowej w przedmiotowej kwestii, a także kopie pism prezesów niższych
sądów i kopie orzeczeń sądów powszechnych, dotyczących tej samej ma-
terii.
4
W tej sytuacji powstaje wątpliwość, czy sądy posiłkując się wyłącznie
regułami zasądzania kosztów obrony z urzędu określanymi w cytowanym
rozporządzeniu i nie uwzględniając rzeczywistych kosztów poniesionych
przez stronę, w sposób prawidłowy interpretują normę wyrażoną w art. 632
pkt 2 k.p.k.
Skoro ustawodawca zawarł w przepisie art. 632 pkt 2 k.p.k., w
brzmieniu nadanym ustawą z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy – Ko-
deks postępowania karnego (Dz. U. Nr 80, poz. 539), ogólną zasadę pono-
szenia przez Skarb Państwa kosztów procesu, w tym kosztów obrony z
wyboru w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania,
to niedopuszczalne byłoby wprowadzanie jakichkolwiek kryteriów ograni-
czających wysokość podlegających zwrotowi kosztów poniesionych na
obronę z wyboru. Stwierdzenie to zostało wsparte odwołaniem się do uza-
sadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 lipca 2006 r., SK
21/04 OTK-A 2006, nr 7, poz. 88, który uznał przepis art. 632 pkt 2 k.p.k, w
brzmieniu sprzed nowelizacji, za niezgodny z Konstytucją, a także do uza-
sadnienia projektu ustawy nowelizującej, z którego wynika, że ratione legis
tej nowelizacji było zagwarantowanie konstytucyjnego prawa do obrony
oraz wprowadzenie pełnej realizacji zasady odpowiedzialności strony
oskarżającej, która nie zdołała wykazać swego stanowiska w procesie, za
jego wynik. Ponadto wskazał na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone
w postanowieniu z dnia 14 listopada 2008 r., III KK 223/08, R-OSNKW
2008, poz. 2291, stwierdzeniem, że zasada zwrotu przez Skarb Państwa
kosztów związanych z udziałem obrońcy z wyboru, przy uniewinnieniu
oskarżonego lub umorzeniu postępowania w sprawach z oskarżenia pu-
blicznego „jest bezdyskusyjna”. Podniósł, że także w piśmiennictwie pre-
zentowany jest pogląd, iż zasada przewidziana w art. 632 pkt 2 k.p.k. nie
doznaje ograniczeń, zapewniając słuszną rekompensatę niesłusznie
oskarżonym.
5
Zauważył ponadto, że praktyka zasądzania przez sądy stawek mini-
malnych w wypadku udokumentowania kosztów obrony z wyboru nieza-
sadnie różnicuje pozycję Skarbu Państwa i oskarżycieli prywatnych, którzy
w wypadku przegranej ponoszą koszty procesu w całości.
W opinii Rzecznika Praw Obywatelskich, sądy orzekające na pod-
stawie art. 632 pkt 2 k.p.k. o zwrocie kosztów, powinny zatem uwzględniać
rzeczywiste i udokumentowane koszty obrony z wyboru. Będzie to bowiem
stanowiło właściwą gwarancję konstytucyjnego prawa do obrony oraz za-
pewniało pełną realizację zasady odpowiedzialności za wynik procesu, któ-
ra koresponduje z zasadą poczucia sprawiedliwości społecznej.
W związku z wnioskiem Rzecznika Praw Obywatelskich pisemne
stanowisko przedstawił prokurator Prokuratury Generalnej, wnosząc o od-
mowę podjęcia uchwały. Prokurator stwierdził, że wniosek Rzecznika Praw
Obywatelskich, ograniczając się do wskazania jedynie rozbieżności w sto-
sowaniu prawa, nie spełnia wymagań przewidzianych w przepisie art. 60 §
2 ustawy o Sądzie Najwyższym, uprawniających ten podmiot do wystąpie-
nia z tzw. abstrakcyjnym pytaniem prawnym. Ponieważ w myśl tego prze-
pisu, każdy z wymienionych w nim podmiotów może wystąpić do Sądu
Najwyższego z pytaniem abstrakcyjnym wtedy, gdy w orzecznictwie tego
Sądu, sądów powszechnych lub sądów wojskowych ujawnią się rozbieżno-
ści w wykładni prawa, za przesłankę przedmiotową zadania takiego pytania
nie może być więc uznana sama rozbieżność w orzecznictwie, wynikająca
z odmiennego stosowania prawa.
W argumentacji zawartej w stanowisku Prokuratury Generalnej
przedstawiono poglądy wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz
w piśmiennictwie dotyczące znaczenia pojęć „wykładnia” prawa i „stosowa-
nie” prawa. Ponieważ z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich nie wyni-
ka, aby niejednolita praktyka sądów w stosowaniu art. 632 pkt 2 k.p.k. była
następstwem rozbieżnej wykładni tego lub jakiegokolwiek innego przepisu
6
prawa, a pytanie jest de facto pytaniem o rozstrzygnięcie, na jakiej podsta-
wie prawnej sądy powinny ustalać wysokość kosztów obrony z wyboru, za-
sądzanych na rzecz oskarżonego, który w sprawie z oskarżenia publiczne-
go został uniewinniony, bądź w stosunku do którego umorzono postępo-
wanie karne, wystąpienie z tego rodzaju pytaniem nie mieści się w kompe-
tencji przyznanej temu organowi w art. 60 § 2 ustawy o Sądzie Najwyż-
szym. Nie upoważnia do zadania takiego pytania w szczególności art. 16
ust. 2 pkt 4 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich, gdyż „powszechnie
akceptowane metody wykładni przeczą mocy obowiązującej tego przepisu
w zakresie w jakim wykracza on poza regulację przewidzianą w art. 60 § 1
ustawy o Sądzie Najwyższym”.
W stanowisku Prokuratury Generalnej stwierdzono ponadto, że prze-
słanek do podjęcia przez Sąd Najwyższy wnioskowanej uchwały nie do-
starcza także analiza orzeczeń dołączonych do wniosku. W żadnym z nich
sąd orzekający w przedmiocie kosztów nie wypowiedział się bowiem co do
tego, dlaczego w rozstrzyganych sprawach mają zastosowanie albo nie
mają zastosowania przepisy rozporządzenia w sprawie opłat za czynności
adwokackie, a zatem nie dokonał wykładni ani art. 632 pkt 2 k.p.k. ani
przepisów tego rozporządzenia w poszukiwaniu podstaw prawnych do
ustalania wysokości kosztów obrony z wyboru, ponoszonych przez Skarb
Państwa w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia prowadzonego
przeciwko niemu postępowania.
Nieuprawnione jest też założenie, będące źródłem wątpliwości
Rzecznika Praw Obywatelskich, że przepis art. 632 pkt 2 k.p.k. zawiera
normę określającą zasądzane na rzecz oskarżonego koszty procesu w
kwocie odpowiadającej równowartości poniesionych przez niego wydatków
związanych z ustanowieniem obrońcy z wyboru, a konkretnie normę sta-
nowiącą podstawę zasądzenia wszystkich kosztów poniesionych z tego
tytułu, niezależnie od ich wysokości, jeśli tylko zostały udokumentowane.
7
Przepis ten formułuje bowiem jedynie ogólną zasadę ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów procesu, a ustalanie znaczenia tego zwrotu nie
może pomijać regulacji przewidzianej w art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k., według
której do kosztów procesu należą „uzasadnione wydatki stron, w tym z tytu-
łu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika”. Ponieważ z
żadnego przepisu Kodeksu postępowania karnego nie wynika jak należy
rozumieć zwrot „wydatki z tytułu ustanowienia obrońcy” (art. 616 § 1 pkt 2
k.p.k.) lub „wydatki związane z ustanowieniem obrońcy” (art. 620 k.p.k.),
ustalenie ich znaczenia wymaga uwzględnienia reguł wykładni systemowej
oraz treści art. 16 ust. 1 ustawy – Prawo o adwokaturze, w myśl którego są
to opłaty za czynności adwokackie ustalane w umowie z klientem. Zasada
umowności ustalania tych opłat obowiązuje jednak tylko między stronami,
gdyż wysokość opłat za czynności adwokackie przed organami wymiaru
sprawiedliwości, stanowiących podstawę do zasądzenia kosztów jest re-
glamentowana przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, wyda-
nego z uwzględnieniem wskazań określonych w art. 16 ust. 2 i ust. 3 usta-
wy – Prawo o adwokaturze.
Podstawą prawną do ustalania wysokości wydatków związanych z
ustanowieniem jednego obrońcy, wchodzących w skład kosztów procesu
ponoszonych przez Skarb Państwa w oparciu o przepis art. 632 pkt 2 k.p.k.
w zw. z art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. są zatem przepisy rozporządzenia w spra-
wie opłat za czynności adwokackie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W sprawie brak przesłanek do podjęcia uchwały w trybie art. 61 § 1
ustawy o Sądzie Najwyższym.
Przepis art. 60 § 1 ustawy o Sądzie Najwyższym, regulujący instytu-
cję tzw. pytań abstrakcyjnych, stanowi, że jeżeli w orzecznictwie sądów
powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego „ujawnią się
rozbieżności w wykładni prawa”, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego mo-
8
że przedstawić wniosek o ich rozstrzygnięcie Sądowi Najwyższemu w
składzie siedmiu sędziów lub w innym odpowiednim składzie. Instytucja ta,
stanowiąca formę nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego sprawowa-
nego nad wszystkimi sądami i mająca na celu ujednolicenie orzecznictwa,
nie jest uruchamiana w konkretnej sprawie, ale stosowana in abstracto.
Ponieważ brzmienie przepisu art. 60 § 1 ustawy o Sądzie Najwyż-
szym nie nasuwa żadnych wątpliwości, że przesłanką wystąpienia z tzw.
abstrakcyjnym pytaniem prawnym jest ujawnienie się w orzecznictwie „roz-
bieżności w wykładni prawa”, w judykaturze podkreśla się, że przepis ten
nie uprawnia do zadania abstrakcyjnego pytania prawnego o jakąkolwiek
rozbieżność w praktyce sądowej wynikającą z odmiennego stosowania
prawa. Nie uzasadnia wystąpienia z takim pytaniem także istnienie roz-
bieżności pomiędzy wykładnią prawa dokonaną przez sądy a poglądami
prezentowanymi w piśmiennictwie (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 25 lutego 2005 r., I KZP 33/04, OSNKW 2005, z. 1, poz. 438 oraz
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 2005 r., I KZP 24/05,
OSNKW 2005, z. 10, poz. 89).
W orzecznictwie zwraca się także uwagę na to, że uregulowanie
przewidziane w obecnie obowiązującym przepisie art. 60 § 1 ustawy o Są-
dzie Najwyższym różni się w istotny sposób od uregulowania zawartego w
art. 13 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr
45, poz. 241) w określeniu przesłanek dopuszczalności podejmowania
uchwał abstrakcyjnych. Poprzednio warunkiem przedstawienia zagadnienia
prawnego była potrzeba wyjaśnienia przepisów prawnych, których stoso-
wanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie, podczas gdy obecnie roz-
bieżność w orzecznictwie musi być wynikiem odmiennej wykładni prawa
(por. postanowienia składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22
września 2004 r., III CZP 25/04, OSNC 2005, z. 7-8, poz. 146; z dnia 12
stycznia 2006 r., III CZP 76/05, Biuletyn SN 2006, nr 1 oraz z dnia 24 lute-
9
go 2006 r., III CZP 91/05, Biuletyn SN 2006, nr 2, a także cyt. postanowie-
nie Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2005 r., I KZP 33/04).
W myśl art. 60 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, prawo do wystą-
pienia z wnioskiem o jakim mowa w art. 60 § 1, przysługuje m.in. Rzeczni-
kowi Praw Obywatelskich. Jednak wniosek z jakim Rzecznik Praw Obywa-
telskich wystąpił w niniejszej sprawie, wymagań określonych w art. 60 § 1
ustawy o Sądzie Najwyższym nie spełnia. Treść tego wniosku nie stwarza
bowiem podstawy do uznania, że niejednolita praktyka w stosowaniu przez
sądy przepisu art. 632 pkt 2 k.p.k. jest wynikiem rozbieżnej wykładni tego
przepisu.
Słusznie zauważa się w pisemnym stanowisku Prokuratury General-
nej, nadesłanym w związku z wnioskiem Rzecznika Praw Obywatelskich,
że przedmiotem tego wystąpienia jest w istocie pytanie o rozstrzygnięcie
na jakiej podstawie prawnej sądy powinny ustalać wysokość kosztów obro-
ny z wyboru, zasądzanych na rzecz oskarżonego, który w sprawie z oskar-
żenia publicznego został uniewinniony lub wobec którego umorzono postę-
powanie.
Rzecznik Praw Obywatelskich jako podstawę wystąpienia z wnio-
skiem wskazał nie tylko art. 60 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, ale także
przepis art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw
Obywatelskich. Z treści art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy, obowiązującego nadal w
niezmienionym brzmieniu, wynika, że Rzecznikowi Praw Obywatelskich
przysługuje prawo występowania do Sądu Najwyższego z wnioskami o
podjęcie uchwały „mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych bu-
dzących wątpliwości w praktyce lub stosowanie których wywołało rozbież-
ności w orzecznictwie”. Kompetencje Rzecznika Praw Obywatelskich opi-
sane więc zostały w ustawie identycznie jak w art. 13 pkt 3 obowiązującej
wówczas ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym.
10
Punkt 4 ustępu 2 artykułu 16 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatel-
skich został dodany ustawą z dnia 24 sierpnia 1991 r. o zmianie ustawy o
Rzeczniku Praw Obywatelskich oraz ustaw – Kodeks postępowania karne-
go, o Sądzie Najwyższym i o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 83, poz.
371), tą samą, która nowelizowała także art. 16 ust. 2 ustawy o Sądzie
Najwyższym z 1984 r. przez wprowadzenie Rzecznika Praw Obywatelskich
do kręgu podmiotów uprawnionych do występowania o uchwały abstrak-
cyjne. Można więc uznać, że pkt 4 dodany w trakcie tej nowelizacji do art.
16 ust. 2 (według ówczesnej enumeracji – art. 14 ust. 2) ustawy stanowił
podkreślenie tej roli Rzecznika Praw Obywatelskich, jaka została mu przy-
znana znowelizowanym przepisem ust. 2 art. 16 w zw. z art. 13 pkt 3 ów-
czesnej ustawy o Sądzie Najwyższym.
W obowiązującym stanie prawnym przesłanki uzasadniające wystą-
pienie do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały tzw. abstrak-
cyjnej zostały jednak odmiennie, niż poprzednio, określone w art. 60 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym. W związku z po-
wyższym żadna z metod wykładni nie uprawnia do wniosku, że Rzecznik
Praw Obywatelskich zachował kompetencję do występowania z tzw. abs-
trakcyjnym pytaniem prawnym, w kształcie określonym w art. 16 ust. 2 pkt
4 ustawy z 1987 r. Nieracjonalne byłoby bowiem uznanie, że wobec niedo-
stosowania treści tego przepisu do rozwiązania przyjętego w obowiązującej
ustawie o Sądzie Najwyższym, Rzecznik Praw Obywatelskich zachował
znacznie szersze kompetencje niż pozostałe podmioty wymienione w art.
60 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym, a zwłaszcza Prezes Sądu Najwyż-
szego (por. art. 60 § 1).
Okoliczność, że Rzecznik Praw Obywatelskich może wystąpić z tzw.
abstrakcyjnym pytaniem prawnym tylko w wypadku określonym w art. 60 §
1 ustawy o Sądzie Najwyższym, tzn. jeżeli w orzecznictwie sądów po-
wszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się roz-
11
bieżności w wykładni prawa, nie podlega zresztą dyskusji nie tylko w opinii
prokuratora Prokuratury Generalnej (wyrażonej w odpowiedzi na wniosek
złożony w niniejszej sprawie), ale także w piśmiennictwie (por. S. Trociuk:
Komentarz do art. 16 ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw
Obywatelskich, LEX/el. 2007, teza V).
Tylko na marginesie można w tym miejscu odnotować, co zresztą nie
nasuwa wątpliwości, że wykładnia prawa i stosowanie prawa, to nie są po-
jęcia tożsame. W judykaturze niejednokrotnie przytaczano znaczenie tych
pojęć określane w literaturze przedmiotu. Można więc powtórzyć, że – w
uproszczeniu – stosowanie prawa, to „ustalanie skutków prawnych” pew-
nego stanu faktycznego, w ramach określonej czynności konwencjonalnej
upoważnionego do tego organu (A. Redelbach, Sł. Wronkowska, Z. Ziem-
biński: Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1994, s. 253). Natomiast
wykładnia prawa – według tzw. pragmatycznego rozumienia tego pojęcia –
to zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia
przepisów prawa, natomiast w sensie apragmatycznym, to po prostu rezul-
tat tego procesu (por. L. Morawski: Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 2002,
s. 157; M. Zieliński: Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, War-
szawa 2002, s. 45).
Do podjęcia wnioskowanej przez Rzecznika Praw Obywatelskich
uchwały nie uprawnia także analiza dołączonych do wniosku orzeczeń. W
żadnym z nich sąd nie dokonał bowiem wykładni przepisu art. 632 pkt 2
k.p.k. ani przepisów rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwo-
kackie, mającej na celu poszukiwanie podstawy prawnej ustalania wysoko-
ści kosztów obrony z wyboru, ponoszonych przez Skarb Państwa w wy-
padku uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia przeciwko niemu postę-
powania.
W odpowiedzi na sugestię zawartą w pytaniu prawnym należy
stwierdzić, że przepis art. 632 pkt 2 k.p.k. nie zawiera normy stanowiącej
12
podstawę ustalania wysokości zasądzanych na rzecz oskarżonego kosz-
tów, a w szczególności uprawniającej do wniosku, że zasądzeniu podlega-
ją wszystkie koszty poniesione w związku z ustanowieniem obrońcy z wy-
boru, bez względu na ich wysokość, jeżeli tylko zostały udokumentowane.
Obecne brzmienie art. 632 pkt 2 k.p.k. jest wynikiem nowelizacji
wprowadzonej ustawą z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks
postępowania karnego (Dz. U. Nr 80, poz. 539), uchwaloną w wykonaniu
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Wyrokiem z dnia 26 lipca 2006 r.,
SK 21/04, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 632 pkt 2 k.p.k. w zakre-
sie, w jakim ogranicza możliwość przyznania osobie uniewinnionej w spra-
wie z oskarżenia publicznego zwrotu kosztów wynagrodzenia obrońcy je-
dynie do „uzasadnionych wypadków” jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i
art. 42 ust. 2 Konstytucji (Dz. U. Nr 141, poz. 1013). W uzasadnieniu wyro-
ku Trybunał stwierdził, że w państwie prawnym zasadą powinno być obcią-
żanie kosztami postępowania tej ze stron, która w jego toku nie zdołała
utrzymać swego stanowiska. Koszty znaczące dla samego podjęcia obrony
i ustanowienia obrońcy powinny zostać osobie uniewinnionej zwrócone, co
najmniej na zasadach takich, na jakich Skarb Państwa obciążają koszty
obrony z urzędu. Ponieważ oskarżony jest w postępowaniu stroną słabszą,
a wybór obrońcy przyczynia się do wyrównania szans procesowych, to
uznać trzeba, że osoba uniewinniona powinna otrzymywać całościowy
zwrot kosztów postępowania, w tym kosztów obrony.
Podkreślił jednak, że nie jest jego rolą proponowanie ustawodawcy
konkretnych rozwiązań pozwalających na optymalne uregulowanie zagad-
nień będących przedmiotem orzeczenia, gdyż to do ustawodawcy – w ra-
mach konstytucyjnie dopuszczalnego „luzu regulacyjnego” – należy rozwa-
żenie, czy zwrot kosztów obrony winien następować według stawek umow-
nych (rynkowych) czy też określonych przepisami prawa (tak jak czyni to
np. art. 98 § 3 k.p.c.). Uznał ponadto, że do czasu ingerencji ustawodawcy,
13
w sytuacjach normowanych przez art. 632 pkt 2 k.p.k. zastosowanie może
mieć art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k., który w odniesieniu do podlegających zwro-
towi kosztów procesu wskazuje wyraźnie wydatki uzasadnione, do których
zalicza ustanowienie w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika.
Uwzględniając zalecenia zawarte w wyroku Trybunału Konstytucyj-
nego, ustawodawca wprowadził zasadę, że w sprawach z oskarżenia pu-
blicznego w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania,
koszty procesu, a zatem, w myśl art. 616 § 1 k.p.k., koszty sądowe oraz
uzasadnione wydatki stron, w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego
obrońcy, ponosi Skarb Państwa, z wyjątkiem przypadków samooskarżenia
oraz udziału w sprawie adwokata lub radcy prawnego ustanowionego w
charakterze pełnomocnika przez pokrzywdzonego, oskarżyciela posiłko-
wego, powoda cywilnego albo inną osobę. W uzasadnieniu projektu nowe-
lizacji wskazano na spójność proponowanego rozwiązania z treścią art.
616 § 1 pkt 2 k.p.k. stanowiącego, że do kosztów procesu zalicza się uza-
sadnione wydatki stron, w tym z tytułu ustanowienia w sprawie jednego
obrońcy lub pełnomocnika (por. Druk Sejmu V kadencji, Nr 1289).
W konsekwencji wprowadzonej nowelizacji przepis art. 632 pkt 2
k.p.k. zawiera jedynie ogólną zasadę ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów procesu, nie wskazując sposobu ustalania ich wysokości. Słusznie
podnosi się w pisemnym stanowisku Prokuratury Generalnej, że w świetle
wykładni systemowej i zakazu wykładni homonimicznej ustalenie znaczenia
użytego w tym przepisie zwrotu „koszty procesu” nie może abstrahować od
uregulowania przewidzianego w art. 616 § 1 pkt. 2 k.p.k., w myśl którego
do kosztów procesu należą „uzasadnione wydatki stron, w tym z tytułu
ustanowienia w sprawie jednego obrońcy lub pełnomocnika”.
W tym miejscu celowe wydaje się wskazanie, że kwestię ponoszenia
w procesie wydatków związanych z ustanowieniem obrońcy lub pełnomoc-
nika reguluje art. 620 k.p.k., w myśl którego wydatki te wykłada strona.
14
Ponieważ z żadnego przepisu Kodeksu postępowania karnego nie
wynika jak należy rozumieć zwrot „wydatki z tytułu ustanowienia obrońcy”
(art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k.) ani równoznaczne wyrażenie „wydatki związane z
ustanowieniem obrońcy” (art. 620 k.p.k.), należy podjąć próbę ustalenia ich
znaczenia stosując reguły wykładni systemowej.
W ujęciu art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o ad-
wokaturze (Dz. U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 ze zm.) wydatkiem z tytułu
ustanowienia obrońcy jest niewątpliwie opłata za czynności adwokackie,
ustalana w umowie z klientem. Zasada umowności ustalania opłat za czyn-
ności adwokackie, uwzględniająca prawa rynku, obowiązuje jednak tylko
między stronami umowy. W świetle brzmienia przepisów art. 16 ust. 2 i 3
ustawy – Prawo o adwokaturze nie może być bowiem skutecznie kwestio-
nowany fakt, że wysokość opłat za czynności adwokackie przed organami
wymiaru sprawiedliwości, stanowiących podstawę do zasądzenia przez są-
dy kosztów zastępstwa prawnego i kosztów adwokackich, podlega regla-
mentacji. W myśl cyt. przepisów ustawy Prawo o adwokaturze wysokość
tych opłat określa, w drodze rozporządzenia, Minister Sprawiedliwości, po
zasięgnięciu opinii Naczelnej Rady Adwokackiej i Krajowej Rady Radców
Prawnych.
Przy ustalaniu wysokości opłat Minister Sprawiedliwości zobowiązany
został do oparcia systemu opłat na stawkach minimalnych za czynności
adwokackie, o których mowa w art. 16 ust. 1, mając na względzie rodzaj i
zawiłość sprawy oraz wymagany nakład pracy adwokata (art. 16 ust. 3).
Minister Sprawiedliwości upoważniony ponadto został do ustalenia opłaty
wyższej niż stawka minimalna, o której mowa w art. 16 ust. 3, lecz nieprze-
kraczającej sześciokrotności tej stawki, gdy może to być uzasadnione ro-
dzajem i zawiłością sprawy oraz niezbędnym nakładem pracy adwokata
(art. 16 ust. 2). Uwzględniając powyższe wskazania, stosowną regulację
Minister Sprawiedliwości zawarł w rozporządzeniu z dnia 28 września 2002
15
r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.
U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
Podstawę prawną do ustalenia wysokości wydatków poniesionych w
związku z ustanowieniem jednego obrońcy, wchodzących w skład kosztów
procesu, które Skarb Państwa ponosi – na podstawie art. 632 pkt 2 k.p.k. w
zw. z art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. – w razie uniewinnienia oskarżonego lub
umorzenia przeciwko niemu postępowania, stanowią zatem przepisy aktu-
alnie obowiązującego rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwo-
kackie (por. S. Steinborn, (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn:
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom II, Warszawa 2010, s.
1330).
Ta sama podstawa prawna obowiązuje przy ustalaniu wysokości
kosztów procesu, zasądzanych od oskarżyciela prywatnego na rzecz
oskarżonego, na podstawie art. 632 pkt 1 k.p.k., tzn. w razie uniewinnienia
oskarżonego lub umorzenia postępowania.
Analiza – w myśl wykładni systemowej – przepisów regulujących
kwestię wynagrodzenia za czynności adwokata przed organami wymiaru
sprawiedliwości, w świetle ogólnego unormowania przewidzianego w art.
616 § 1 pkt 2 k.p.k. prowadzi do wniosku o jednakowej pozycji w postępo-
waniu karnym wszystkich stron uprawnionych do odzyskania wyłożonych
kosztów zastępstwa adwokackiego oraz wszystkich podmiotów obowiąza-
nych do zwrotu tych kosztów.
Należy zauważyć, że na tej samej podstawie prawnej, na której usta-
la się wysokość kosztów procesu (wydatków) zasądzanych od Skarbu
Państwa lub od oskarżyciela prywatnego na rzecz oskarżonego w razie je-
go uniewinnienia lub umorzenia wobec niego postępowania, ustala się tak-
że wysokość kosztów procesu (wydatków) – tzn. w kwocie stanowiącej
równowartość wydatków poniesionych z tytułu ustanowienia jednego peł-
16
nomocnika w osobie adwokata – zasądzanych od oskarżonego na rzecz
oskarżyciela posiłkowego w sprawach zakończonych skazaniem (art. 627
k.p.k. in fine) albo oskarżyciela prywatnego (art. 628 pkt 1 k.p.k.). Nato-
miast na podstawie art. 629 k.p.k. w zw. z art. 627 k.p.k. in fine lub art. 628
k.p.k. – w sprawach zakończonych warunkowym umorzeniem postępowa-
nia, a w sprawach z oskarżenia prywatnego również umorzeniem postępo-
wania na podstawie art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.
Zasadnie w stanowisku Prokuratury Generalnej zwraca się uwagę
także na brak argumentów normatywnych, które wykluczałyby identyczną
podstawę prawną przy orzekaniu, na zasadzie wyjątku od reguł ustanowio-
nych w art. 632 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k., o zasądzeniu od oskarżonego, a w
sprawach z oskarżenia prywatnego od oskarżonego lub Skarbu Państwa,
kosztów procesu w oparciu o art. 632a k.p.k., stanowiących równowartość
wydatków poniesionych przez stronę, związanych z ustanowieniem jedne-
go pełnomocnika w osobie adwokata – co dotyczy spraw zakończonych
umorzeniem postępowania, zaś w odniesieniu do spraw z oskarżenia pry-
watnego umorzeniem z powodu innej przeszkody procesowej niż wymie-
niona w art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k. (arg. ex art. 629 k.p.k. in fine).
Celowe wydaje się nawiązanie w tym miejscu do sugestii wynikającej
z omawianego wcześniej uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego,
a zawartej w stwierdzeniu, że „koszty znaczące dla samego podjęcia obro-
ny i ustanowienia obrońcy powinny zostać osobie uniewinnionej zwrócone,
co najmniej na zasadach takich, na jakich Skarb Państwa obciążają koszty
obrony z urzędu (według rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz pono-
szenia przez Skarb Państwa kosztów uczestnictwa w sprawie obrońcy wy-
znaczonego z urzędu, Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.)”. Należy bowiem
zauważyć, że wymienione rozporządzenie nie reguluje wyłącznie zasad
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów udziału w procesie obrońcy wy-
17
znaczonego z urzędu. Zasady ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata ustanowionego z
urzędu unormowane zostały, na podstawie art. 29 ust. 2 ustawy – Prawo o
adwokaturze, tylko w rozdziale 6. rozporządzenia. W myśl uregulowania
przewidzianego w § 19, koszty nieopłaconej pomocy prawnej ponoszonej
przez Skarb Państwa obejmują opłatę w wysokości nie wyższej niż 150 %
stawek minimalnych, o których mowa w rozdziałach 3-5 (tzn. przewidziane
dla danego rodzaju czynności adwokata podejmowanych przed organami
wymiaru sprawiedliwości i stanowiących podstawę do zasądzania przez
sądy kosztów zastępstwa prawnego i kosztów adwokackich) oraz niezbęd-
ne, udokumentowane wydatki adwokata. Zastosowanie tej zasady, w myśl
sugestii Trybunału, przy ustalaniu wysokości kosztów procesu ponoszo-
nych przez Skarb Państwa na podstawie art. 632 pkt 2 k.p.k., byłoby zde-
cydowanie mniej korzystne dla strony, na rzecz której następuje zwrot
kosztów, niż regulacja uwzględniająca zasady określone w art. 16 ust. 2 w
zw. z ust. 3 ustawy – Prawo o adwokaturze, przewidziana w przepisach
rozdziału 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie.
Identycznie jak kwestię ustalania wysokości opłat za czynności ad-
wokatów, rozwiązano problematykę ustalania wysokości opłat za czynności
radców prawnych przed organami wymiaru sprawiedliwości, stanowiących
podstawę do zasądzenia kosztów zastępstwa prawnego. Regulacja ta
oparta została na legitymacji wynikającej z art. 225
ust. 2 w zw. z ust. 3
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 10,
poz. 65 ze zm.), na podstawie której oraz art. 223
ust. 2 w zw. z ust. 1 cyt.
ustawy wydane zostało rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz po-
noszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez
radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze
zm.). W myśl tego uregulowania oraz art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k. strona zobo-
18
wiązana do poniesienia kosztów procesu na określonej podstawie prawnej,
może być obciążona wydatkami z tytułu ustanowienia przez przeciwnika
procesowego jednego pełnomocnika w osobie radcy prawnego, na takich
samych zasadach, jakie obowiązują przy zasądzaniu kosztów związanych
z udziałem w procesie adwokata.
Analogiczne rozwiązanie jak w przypadku ustalania wysokości kosz-
tów zastępstwa prawnego w procesie karnym, obowiązuje w postępowaniu
w sprawach o wykroczenia. Identyczną regulację jak art. 632 pkt 2 k.p.k.
przewiduje art. 118 § 2 k.p.s.w. Natomiast podstawę ustalenia wysokości
kosztów zastępstwa prawnego ustanowionego przez obwinionego, stano-
wią przepisy art. 119 k.p.s.w. w zw. z art. 616 § 1 pkt 2 k.p.k., z których
wynika, że koszty te obejmują uzasadnione wydatki związane z ustanowie-
niem jednego obrońcy (art. 20 § 3 k.p.s.w.) w osobie adwokata albo radcy
prawnego (art. 24 k.p.s.w.), a więc wynagrodzenie obrońcy ustalane we-
dług odpowiednich (omówionych wyżej) przepisów o wynagrodzeniu adwo-
kata i radcy prawnego.
Okoliczność, że w obowiązującym systemie prawa wysokość kosz-
tów, należnych stronie korzystającej z pomocy prawnej podmiotu upraw-
nionego do jej świadczenia w trakcie czynności wykonywanych przed or-
ganami wymiaru sprawiedliwości, podlega reglamentacji, potwierdza uregu-
lowanie tej kwestii w postępowaniu cywilnym. Przepis art. 98 § 3 k.p.c. zali-
cza do niezbędnych kosztów procesu, zasądzanych od strony przegrywa-
jącej sprawę, przeciwnikowi reprezentowanemu przez adwokata, wynagro-
dzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepi-
sach (do których odsyła § 4 tego przepisu) i wydatki jednego adwokata. W
orzeczeniach Izby Cywilnej Sądu Najwyższego wyraźnie stwierdza się, że
wynagrodzenie adwokackie nie zawsze podlega zwrotowi w wysokości
określonej w umowie, nie tylko z powodu obowiązywania reglamentowa-
nych stawek (art. 98 § 3 i 4 k.p.c.), lecz także wskutek niezwiązania sądu
19
wysokością umówionego wynagrodzenia. Wysokość wynagrodzenia adwo-
kackiego została bowiem wiążąco określona w rozporządzeniu w sprawie
opłat za czynności adwokackie, wydanym na podstawie art. 16 ust. 2 i 3
oraz art. 29 ust. 2 ustaw – Prawo o adwokaturze. Ponadto podkreśla się,
że reglamentacja umownego wynagrodzenia adwokata przepisami tego
rozporządzenia jest „wyłączna i wyczerpująca”, ze wszystkimi wynikającymi
z tego faktu konsekwencjami prawnymi (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 25 stycznia 2007 r., III CZP 95/06, OSNC 2007, z. 12, poz. 179).
Podsumowując rozważania zawarte w niniejszym postanowieniu
stwierdzić zatem należy, co następuje.
Oskarżonego i adwokata ustanowionego z wyboru łączy umowa
określająca jego wynagrodzenie w granicach dopuszczalnej, szerokiej au-
tonomii (art. 16 ust. 1 ustawy – Prawo o adwokaturze). Sąd nie może inge-
rować w sferę uprawnień równorzędnych podmiotów do określenia w dro-
dze umowy ich wzajemnych zobowiązań.
Natomiast wysokość kosztów procesu zasądzanych w sprawie karnej
od Skarbu Państwa lub przeciwnika procesowego na rzecz strony, której
racje zostały w procesie uwzględnione, jest limitowana wysokością rzeczy-
wiście poniesionych kosztów, przy czym zgodnie z § 2 ust. 2 rozporządze-
nia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za
czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nie-
opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348
ze zm.), jak i zgodnie z § 2 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej
przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349
ze zm.), nie może przekroczyć sześciokrotności stawki minimalnej. Ponad-
to ustalając wysokość żądanych kosztów, sąd bierze pod uwagę niezbędny
nakład pracy obrońcy lub pełnomocnika, a także charakter sprawy i wkład
20
pracy zastępcy prawnego w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzy-
gnięcia (§ 2 ust. 1 obu wymienionych rozporządzeń).
Wyrażony powyżej pogląd jest akceptowany nie tylko w orzecznictwie
Sądu Najwyższego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 paź-
dziernika 2009 r., I KZP 1/09, OSNKW 2009, z. 12, poz. 101) i orzecze-
niach sądów powszechnych (por. np. postanowienie Sądu Apelacyjnego w
Katowicach z dnia 30 września 2009 r., II AKz 643/09, OSPr. i Pr. 2010, nr
11, poz. 41), ale także w piśmiennictwie (por. S. Steinborn, op.cit. s. 1256).
Mając powyższe okoliczności na uwadze, Sąd Najwyższy postanowił
jak na wstępie.