Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 39/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Romualda Spyt
w sprawie z odwołania K. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej E. R.
o niezrealizowane świadczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając mu
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 17 listopada 2011 r. odmówił
ubezpieczonemu A. R. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.
2
W uzasadnieniu decyzji organ rentowy stwierdził, że ubezpieczony w okresie
ostatniego 10-lecia przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę, oraz przed dniem
powstania niezdolności do pracy, nie udowodnił wymaganych ustawą 5 lat okresów
składkowych i nieskładkowych. Organ rentowy uznał, że ubezpieczony wykazał 18
lat, 6 miesięcy i 16 dni okresów składkowych oraz 1 rok, 1 miesiąc i 14 dni okresów
nieskładkowych. Do stażu pracy nie zaliczono ubezpieczonemu zatrudnienia w
charakterze ucznia od 1 września 1968 r. do 18 czerwca 1970 r. z uwagi na brak
umowy o naukę zawodu, wpisu zatrudnienia w legitymacji ubezpieczeniowej lub
innego dokumentu potwierdzającego zawarcie indywidualnej umowy o naukę
zawodu, nie zaliczono również okresu zatrudnienia od 1 sierpnia 1980 r. do 30
marca 1987 r. w charakterze roznosiciela mleka z powodu nieprzedłożenia
żadnego dokumentu potwierdzającego to zatrudnienie oraz nie zaliczono okresu od
1 września 1995 r. do 19 września 1995 r. z uwagi na niewykazanie
ubezpieczonego przez pracodawcę – Przemysłową Spółkę Wodną „T.” – jako
pracownika w imiennej deklaracji ubezpieczeniowej.
Odwołanie od powyższej decyzji wniósł ubezpieczony, domagając się
zaliczenia do stażu pracy okresu zatrudnienia w charakterze ucznia od 1 września
1968 r. do 18 czerwca 1970 r. oraz okresu zatrudnienia w charakterze roznosiciela
mleka od 1 sierpnia 1980 r. do 30 marca 1987 r. w oparciu o zeznania świadków,
ewentualnie o przyznanie renty w drodze wyjątku.
W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie,
podtrzymując stanowisko wyrażone w zaskarżonej decyzji.
Ubezpieczony A. R. zmarł 4 lutego 2012 r., wobec czego Sąd Okręgowy w
K. postanowieniem z 9 marca 2012 r. zawiesił postępowanie z urzędu, podejmując
je postanowieniem z 19 lipca 2012 r. z udziałem następców prawnych zmarłego –
żony K. R. jako odwołującej się oraz córki E. R. jako zainteresowanej.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 28 listopada 2012 r., oddalił odwołanie.
Sąd Okręgowy ustalił, że 1 lipca 2011 r. A. R. złożył wniosek o rentę z tytułu
niezdolności do pracy. Ubezpieczony ostatnio był zatrudniony od 1 lutego 2010 r.
do 9 listopada 2011 r. w A. Spółce z o.o., przy czym w okresie od 8 grudnia 2010 r.
pobierał wynagrodzenie chorobowe i następnie zasiłek chorobowy, a 2 sierpnia
2011 r. wyczerpał 182 dni okresu zasiłkowego. Lekarz orzecznik Zakładu
3
Ubezpieczeń Społecznych orzeczeniem z 12 września 2011 r. uznał
ubezpieczonego za trwale całkowicie niezdolnego do pracy i trwale niezdolnego do
samodzielnej egzystencji od 3 sierpnia 2011 r.
Przesłanka nabycia prawa do renty w postaci trwałej niezdolności do pracy
została zatem wykazana, sporny był staż ubezpieczeniowy wnioskodawcy (art. 57
ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).
Sąd pierwszej instancji stwierdził, że niesporny staż pracy A. R. (ustalony
przez organ rentowy) wynosi 18 lat, 6 miesięcy i 16 dni okresów składkowych oraz
1 rok, 1 miesiąc i 14 dni okresów nieskładkowych, co łącznie wynosi 19 lat i 8
miesięcy.
Sąd pierwszej instancji ustalił i ocenił, że do stażu pracy A. R.
uwzględnionego przez organ rentowy należy zaliczyć dodatkowo jako okres
składkowy okres od 1 września 1968 r. do 18 czerwca 1970 r., tj. 1 rok, 9 miesięcy i
18 dni. Swoje ustalenie Sąd Okręgowy oparł na świadectwie pracy ubezpieczonego
z 26 stycznia 1977 r. wystawionym przez Przedsiębiorstwo Instalacji
Przemysłowych „I.” Ze świadectwa tego wynika, że ubezpieczony był zatrudniony w
tym przedsiębiorstwie od 1 września 1968 r. do 18 czerwca 1970 r. jako uczeń, a
następnie od 23 maja 1973 r. na stanowisku montera. Zdaniem Sądu pierwszej
instancji, ubezpieczony udowodnił przedstawionym dokumentem okres zatrudnienia
w charakterze ucznia bez konieczności przedstawiania żądanej przez organ
rentowy indywidualnej umowy o naukę zawodu.
Sąd Okręgowy ustalił i ocenił ponadto, że ubezpieczonemu należy zaliczyć
jako okres składkowy okres od 3 grudnia 1981 r. do 20 lutego 1983 r. (łącznie 1 rok,
2 miesiące i 18 dni) z uwagi na przedstawione przez żonę ubezpieczonego A. R.
zaświadczenie z 28 lutego 2012 r. wystawione przez „S.” T. S.A. z którego wynika,
że A. R. zatrudniony był w „S.” Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców w K. na
podstawie umowy zlecenia od 3 grudnia 1981 r. do 20 lutego 1983 r. jako
roznosiciel mleka i od wykazanych w tym zaświadczeniu pobranych przez niego
wynagrodzeń „S.” odprowadzało składki do ZUS. W ocenie Sądu pierwszej
instancji, brak jest podstaw prawnych do zaliczenia do stażu pracy A. R. okresów
zatrudnienia jego żony K. R. na podstawie umowy zlecenia zawartej przez nią ze
4
„S.”, wynikających z zaświadczenia z 20 kwietnia 2012 r., chociaż – jak twierdzi K.
R. – to mąż A. R. wykonywał za nią pracę.
Podsumowując, Sąd Okręgowy ustalił, że do stażu pracy uwzględnionego
przez organ rentowy (19 lat i 8 miesięcy), należało zaliczyć dodatkowo, jako okresy
składkowe: okres od 1 września 1968 r. do 18 czerwca 1970 r. i okres od 3 grudnia
1981 r. do 20 lutego 1983 r. co, w obliczeniach Sądu Okręgowego, daje łącznie
okres 22 lat, 8 miesięcy i 6 dni okresów składkowych i nieskładkowych.
Powołując się na dokonaną ustawą z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 187,
poz. 1112) nowelizację art. 58 ustawy emerytalnej, Sąd Okręgowy stwierdził, że
ubezpieczony nie spełnił warunków koniecznych do przyznania prawa do spornego
świadczenia, ponieważ nie posiadał wymaganego okresu składkowego
nieskładkowego wynoszącego 25 lat. W celu nabycia prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy A. R. musiałby legitymować się okresem składkowym i
nieskładkowym wynoszącym 5 lat w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed
zgłoszeniem wniosku o rentę, tj. w okresie od 1 lipca 2001 r. do 30 czerwca 2011 r.,
lub przed dniem powstania niezdolności do pracy w rozumieniu rentowym, czyli od
4 sierpnia 2001 r. do dnia 2 sierpnia 2011 r. Ubezpieczony tego warunku nie
spełnił, wobec czego brak było podstaw do zmiany zaskarżonej decyzji i przyznania
prawa do spornego świadczenia.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła K. R. ponosząc, że w
związku z uzyskaniem przez nią zaświadczeń potwierdzających: zatrudnienie jej
męża w Zakładach Piwowarskich w T. w okresie od 13 października 1980 r. do 22
sierpnia 1981 r. i w Wojewódzkiej Spółdzielni Transportu Wiejskiego w T. w okresie
od 28 marca 1983 r. do 12 czerwca 1984 r. oraz zarejestrowanie jej męża jako
bezrobotnego w Powiatowym Urzędzie Pracy w T. z prawem do zasiłku w okresach
od 28 kwietnia do 26 maja 1990 r., od 4 lipca do 14 października 1990 r., od 24
września do 31 grudnia 1995 r. i od 1 stycznia do 23 września 1996 r., należy
przyjąć, że spełniał on wymagania dotyczące stażu ubezpieczeniowego dla
przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy. Wniosła o ponowne rozpoznanie
sprawy i uwzględnienie dostarczonych dokumentów.
5
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 11 września 2013 r., uwzględnił apelację i
zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i
przyznał odwołującej się K. R. i zainteresowanej E. R. prawo do niezrealizowanych
świadczeń po A. R. za okres od 1 lipca 2011 r. do 4 lutego 2012 r.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że zgodnie z art. 57 ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił
łącznie następujące warunki: jest niezdolny do pracy, ma wymagany okres
składkowy i nieskładkowy a niezdolność do pracy powstała w okresach, o których
mowa w art. 57 ust. 1 pkt 3. Do 23 września 2011 r. obowiązywał ust. 2 art. 57
ustawy emerytalnej, który stanowił, że przepisu ust. 1 pkt 3 nie stosuje się do
ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny
do pracy. Na bazie tego przepisu została podjęta uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006 nr 19-20,
poz. 305), w której przyjęto, że renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje
ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do
pracy (art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej), bez potrzeby wykazywania
przewidzianego w art. 58 ust. 2 ustawy pięcioletniego okresu składkowego i
nieskładkowego, przypadającego w ciągu dziesięciolecia przed zgłoszeniem
wniosku o rentę lub przed powstaniem niezdolności do pracy.
Ustawą z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 187, poz. 1112) w art. 58 dodano
ust. 4 w brzmieniu: przepisu ust. 2 nie stosuje się do ubezpieczonego, który
udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6, wynoszący co najmniej 25 lat
dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.
Mając na uwadze przytoczone regulacje prawne Sąd Apelacyjny ustalił, że
ubezpieczony spełnił warunki do przyznania prawa do spornego świadczenia.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego ubezpieczonemu do stażu pracy, jako okres
składkowy, należy zaliczyć (na podstawie przedstawionego w toku procesu
świadectwa pracy) zatrudnienie w Zakładach Piwowarskich w T. od 13 października
6
1980 r. do 22 sierpnia 1981 r., gdzie ubezpieczony zatrudniony był jako palacz
kotłów przemysłowych. Podobnie należy zaliczyć do stażu ubezpieczeniowego (na
podstawie przedstawionego w toku procesu świadectwa pracy) zatrudnienie w
Wojewódzkiej Spółdzielni Transportu Wiejskiego w T. w okresie od 28 marca 1983
r. do 12 czerwca 1984 r., gdzie ubezpieczony był zatrudniony jako ładowacz. Sąd
Apelacyjny uwzględnił ponadto jako okres składkowy zatrudnienie ubezpieczonego
w T. S.A. w T. w okresie od 4 lipca do 31 sierpnia 1988 r., gdzie ubezpieczony
zatrudniony był jako robotnik transportu, co wynika ze świadectwa pracy złożonego
w toku procesu.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, doliczenie powyższych okresów zatrudnienia
jako okresów składkowych pozwala na ocenę, że ubezpieczony legitymuje się
wymaganym w poprzednio obowiązującym stanie prawnym 25-letnim okresem
składkowym i nieskładkowym.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego w okolicznościach faktycznych rozpoznawanej
sprawy należy zastosować art. 58 ustawy emerytalnej w brzmieniu obowiązującym
przed nowelizacją dokonaną ustawą z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ponieważ
ubezpieczony złożył wniosek o sporne świadczenie 1 lipca 2011 r., a nowelizacja
art. 58 ustawy weszła w życie 23 września 2011 r.
Zgodnie z art. 136 ust. 1 ustawy emerytalnej, w razie śmierci osoby, która
zgłosiła wniosek o świadczenia określone ustawą, świadczenia należne jej do dnia
śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z którymi prowadziła wspólne
gospodarstwo domowe, a w razie ich braku – małżonkowi i dzieciom, z którymi
osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku –
innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu
pozostawała ta osoba.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że skoro ubezpieczony spełnił warunki do
przyznania mu prawa do spornego świadczenia, odwołującej się żonie
ubezpieczonego K. R. i zainteresowanej córce ubezpieczonego E. R. przysługuje
prawo do niezrealizowanych świadczeń od dnia złożenia wniosku o rentę do dnia
zgonu ubezpieczonego.
7
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł w imieniu organu
rentowego jego pełnomocnik, zaskarżając wyrok ten w całości.
Skarga kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia przepisów prawa
materialnego, a mianowicie: 1) art. 57 ust. 2 w związku z ust. 1 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.) przez przyjęcie, że zmarły spełniał przesłanki do
przyznania mu prawa do renty, w szczególności wykazał 25 lat stażu
ubezpieczeniowego; 2) art. 136 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, przez przyjęcie, że istnieje niezrealizowane
świadczenie, do którego prawo mają K. R. i E. R.
Konieczność przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznawania pełnomocnik
skarżącego uzasadnił tym, że skarga jest oczywiście zasadna, z uwagi na
oczywiste naruszenie art. 136 ust. 1 w związku z art. 57 ust. 2 w związku z ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przez
błędne zastosowanie i przyznanie prawa do niezrealizowanych świadczeń z tytułu
renty, mimo niespełnienia przez ubezpieczonego łącznie wszystkich przesłanek do
jej uzyskania, to jest mimo niewykazania 25 lat okresów składkowych i
nieskładkowych.
Skarżący organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
oddalenie odwołania ubezpieczonej, ewentualnie o uchylenie tego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie na rzecz organu
rentowego kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy.
Zgodnie z art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (zwanej dalej ustawą emerytalną), renta z tytułu niezdolności do pracy
przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki: 1) jest
niezdolny do pracy; 2) ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
3) niezdolność do pracy powstała w okresach szczegółowo wymienionych w art. 57
ust. 1 pkt 3. Przepisu art. 57 ust. 1 pkt 3 (dotyczącego czasu powstania
8
niezdolności do pracy) nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres
składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla
mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Ponieważ niezdolność
zmarłego ubezpieczonego A. R. nie powstała w okresach wymienionych w art. 57
ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej, miało do niego zastosowanie wymaganie
wynikające z art. 57 ust. 2 ustawy dotyczące udowodnienia okresów składkowych i
nieskładkowych wynoszących w tym przypadku 25 lat. Spełnienie warunku
całkowitej niezdolności do pracy nie było kwestionowane przez organ rentowy.
Organ rentowy ustalił w toku postępowania przedsądowego, na podstawie
dostępnych dokumentów, że okresy składkowe i nieskładkowe (ogólny staż
ubezpieczeniowy) A. R. obejmują łącznie 19 lat i 8 miesięcy.
Sąd Okręgowy uznał, na podstawie dowodów zgromadzonych i ocenionych
w toku postępowania sądowego, że do stażu ubezpieczeniowego uwzględnionego
przez organ rentowy należy doliczyć dodatkowo jako okresy składkowe: okres
nauki zawodu od 1 września 1968 r. do 18 czerwca 1970 r. (1 rok, 9 miesięcy i 18
dni) oraz okres zatrudnienia w „S.” Wojewódzkiej Spółdzielni na podstawie umowy
zlecenia od 3 grudnia 1981 r. do 20 lutego 1983 r. (1 rok, 2 miesiące i 18 dni).
Łącznie okresy składkowe doliczone przez Sąd Okręgowy obejmowały 3 lata i 6
dni.
Dalsze okresy składkowe doliczył do stażu ubezpieczeniowego Sąd
Apelacyjny, uwzględniając dokumenty złożone w toku postępowania apelacyjnego:
okres zatrudnienia w Zakładach Piwowarskich w T. od 13 października 1980 r. do
22 sierpnia 1981 r. (10 miesięcy i 11 dni), okres zatrudnienia w Wojewódzkiej
Spółdzielni Transportu Wiejskiego w T. od 28 marca 1983 r. do 12 czerwca 1984 r.
(1 rok, 2 miesiące i 16 dni) oraz okres zatrudnienia w T. S.A. od 4 lipca 1988 r. do
31 sierpnia 1988 r. (1 miesiąc i 28 dni).
Według obliczeń skarżącego, przedstawionych w uzasadnieniu skargi
kasacyjnej, łącznie zaliczono ubezpieczonemu do stażu ubezpieczeniowego 24 lata
11 miesięcy i 3 dni okresów składkowych i nieskładkowych zamiast wymaganych
25 lat. Tym samym ubezpieczony nie mógł nabyć prawa do renty, w konsekwencji
czego K. R. i E. R. nie mogły nabyć prawa do niezrealizowanych świadczeń
9
przysługujących ich zmarłemu ojcu i mężowi, ponieważ on sam nie nabył do nich
prawa.
Zarzut kasacyjny dotyczący naruszenia prawa materialnego (art. 57 ust. 2 w
związku z ust. 1 oraz art. 136 ust. 1 ustawy emerytalnej) jest w tej sytuacji
uzasadniony. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego nie wynika
bowiem, w jaki sposób Sąd ten dokonał wyliczenia okresów składkowych i
nieskładkowych w sposób pozwalający na ocenę, że „ubezpieczony legitymuje się
wymaganym na tle poprzednio obowiązujących przepisów 25-letnim okresem
składkowym i nieskładkowym”.
Niespełnienie wyznaczonych ustawowo wymagań dotyczących nabycia
prawa do świadczenia uniemożliwia uzyskanie odpowiednich świadczeń.
Jednocześnie brak jest podstaw prawnych do dokonywania wykładni rozszerzającej
lub funkcjonalnej bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa ubezpieczeń
społecznych. Sąd Najwyższy wielokrotnie zwracał uwagę, że „przepisy prawa
ubezpieczenia społecznego mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Tworzą
system prawa ścisłego, zamkniętego. Nie mogą być przeto interpretowane
rozszerzająco, zwłaszcza przy zastosowaniu reguł wykładni aksjologicznej” (wyrok
Sądu Najwyższego z 8 grudnia 2005 r., I UK 104/05, LEX nr 176313).
Z dotychczas dokonanych ustaleń faktycznych (wiążących w postępowaniu
kasacyjnym – art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika, że ani zmarły ubezpieczony, ani jego
następcy prawni nie wykazali 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, a
jedynie 24 lata 11 miesięcy i 1 dzień (według wyliczeń Sądu Najwyższego, według
wyliczeń organu rentowego – 24 lata, 11 miesięcy i 3 dni). Z dotychczasowych
ustaleń wynika, że A. R. nie mógł nabyć prawa do renty, a tym samym K. R. i E. R.
nie mogły nabyć prawa do niezrealizowanych świadczeń po zmarłym mężu i ojcu.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.