Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 57/14
UCHWAŁA
Dnia 11 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa K. M. S.A. w L.
przeciwko Syndykowi masy upadłości Korporacji Budowlanej B. sp. z o.o.
w upadłości likwidacyjnej w P.
o ustalenie,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 11 września 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny […]
postanowieniem z dnia 12 maja 2014 r.,
"Czy po wejściu w życie art. 1 ust. 22 w zw. z art. 9 ust. 1 w zw.
z art. 9 ust. 4 w zw. z art. 11 ustawy z dnia 16 września 2011 r.
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381) można ponownie wytoczyć
powództwo, z zachowaniem skutków z art. 1821
§ 2 k.p.c. w zakresie
uiszczonej przy pierwotnie wniesionym powództwie opłaty od pozwu,
w sytuacji gdy do umorzenia pierwotnego postępowania doszło na
podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c., przed wejściem w życie ustawy
nowelizacyjnej?"
podjął uchwałę:
Uchylenie art. 1821
k.p.c. nie niweczy skutków, jakie ustawa
wiązała z poprzednio wytoczonym powództwem, jeżeli ponowne
powództwo zostało wytoczone z zachowaniem wymagań
przewidzianych w art. 1821
§ 2 k.p.c.
UZASADNIENIE
2
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało na tle
następującego stanu faktycznego. Powód w pozwie z dnia 6 maja 2011 r.
skierowanym przeciwko Korporacji Budowlanej B. sp. z o.o. domagał się
zasądzenia kwoty 1.118.577,25 euro z odsetkami za opóźnienie, od kwot i dat
szczegółowo opisanych w pozwie. Powód uiścił opłatę należną od pozwu w kwocie
100.000 zł. Wobec ogłoszenia w dniu 10 maja 2011 r. upadłości likwidacyjnej
pozwanego, Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 20 maja 2011 r. umorzył na
podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. postępowanie w sprawie. Powód objętą powództwem
wierzytelność wraz z odsetkami zgłosił w postępowaniu upadłościowym. Syndyk
masy upadłości pozwanego odmówił umieszczenia wierzytelności na liście
wierzytelności, a sprzeciw powoda został oddalony postanowieniem z dnia 7 maja
2013 r. Zażalenie powoda na to postanowienie zostało oddalone postanowieniem z
dnia 3 października 2013 r. W pozwie przeciwko syndykowi masy upadłości
Korporacji Budowlanej B. sp. z o.o. w upadłości likwidacyjnej, wniesionym z
zachowaniem terminu trzech miesięcy wynikającym z art. 1821
§ 2 k.p.c., powód
domagał się ustalenia istnienia wierzytelności w kwocie 1.244.363,06 euro.
Wezwany do uiszczenia opłaty należnej od pozwu w kwocie 100.000 zł, powód
złożył zażalenie, powołując się na treść art. 1821
§ 2 k.p.c., z którego wynika, że w
przypadku ponownego wytoczenia powództwa w warunkach w nim opisanych,
zachowane zostają skutki jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym
powództwem.
Sąd Okręgowy, rozpoznając zażalenie powoda, powziął wątpliwość prawną
wyrażoną w przytoczonym na wstępie pytaniu. Wskazał, że art. 1821
k.p.c. został
uchylony z dniem 3 maja 2012 r., a więc przed złożeniem przez powoda
ponownego pozwu. Przepisy przechodnie do ustawy zmieniającej w tym zakresie
kodeks postępowania cywilnego (art. 9 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 16 września 2011 r.
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw,
Dz.U. nr 233, poz.1381) nie dają odpowiedzi czy przepis art. 9 ust. 4 stanowiący, że
art. 1821
k.p.c. nie stosuje się od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej
3
oznacza też zniesienie możliwości wytoczenia ponownego powództwa
z zachowaniem przewidzianych w tym przepisie korzyści.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Art. 1821
k.p.c. w brzmieniu: „§ 1. Jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą
likwidację majątku pozwanego a postępowanie dotyczy masy upadłości, sąd
wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Postanowienie może zapaść na
posiedzeniu niejawnym. Przepisu art. 108 § 1 nie stosuje się.
§ 2. W przypadku ponownego wytoczenia powództwa w terminie trzech miesięcy
po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności, uchyleniu, prawomocnym
zakończeniu albo umorzeniu postępowania upadłościowego, zachowane zostają
skutki, jakie ustawa wiąże z poprzednio wytoczonym powództwem. Postępowanie
dowodowe nie wymaga powtórzenia.
§ 3. Przepis § 2 stosuje się odpowiednio w przypadku zmiany postanowienia
o ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego na
postanowienie o ogłoszeniu upadłości z możliwością zawarcia układu” –
został wprowadzony do porządku prawnego ustawą z dnia 16 listopada 2006 r. o
zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. z 2006 r., Nr 235, poz. 1699 ze zm.) i obowiązywał od 20 marca 2007 r.
wraz ze zmienionym z tą datą przepisem art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c., który eliminował
obowiązującą dotychczas w takiej sytuacji konieczność zawieszenia postępowania.
Zacytowany przepis został uchylony przez art. 1 pkt 22 ustawy z dnia 16 września
2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych
ustaw (Dz.U. z 2011 r., Nr 233, poz.1381, dalej jako „ustawa zmieniająca k.p.c.”),
która weszła w życie z dniem 3 maja 2012 r.
Okoliczności sprawy, na tle której powstało przedstawione Sądowi
Najwyższemu zagadnienie prawne wskazują, że powód po umorzeniu
postępowania w sprawie pierwszej, wszczętej przed ogłoszeniem upadłości
likwidacyjnej pozwanego, dopełnił czynności wynikających z § 2 art. 1821
k.p.c.,
jednakże zmieniony stan prawny rodzi wątpliwość czy powód zachował korzyści
jakie ustawa związała z umorzeniem w tym trybie postępowania, w sytuacji gdy
ponowne powództwo zostało wytoczone co prawda z zachowaniem
4
trzymiesięcznego terminu, jednak termin ten upłynął w czasie, kiedy przypis już nie
obowiązywał.
Przepisy przechodnie do ustawy zmieniającej k.p.c. ustawodawca zwarł
m.in. w art. 9 i 11 stanowiąc, że ustawa wchodzi w życie po upływie sześciu
miesięcy od dnia ogłoszenia czyli 3 maja 2012 r. (art. 11), a jej przepisy stosuje się
do postępowań wszczętych po tej dacie, z zastrzeżeniem ust. 2-7 art. 9.
Z zastrzeżenia uczynionego w art. 9 ust. 4 wynika zaś, że art. 1821
k.p.c.
nie stosuje się od wejścia w życie ustawy czyli od 3 maja 2012 r. Uwzględniając
płynące z § 52 ust. 2 załącznika do Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia
20 czerwca 2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej (Dz.U. z 2002 r., Nr
100, poz. 908) zalecenia w zakresie budowania przepisów, stwierdzić należy,
że formuła art. 9 ust. 4 ustawy zmieniającej – „nie stosuje się” oznacza, że art. 1821
k.p.c. został uchylony z dniem 3 maja 2012 r.
Z punktu widzenia charakteru art. 1821
k.p.c., ma on niewątpliwie charakter
procesowy. Na gruncie prawa procesowego dość powszechnie przyjmuje się jako
obowiązującą, zasadę bezpośredniego działania ustawy nowej (zwaną też regułą
aktualizacji) i zasadę tę wyraża art. 9 ust. 4 ustawy zmieniającej k.p.c. Tak więc,
jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku pozwanego
a postępowanie dotyczy wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości,
od 3 maja 2012 r. nie jest dopuszczalne w takiej sprawie umorzenie postępowania;
zmieniony jednocześnie tą samą ustawą art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. przywrócił
obowiązek zawieszenia postępowania. O umorzeniu postępowania stanowił § 1 art.
1821
k.p.c. i przedstawione rozumienie art. 9 ust. 4, że od 3 maja 2012 r. nie jest
dopuszczalne w takiej sprawie umorzenie postępowania, nie nasuwa wątpliwości.
Wyjaśnienia jednak wymaga znaczenie uchylenia również i § 2 tego artykułu
stanowiącego, że zachowane zostają skutki związane z poprzednio wniesionym
powództwem, a więc czy wynikający z przepisu przywilej zachowania skutków jakie
ustawa wiązała z poprzednio wytoczonym powództwem, po 3 maja 2012 r. upada.
Sięgając dla dokonania wykładni do uzasadnienia projektu ustawy
zmieniającej k.p.c. zauważa się, że ustawodawca w zakresie odnoszącym się do
zagadnień intertemporalnych uznał za istotną jedynie potrzebę stosowania
5
rozwiązań procesowych – które zostały tą ustawą do systemy prawnego
wprowadzone czy też li tylko przywrócone, takich jak zawieszenie postępowania
w sytuacji gdy ogłoszono upadłości strony a spór dotyczy wierzytelności
podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości - od razu, z chwilą wejścia w życie
ustawy. Uzasadnienie projektu zdaje się wskazywać, że ustawodawca konstruując
przepisy przechodnie nie dostrzegł, że oddziaływanie uchylanego przepisu
w porządku prawnym było szersze, § 2 art. 1821
k.p.c. utrwalał bowiem w tym
porządku tak procesowe jak i materialnoprawne skutki dokonanych w przeszłości
czynności procesowych, a ponadto modyfikował założenia art. 145 prawa
upadłościowego i naprawczego (dalej jako pr.u.n.).
W myśl art. 145 ust. 1 pr.u.n. (w brzmieniu sprzed 20 maja 2007 r.)
prowadzenie procesu wszczętego przed ogłoszeniem upadłości o wierzytelność
podlegającą zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym, po ogłoszeniu upadłości
jest dopuszczalne, ale tylko wtedy, gdy w postępowaniu upadłościowym
wierzytelność ta, po wyczerpaniu trybu określonego ustawą, nie została
umieszczona na liście wierzytelności. Powołany przepis przewidywał (i nadal
przewiduje), że wówczas postępowanie sądowe lub administracyjne w sprawie
wszczętej przeciwko upadłemu przed dniem ogłoszenia upadłości o taką
wierzytelność może być "podjęte" przeciw syndykowi. Wyrażenia „podjęcie
postępowania” było (i pozostaje) skorelowane z tymi regulacjami, które przewidują
w razie ogłoszenia upadłości strony zawieszenie postępowania. Nowelizacja k.p.c.
obowiązująca od 20 marca 2007 r. wyłączyła jednak możliwość zawieszenia
postępowania cywilnego mającego za przedmiot wierzytelność podlegającą
zgłoszeniu do masy upadłości i wprowadziła w zamian umorzenie postępowania
dotyczącego takiej wierzytelności (art. 1821
§ 1 k.p.c.). Jednocześnie, na wypadek
odmowy uznania wierzytelności dochodzonej w umorzonym postępowaniu, w art.
1821
§ 2 k.p.c. przewidziano możliwość ponownego wytoczenia powództwa.
Zamiast zatem zawieszenia postępowania i ewentualnego podjęcia tego
postępowania przeciw syndykowi, w okresie od 20 marca 2007 r. do 3 maja 2012 r.
obowiązywała konstrukcja obejmująca umorzenie postępowania i możliwość
ponownego wytoczenia powództwa in idem, jeśli wierzytelność nie zostanie
umieszczona na liście wierzytelności. Wprowadzenie do porządku prawnego art.
6
1821
§ 1 k.p.c. zmierzało więc do zapobieżenia sytuacjom, w których z chwilą
ogłoszenia upadłości likwidacyjnej pozwanego przed sądem toczyłoby się
postępowanie o wierzytelność podlegającą procedurze zgłoszenia i uznania
w postępowaniu upadłościowym. Skutek tej regulacji nie skupiał się zatem na tym,
aby zakończyć proces ze względu na niemożność realizacji roszczenia w ogóle,
ale na tym, aby umożliwić powodowi skorzystanie z innego, właściwego, trybu
zaspokojenia. Na czasowość umorzenia postępowania w takiej sprawie
wskazywała też samodzielna podstawa prawna umorzenia, ustawodawca nie
odwołał się bowiem do ogólnych zasad umorzenia postępowania ujętych w art. 355
k.p.c., a także uwolnienie sądów od obowiązku orzekania o kosztach w umorzonym
postępowaniu, co stanowiło odstępstwo od generalnego obowiązku orzekania
o kosztach w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie (art. 108 § 1 k.p.c.),
nie przewidując przy tym zwrotu opłaty uiszczonej od pozwu pierwszego; art. 79
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r.,
nr 90, poz. 594 ze zm.) takiego przypadku nie obejmuje. Powyższe wskazuje na
„zawieszające” skutki postanowienia o umorzeniu. Uregulowanie zatem
stanowiące, że w wypadku ponownego wytoczenia powództwa w sytuacji opisanej
w tym artykule ,,zachowane zostają skutki jakie ustawa wiąże z poprzednio
wytoczonym powództwem”, a „postępowanie dowodowe nie wymaga powtórzenia”
potwierdzało niedefinitywny, zawieszający skutek umorzenia. Wytoczenie wobec
tego, zgodnie z art. 1821
§ 2 k.p.c., ponownie powództwa, w świetle art. 145
pr.up.n. oznaczało kontynuowanie dotychczasowego postępowania, z tym że
przeciwko syndykowi. Kontynuowanie dotychczasowego postępowania oznacza
zachowanie ciągłości procesu. Ciągłość procesu to również utrzymywanie się
w nowym postępowaniu tych wszystkich skutków jakie wywołuje pozew. Skutki
materialnoprawne jakie ustawa wiąże z wniesieniem powództwa w płaszczyźnie
prawa materialnego obejmują przede wszystkim przerwę biegu przedawnienia
(art. 123 § 1 pkt 1 k.c.; w okolicznościach sprawy nie ma potrzeby wymieniania
pozostałych skutków wniesienia pozwu wynikających z prawa materialnego, a także
prawa procesowego). Przerwę biegu przedawnienia powoduje tylko pozew
skutecznie wniesiony, a takim jest pozew należycie opłacony.
7
Nie ma podstaw do przyjęcia, że uchylając w całości art. 1821
k.p.c.
ustawodawca tym samym uchylił, a więc unicestwił, również skutki prawne,
procesowe i materialnoprawne, które powstały na skutek wytoczenia powództwa
w sprawie umorzonej na podstawie tego przepisu.
Prawo procesowe reguluje organizację i przebieg postępowania cywilnego.
Nowe prawo procesowe, zgodnie z zasadą aktualizacji, odnosi się do zdarzeń
i następstw tych zdarzeń powstałych po jego wejściu w życie. Jeżeli ustawodawca
wyraźnie tego zagadnienia nie reguluje, zasada aktualizacji nie odnosi się do oceny
skutków prawnych czynności procesowych dokonanych pod rządem prawa
uprzednio obowiązującego. Przyjmuje się wówczas, że ocena taka powinna być
dokonywana z zastosowaniem, w drodze analogii, art. XV § 2 przep. wprow. k.p.c.,
w którym zasada bezpośredniego działania nowego prawa procesowego połączona
została z zasadą tempus regit actum. Pozwala to na utrzymanie w mocy skutków
procesowych, które zgodnie z dotychczasowym prawem powstały w prowadzonym
postępowaniu zamian doszło do zmiany prawa. Naruszenie tej zasady mogłoby
wskazywać na wsteczne działanie prawa, co, jakkolwiek niewykluczone, nastąpić
może wyłącznie z mocy wyraźnego przepisu i jedynie w dostatecznie
uzasadnionych przypadkach.
W świetle powyższego uznanie, że uchylenie, w myśl art. 9 ust. 4 ustawy
zmieniającej k.p.c., art. 1821
k.p.c. z dniem 3 maja 2012 r. oznacza również
uchylenie tych wszystkich skutków, które powodowało prawidłowo wytoczone
pierwsze powództwo oznaczałoby, że ustawodawca naruszył regułę wynikającą
z art. XV § 2 przep. wprow. k.p.c. i bez wyraźnego przepisu oraz braku
uzasadnionej przyczyny dopuścił do wstecznego działania prawa. Taką wykładnię
tego przepisu należy wykluczyć.
Ponadto uwzględnić należy, że powód pierwszy pozew wniósł przed
ogłoszeniem upadłości pozwanego. Niedefinitywne, „zawieszające” umorzenie
postępowania (art. 1821
§ 1 k.p.c.) stwarzało mu możliwość kontynuowania tego
postępowania i chociaż wymagało to nowego powództwa, to jednak wobec
brzmienia art. 145 pr.up.n. i art. 1821
§2 k.p.c. to nowe powództwo nie tworzyło
innej sytuacji procesowej niż podjęcie zawieszonego postępowania. Przyjęcie,
8
że uchylenie z dniem 3 maja 2012 r. art. 1821
k.p.c. oznacza też uchylenie skutków
jakie były związane z poprzednio wytoczonym powództwem pozbawia interesy
powoda ochrony prawnej, gwarantowanej przecież art. 145 pr.up.n. i art. 1821
§ 2
k.p.c. Wynikająca z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasada państwa
prawnego nie dopuszcza takiej wykładni przepisów, która doprowadza do
pozbawienia strony ochrony prawnej. Z zasady państwa prawa płynie obowiązek
lojalności państwa wobec obywatela co wyraża się w obowiązku tworzenia takich
norm prawa, które obywatelowi zapewniają bezpieczeństwo prawne, szczególnie
wówczas gdy dochodzi do zmiany przepisów kształtujących jego sytuację prawną.
Kierując się tą zasadą, nie sposób przyjąć, że celem ustawodawcy uchylającego
z dniem 3 maja 2012 r. art. 1821
k.p.c. było ograniczenie praw wierzycieli
w dochodzeniu wierzytelności podlegających zaspokojeniu z masy upadłości.
Tak więc wyniki wykładni prowadzą do wniosku, że jeżeli wszczęte przed
ogłoszeniem upadłości postępowanie o wierzytelność należącą do masy upadłości
umorzono, to ponowne powództwo, chociażby wytoczone po uchyleniu art. 1821
k.p.c., ale z zachowaniem terminu z § 2 tego artykułu, powinno być traktowane jak
przewidziana w obowiązującym ciągle art. 145 pr.up.n. czynność polegająca na
podjęciu postępowania przeciwko syndykowi. Wykładnia taka pozwala utrzymać
w mocy skutki materialnoprawne i procesowe jakie wiązały się z poprzednio
wytoczonym powództwem i uchyla tym samym obowiązek ponownego uiszczenia
opłaty należnej od pozwu.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak na wstępie
(art. 390 § 1 k.p.c.).