Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 7/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSA Piotr Prusinowski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z odwołania M. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do wcześniejszej emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 lipca 2013 r.
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 25 lipca 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację M. K.
wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 23 listopada 2012 r.,
oddalającego odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 23 maja 2012 r., w której odmówiono mu prawa do emerytury.
2
Rozpoznając apelację ubezpieczonego, Sąd drugiej instancji podzielił
ustalenia faktyczne i ocenę prawną dokonaną przez sąd pierwszej instancji.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące fakty. Wnioskodawca, urodzony w
dniu 25 marca 1951 r., z zawodu jest górnikiem posiadającym 8 lat, 2 miesiące i 25
dni pracy górniczej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Na dzień
1 stycznia 1999 r. udowodnił 21 lat, 2 miesiące i 8 dni okresów składkowych i
nieskładkowych.
W tym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny wskazał, że skarżący domagał się
przyznania emerytury na podstawie art. 46 w związku z art. 39 i 27 ustawy z dnia
17 grudnia 1999 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(t.j.: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, z późn. zm.). Zauważył również, że
ubezpieczony wykazał 8 lat, 2 miesiące i 25 dni pracy górniczej, co powoduje
obniżenie jego wieku emerytalnego (określonego w art. 27 pkt 1 ustawy
emerytalnej) z 65 do 61 lat. Sąd ten był jednak zdania, że z uwagi na datę urodzin
ubezpieczonego (25 marca 1951 r.), w dniu 31 grudnia 2008 r. ukończył on 57 lat, a
zatem nie spełniał wymaganego w jego przypadku warunku osiągnięcia wieku
emerytalnego, wynoszącego zgodnie z przytoczonymi przepisami 61 lat. Sąd
drugiej instancji podkreślił, że konkluzja ta wynika wprost z art. 46 ust 1 ustawy
emerytalnej. W rezultacie nieosiągnięcie wymaganego wieku we wskazanym
terminie powoduje, że bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy jest kwestia
posiadanego przez ubezpieczonego stażu składkowego i nieskładkowego.
Dokonując wykładni art. 46 ust 1 w związku z art. 39 ustawy emerytalnej Sąd
Apelacyjny nawiązał do założeń reformy systemu emerytalnego wprowadzonej od
dnia 1 stycznia 1999 r. Podkreślił, że osoby urodzone po dniu 31 grudnia 1948 r. a
przed 1 stycznia 1969 r. zachowały uprawnienie do uzyskania emerytury na
warunkach określonych w art. 29, 32, 33 i 39 ustawy emerytalnej, jednak prawo to
ma charakter terminowy. Ostatecznie ustawodawca przyjął, że przesłanki do
uzyskania świadczenia powinny zostać spełnione do dnia 31 grudnia 2008 r.
Ubezpieczony na ten dzień nie legitymuje się wymaganym wiekiem emerytalnym,
co dyskwalifikuje jego żądanie o przyznanie emerytury.
Skargę kasacyjną złożył wnioskodawca M. K. Zaskarżył wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości. Oparł skargę kasacyjną na zarzucie błędnej wykładni i
3
niewłaściwego zastosowania przepisu art. 46 ust 1 pkt 2 w związku z art. 39 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, polegającym na przyjęciu przez Sądy meriti, że koniunkcja
przywołanych regulacji prawnych nakazuje osiągnięcie wieku emerytalnego do dnia
31 grudnia 2008 r., co spowodowało oddalenie apelacji ubezpieczonego.
Niezależnie od zarzutu uchybienia prawu materialnemu skarżący powołał się na
naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy. W tym
zakresie wskazał na art. 382 k.p.c. w związku z art. 378 § 1 k.p.c. Wyjaśnił, że
przepisy te zostały naruszone przez zaniechanie przez Sąd drugiej instancji
dokonania własnych ustaleń faktycznych dotyczących określenia, czy
wnioskodawca spełniał w dacie 1 stycznia 1999 r. przesłankę posiadania 25 lat
składkowych i nieskładkowych, pozwalających na uzyskanie emerytury w oparciu o
art. 46 ustawy emerytalnej.
Z uwagi na wskazane podstawy skargi kasacyjnej wnioskodawca domagał
się uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 25 lipca 2013 r. i przekazania temu
Sądowi sprawy do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej ubezpieczony stwierdził, że warunkiem
uzyskania przez niego prawa do emerytury nie jest wykazanie obniżonego na
podstawie art. 39 ustawy wieku emerytalnego, o którym mowa w art. 27 ust. 3
ustawy, na dzień 31 grudnia 2008 r. W jego ocenie art. 39 ustawy emerytalnej
zawiera in fine nie warunek lecz quasi dobrodziejstwo jakim pozostaje obniżenie
wieku emerytalnego, o którym mowa w art. 27 ust. 3 pkt 5 ustawy emerytalnej o 6
miesięcy za każdy rok pracy górniczej. W rezultacie skarżący jest zdania, że
interpretacja zwrotu „na warunkach określonych w art. 39 ustawy”, zawartego w
art. 46 ust 1 ustawy sprowadza się do możliwości obniżenia wieku emerytalnego
zawartego w art. 39 ustawy, natomiast warunki określone w art. 46 ust. 1 pkt 2
ustawy emerytalnej zostały expressis verbis wyrażone w art. 39 pkt 1 i 2 ustawy i
nie ma wśród nich zastrzeżenia o osiągnięciu wieku emerytalnego do 31 grudnia
2008 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw. Wskazanie przez
wnioskodawcę na przepis art. 382 k.p.c. w związku z art. 378 § 1 k.p.c. nie jest
kompatybilne z twierdzeniem, że Sąd drugiej instancji nie dokonał własnych ustaleń
w zakresie, czy ubezpieczony na dzień 1 stycznia 1999 r. posiadał 25 lat
składkowych i nieskładkowych. Skarżący w uzasadnieniu skargi kasacyjnej nie
zawarł rozważań odnoszących się do tej podstawy zaskarżenia. Utrudnia to
uchwycenie jego intencji. Prawdą jest jednak, że Sąd drugiej instancji nie odniósł
się do zarzutu zawartego w apelacji wnioskodawcy, w którym polemizował on z
założeniem dotyczącym spełnienia warunku stażowego (legitymowania się 25
latami składkowymi i nieskładkowymi) na dzień 31 grudnia 1998 r. Analiza wywodu
uzasadniającego rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego przekonuje jednak, że
okoliczność ta była postrzegana za wtórną, z uwagi na niespełnianie przez
ubezpieczonego innej przesłanki warunkującej prawo do emerytury, to jest
kryterium ukończenia na dzień 31 grudnia 2008 r. wieku emerytalnego. Kontekst
ten wizualizuje nietrafność podstawy skargi kasacyjnej opartej na art. 382 k.p.c. w
związku z art. 378 § 1 k.p.c.
Punktem wyjścia do bardziej szczegółowych rozważań może być
stwierdzenie, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego art. 382 k.p.c. postrzegany
jest jako ogólna dyrektywa określająca istotę postępowania apelacyjnego. W
związku z czym jeśli podstawa kasacyjna z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. ogranicza się
do zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c., może ona być usprawiedliwiona tylko
wyjątkowo, jeżeli skarżący wykaże, że sąd drugiej instancji bezpodstawnie pominął
cześć zebranego materiału oraz że uchybienie to mogło mieć wpływ na wynik
sprawy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2013 r., II PK 12/13, LEX
nr 1388595 i wskazane tam wcześniejsze orzecznictwo). W przedmiotowej sprawie
taka sytuacja nie występuje. Sąd Apelacyjny miał powody aby zignorować ustalenie
dotyczące stażu ubezpieczeniowego wnioskodawcy. Postępowanie w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych ma charakter rozpoznawczy i kontrolny.
Pierwsza właściwość skupia uwagę na samodzielnej ocenie przesłanek
warunkujących prawo do świadczenia, druga, ogniskuje się na ocenie zasadności
rozstrzygnięcia dokonanego przez organ rentowy. Założenie przez sąd, że
ubezpieczony nie spełnia jednego z kumulatywnych warunków uzasadniających
5
przyznanie emerytury, zwalnia go od badania pozostałych. W tym wypadku funkcja
kontrolna postępowania ma charakter dominujący, co oznacza, że sąd nie ma
obowiązku realizować powinności rozpoznawczych, gdyż te w ostatecznym
rozrachunku nie doprowadzą i tak do przyznania ubezpieczonemu świadczenia. Nie
można przy tym pominąć, że zgodnie z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. naruszenie
przepisów postepowania może zostać uznane za uzasadnione tyko wówczas, gdy
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Oczywiste jest, że kwestia stażu
składkowego i nieskładkowego samoistnie (bez podważenia poglądu Sądu drugiej
instancji co do konieczności legitymowania się wiekiem emerytalnym na dzień 31
grudnia 2008 r.) nie determinuje wyniku sprawy.
Przedstawione zapatrywanie nie traci na znaczeniu, gdy weźmie się pod
uwagę, że skarżący wiąże uchybienie art. 382 k.p.c. z naruszeniem art. 378 § 2
k.p.c., do sfery którego należy obowiązek sądu drugiej instancji rozpoznania
wszystkich zarzutów apelacji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2014 r.,
I PK 275/13, niepublikowany). Stanowisko to oparte jest na co najmniej dwóch
założeniach. Po pierwsze, wypada przypomnieć, że ubezpieczony uważa, że sąd
drugiej instancji naruszył przepisy postępowania poprzez zaniechanie dokonania
ustaleń faktycznych. Nie twierdził, że sąd ten nie odniósł się do wszystkich
zarzutów apelacyjnych. Znaczy to tyle, że błędne jest zapatrywanie
ubezpieczonego, odwołujące się do nierozpoznania sprawy w granicach apelacji.
Po drugie, o czym była już mowa, brak stanowiska w uzasadnieniu wyroku Sądu
drugiej instancji, dotyczącego poglądu sądu pierwszej instancji, że przesłanki
stażowe powinny zostać spełnione na dzień 31 grudnia 1998 r., nie ma istotnego
wpływu na wynik sprawy. Skarżący uchylił się od wykazania tego związku. Rolą
Sądu Najwyższego nie jest domyślanie się jego kształtu. W rezultacie skarga
kasacyjna nie jest usprawiedliwiona w tym zakresie.
Odnosząc się do podstawy materialnoprawnej skargi, należy dojść do
przekonania, że nie jest ona trafna. Ubezpieczony prezentuje pogląd, zgodnie z
którym warunkiem jego emerytury nie jest uzyskanie obniżonego (na podstawie
art. 39 ustawy emerytalnej) wieku emerytalnego, o którym mowa w art. 27 ust. 3
(powinno być: art. 27 pkt 1), na dzień 31 grudnia 2008 r. Rozwinięcie tej myśli w
uzasadnieniu skargi pozwala sądzić, że wnioskodawca całkowicie neguje
6
konieczność legitymowania się określonym wiekiem przy nabyciu prawa do
emerytury na podstawie art. 39 ustawy. Założenie to jest fałszywe.
Wystarczy pobieżna ocena, aby stwierdzić, że interpretacja przepisów art. 46
ust. 1 pkt 2 i art. 39 ustawy emerytalnej, zaprezentowana przez wnioskodawcę w
skardze kasacyjnej, nie jest koherentna. Staje się to zrozumiałe, gdy naświetli się
relację zachodzącą miedzy art. 27 pkt 1 i art. 39 ustawy emerytalnej. Pierwszy z
nich (w okresie, w którym złożono wniosek o emeryturę, czyli od dnia 1 listopada
2005 r. do dnia 31 grudnia 2012 r.) przewidywał, że prawo do emerytury
przysługuje ubezpieczonemu mężczyźnie, z chwilą ukończenia 65 roku życia
(pkt 1), gdy legitymuje się co najmniej 25- letnim stażem składkowym i
nieskładkowym (pkt 2). Funkcją drugiego przepisu – art. 39 ustawy w wersji
obowiązującej od dnia 1 stycznia 2007 r. do dnia 31 grudnia 2012 r. – była
konwersja jednego z warunków uprawniających do emerytury. Podstawą do
skorzystania z niej jest spełnienie dwóch wymogów pozytywnych i jednego
negatywnego : posiadanie 25- letniego stażu ubezpieczeniowego („spełniającemu
warunek określony w art. 27 pkt 2) i legitymowanie się co najmniej 5- letnim
okresem pracy górniczej oraz niespełnianie wymagań uprawniających do uzyskania
górniczej emerytury na podstawie art. 50a. Skutkiem ziszczenia się tych kryteriów
jest możliwość obniżenia wieku emerytalnego określonego w art. 27 pkt 1 ustawy (o
6 miesięcy za każdy rok takiej pracy, nie więcej jednak niż o 15 lat). Wypada przy
tym dodać, że oba przepisy dotyczą ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia
1949 r.
Przeprowadzone rozważania skłaniają do co najmniej dwóch konkluzji. Po
pierwsze, zależność art. 39 względem art. 27 pkt 1 ustawy emerytalnej oparta jest
relacji lex specialis względem legi generali. Po drugie, skoro przepis art. 39 ustawy
ma charakter normy szczególnej, to zgodnie z dyrektywą exceptiones non sunt
excendendae nie może być rozszerzająco interpretowany. Następstwem przyjęcia
tego rodzaju opcji interpretacyjnej jest konstatacja o konieczności uwzględnienia
przy jego odkodowaniu dyspozycji art. 27 pkt 1 ustawy. Oznacza to, że ostateczna
rekonstrukcja przesłanek warunkujących uzyskanie prawa do emerytury na
podstawie przepisu art. 39 ustawy emerytalnej nie jest możliwa bez uwzględnienia
7
stażu składkowego i nieskładkowego oraz wieku emerytalnego określonego w
art. 27 pkt 1 ustawy.
Konstatacja ta ma decydujące znaczenie na gruncie przepisu art. 46 ust. 1
ustawy emerytalnej. Oceniając rolę tego przepisu nie można pominąć, że
autoryzuje ją tytuł rozdziału 3 działu II ustawy. Wskazuje on, że przepis ten ma
charakter regulacji szczególnej dotyczącej emerytur dla niektórych ubezpieczonych
urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. Spostrzeżenie to
deprecjonuje dywagacje skarżącego odwołującego się do „celowościowego punktu
widzenia” i racjonalności ustawodawcy. Wręcz przeciwnie, przepis art. 46 ust. 1
powinien być interpretowany i stosowany w sposób restryktywny. Analizując
przynajmniej pierwsze trzy rozdziały działu II ustawy emerytalnej staje się jasne, że
miarą uzyskania korzystniejszych uprawnień emerytalnych jest data urodzenia
ubezpieczonego. Słusznie zwracał na to uwagę Sąd Apelacyjny. Z tej pozycji
należy interpretować przepis art. 46 ust 1 ustawy. Jego funkcją jest umożliwienie
nabycia prawa do emerytury „na starych zasadach”. Uprawnienie to nie ma jednak
charakteru powszechnego. Wśród postawionych warunków znalazł się przecież
wymóg temporalny. Determinuje on spostrzeżenie, że omawiany przepis ma
charakter epizodyczny – dający prawo do emerytury tylko „niektórym”
ubezpieczonym. Poddanie wykładni językowej zwrotu „warunki uzyskania
emerytury określone w tych przepisach spełnia się do dnia 31 grudnia 2008 r.”
prowadzi do jednoznacznych wniosków. Określenie to wyznacza wektor zależności
między przesłankami uzyskania emerytury „na warunkach” określonych w art. 39
ustawy a czasem ich spełnienia. Jest przy tym pewne, że odesłanie do przepisu art.
39 nie tworzy nowej jakości. Posłużenie się zwrotem „na warunkach” oznacza, że
ubezpieczony musi spełnić takie kryteria jakie dawałyby mu prawo do świadczenia,
gdyby urodził się przed 1 stycznia 1949 r., czyli, po pierwsze, powinien mieć wiek
emerytalny (65 lat dla mężczyzn z możliwością jego obniżenia według algorytmu
podanego w art. 39 ustawy), po drugie, ma legitymować się określonym stażem (25
lat składkowych i nieskładkowych dla mężczyzn), po trzecie, nie może spełniać
wymagań koniecznych do uzyskania górniczej emerytury na podstawie art. 50a
ustawy, i po czwarte, musi posiadać co najmniej 5 lat pracy górniczej (określonej w
pkt 1 i 2 art. 39 ustawy). Kumulatywne spełnienie wymagań postawionych przez
8
art. 46 ust 1 i art. 39 w związku z art. 27 pkt 1 ustawy emerytalnej jest podstawą do
uznania praw emerytalnych ubezpieczonego urodzonego po 31 grudnia 1948 r. Nie
dotyczy to skarżącego, co prawidłowo wykazał Sąd Apelacyjny.
Dlatego na podstawie art. 39814
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.