Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 52/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania M. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę rodzinną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 4 czerwca 2013 r. Sąd Apelacyjny, Wydział III Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację M. B. od wyroku Sądu Okręgowego w
K. VII Wydział Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 października 2012 r.
2
oddalającego odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 12 lipca 2011 r., odmawiającej mu renty rodzinnej po zmarłym
ojcu J. B. wobec braku całkowitej niezdolności do pracy wnioskodawcy.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy Sąd Okręgowy uznał, że
wnioskodawca nie spełnia warunków z art. 67 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej jako ustawa o emeryturach i
rentach) wymaganych do przyznania renty rodzinnej. Z opinii biegłych lekarzy
specjalistów z zakresu neurologii i psychiatrii wynika, że stwierdzone u
wnioskodawcy schorzenia nie powodowały całkowitej niezdolności do pracy przed
16 rokiem życia, a także nie ograniczają jego zdolności do pracy, nie jest
całkowicie niezdolny do pracy. W trzech kolejnych opiniach uzupełniających biegła
psychiatra podtrzymała wykluczyła u wnioskodawcy schizofrenię paranoidalnej, a
objawy otępienne co przy poziomie inteligencji w obszarze przeciętnym może co
najwyżej skutkować orzeczeniem częściowej niezdolności do pracy. Sąd Okręgowy
uznał, że zbędne jest powoływanie biegłego psychologa, „skoro opinia taka
nosząca datę 18 marca 2011 r. potwierdziła dokonane przez biegłą rozpoznanie”.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawcy, uznając, że spór w sprawie
dotyczył wyjaśnienia kontrowersji, „czy wnioskodawca stał się osobą całkowicie
niezdolną do pracy przed ukończeniem 16 roku życia i czy taka niezdolność istnieje
nadal, albo ewentualne ponowne powstanie tej niezdolności nastąpiło nie później,
niż w ciągu 18 miesięcy od ustania poprzedniej”. Z zebranego w sprawie materiału
dowodowego wynika, że wnioskodawca, urodzony 26 listopada 1975 r., ukończył
naukę zawodu piekarza w dniu 11 lutego 1991 r. (jeszcze przed ukończeniem 16
roku życia), a następnie podjął zatrudnienie w Zakładzie Poligrafii jako robotnik
gospodarczy w okresie od 1 grudnia 1993 r. do 30 czerwca 1994 r. Po ustaniu
zatrudnienia w dniu 27 lipca 1994 r. wystąpił z wnioskiem o przyznanie mu renty
inwalidzkiej. Decyzją z dnia 30 września 1994 r. Organ rentowy przyznał mu rentę
inwalidzką według II grupy w uwzględnieniu orzeczenia Obwodowej Komisji
Lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia z dnia 6 grudnia 1993 r.,
zaliczającego wnioskodawcę okresowo do II grupy inwalidów (termin badania
kontrolnego wyznaczono na 1996 r.) . Świadczenie to wnioskodawca pobierał do
3
28 lutego 1997 r. Po tym terminie wnioskodawca orzeczeniem Wojewódzkiej
Komisji do spraw inwalidztwa i zatrudnienia z dnia 29 stycznia 1997 r., wydanym po
badaniu kontrolnym, był zaliczony do III grupy inwalidów, która stała się rentą z
tytułu częściowej niezdolności do pracy. Natomiast po kolejnym badaniu
wnioskodawca orzeczeniem z dnia 9 marca 2000 r. był uznany za zdolnego do
pracy i w związku z tym decyzją z dnia 24 marca 2000 r. organ rentowy wstrzymał
od dnia 1 kwietnia 2000 r. wypłatę świadczenia. Odwołanie od tej decyzji zostało
oddalone wyrokiem Sądu Okręgowy z dnia 22 marca 2002 r. Do chwili obecnej
wnioskodawca pobiera rentę socjalną, przyznaną mu decyzją organu rentowego z
dnia 1 października 2003 r. w oparciu o orzeczenie Obwodowej Komisji lekarskiej z
dnia 16 grudnia 1991 r., zaliczające wnioskodawcę do „II grupy inwalidów od
dzieciństwa - trwale”. Orzeczenie to zostało wydane do celów nierentownych, o
czym świadczy symbol badania 03/303. W okresie od dnia 1 stycznia 2004 r. do
dnia 31 sierpnia 2005 r. wnioskodawcy przyznano dodatek pielęgnacyjny.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny uznał, że wnioskodawca
nie spełnia warunków do nabycia prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu,
ponieważ „brak jest podstaw do przyjęcia, że całkowita niezdolność do pracy
powstała u niego przed 16 rokiem życia co potwierdzają orzeczenia Komisji
Lekarskich wydane w sprawie o rentę inwalidzką. Całkowita niezdolność do pracy
powstała u wnioskodawcy w grudniu 1991 r., a więc już po ukończeniu przez niego
16-tego roku życia. Gdyby nawet przyjąć, że wnioskodawca stał się całkowicie
niezdolny do pracy przed ukończeniem tego wieku, to niezdolność ta trwała do
dnia 28 lutego 1997 r., kiedy to prawomocną decyzją z dnia 14 lutego 1997 r.
organ rentowy „dokonał zmiany wysokości świadczenia rentowego i od dnia 1
marca 1997 r. przyznał wnioskodawcy rentę według trzeciej grupy inwalidów. Od
decyzji tej M. B. nie wniósł odwołania”. Sąd ubezpieczeń społecznych jest
związany ostateczna decyzją, od której strona nie wniosła odwołania w trybie art.
4779
k.p.c. ani nie podważyła jej skuteczności w inny prawem przewidziany
sposób. Ponadto skoro wypłata świadczenia rentowego została wstrzymana
decyzją organu rentowego od dnia 1 kwietnia 2000 r., a odwołanie wnioskodawcy
zostało oddalone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w K., który „ma
także dla Sądu orzekającego w niniejszej sprawie, moc wiążącą”. W konsekwencji,
4
„brak było podstaw do prowadzenia postępowania dowodowego w celu
wyjaśnienia czy wnioskodawca jest całkowicie niezdolny do pracy oraz, kiedy
powstała ta niezdolność, gdyż okoliczności te wyjaśniły już zarówno prawomocne
decyzje organu rentowego jak i powołany wyrok”.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego: art. 68 § 1 pkt. 3 w związku z art. 72 ustawy o emeryturach i rentach
przez ich błędną wykładnię przez „pominięcie czy skarżący spełniał warunki
uznania za niezdolnego do pracy przed ukończeniem 16 roku życia, nadto błędnym
ustaleniu że powód nie jest aktualnie całkowicie niezdolny do pracy i do
samodzielnej egzystencji, oraz że minął termin wobec powoda na przywrócenie
renty rodzinnej, gdy tymczasem w materiału dowodowego wynika, że skarżącemu
w wieku 16 lat, na postawie dokumentu o stanie zdrowia z dnia 3 listopada 1991 r.
Komisja do spraw inwalidztwa i zatrudnienia zaliczyła go do II grupy inwalidzkiej
decyzją z dnia 16 grudnia 1991 r., jego stan zdrowia nigdy nie uległ znaczącej
poprawie, a obecne objawy co prawda umożliwiają mu staranie się o zatrudnienie
jednak uniemożliwiają utrzymanie samodzielnego zatrudnienia na dłużej, co jest
jednoznaczne z brakiem zdolności do podjęcia pracy”.
W skardze zarzucono także naruszenie przepisów postępowania: art. 227
k.p.c. w związku z 278 § 1 k.p.c. przez nieuwzględnienie wniosku skarżącego o
dopuszczenie dowodu z dodatkowej opinii biegłego psychiatry i biegłego
psychologa w celu badania jego stanu zdrowia pod kontem jego zdolności do pracy
zawodowej.
Zdaniem skarżącego, w sprawie występuje potrzeba wykładni art. 68 § 1 pkt
3 w związku z art. 72 ustawy o emeryturach i rentach w zakresie ustalającym
prawo do renty rodzinnej „w sytuacji, gdy uprawniony utracił zdolność do pracy
przed ukończeniem 16 roku życia, a to czy uprawniony starający się o przyznanie
renty rodzinnej w oparciu o art. 68 § 1 pkt 3 tej ustawy musi wykazać, że
niezdolność która powstała u niego przed ukończeniem 16 roku życia, istnieje
nieprzerwanie do dnia, w którym uprawniony stara się o rentę, czy jest nadto
termin do ubiegania się o rentę na podstawie art. 68 § 1 pkt 3 ustawy o
emeryturach i rentach”, a także „czy w razie gdy odpadła przyczyna przyznania
uprawnionemu renty rodzinnej, to czy w efekcie ponownego stwierdzenia
5
niezdolności do pracy uprawnionego czy przysługuje mu prawo (poza prawem z
art. 72 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) do ponownego ubiegania się do
wypłaty renty rodzinnej”.
W ocenie skarżącego, art. 68 § 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach nie
wymaga, aby niezdolność do pracy oraz do samodzielnej egzystencji istniała
nieprzerwanie w sposób ciągły przed ukończeniem przez uprawnionego 16 roku
życia i istniała nieprzerwanie nadal do dnia ubiegania się o rentę. Renta rodzinna
jest świadczeniem w zasadzie bezterminowym, o które uprawniony może się
starać w każdym czasie (o ile predestynuje go do tego jego stan zdrowia), chociaż
może być przyznana okresowo, jak również może ulec wstrzymaniu w przypadku
ustąpienia całkowitej niezdolności do pracy. Wprawdzie art. 72 tej ustawy wskazuje
termin przywrócenia wypłaty renty rodzinnej, jednak w „żaden sposób nie wynika z
niego zakaz ubiegania się o wypłatę renty w innym terminie”. Ponadto Sąd
Apelacyjny całkowicie pominął materiał dowodowy, z którego wynika, że skarżący
był niezdolny do podjęcia zatrudnienia tak przed ukończeniem 16 roku życia, jak i
obecnie w dacie ubiegania się o rentę. Decyzją z dnia 16 grudnia 1991 r. wydaną
na postawie dokumentu o stanie zdrowia wystawionego dnia 3 listopada 1991 r., a
zatem przed ukończeniem przez niego 16-tego roku życia, zaliczono go bowiem do
II grupy inwalidzkiej trwale i od dzieciństwa, jego matce „została z tego tytułu
przydzielona wcześniejsza emerytura dla osób opiekujących się dziećmi specjalnej
troski, a skarżący od kilku lat pobiera rentę socjalną z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy oraz zasiłek pielęgnacyjny”. Jego stan zdrowia nigdy nie uległ znaczącej
poprawie, a nasilone otępienne problemy osobowościowe, paranoja, wrogość,
halucynacje i urojenia o cechach zaburzeń paranoidalnych i schizofrenii nie zostały
prawidłowo zdiagnozowane przez biegłą psychiatrę, a wykluczają one podjęcie
jakiegokolwiek zatrudnienia.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i uchylenie
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego oraz przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi w innym składzie, a także rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego orzeczenia i rozstrzygnięcie sprawy co do istoty, a także o
zasądzenie pełnomocnikowi z urzędu strony skarżącego kosztów nieopłaconej
6
pomocy prawnej, w wysokości ustalonej według norm przepisanych, które ani w
części ani w całości nie zostały na jego rzecz uiszczone.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwione podstawy, ponieważ zaskarżony
wyrok zapadł przedwcześnie z kontrowersyjnym uzasadnieniem wydanego
orzeczenia oraz bez dostatecznego wyjaśnienia rozbieżności faktycznych i
prawniczych dotyczących ustalenia rozmiaru (stanu) spornej niezdolności do pracy.
W ocenie Sądu Najwyższego, nieuzasadnione było zakwestionowanie po wielu
latach przez Sąd drugiej instancji okoliczności i uzasadnienia stanu całkowitej
niezdolności do pracy ujawnionej przed 16-tym rokiem życia wnioskodawcy. Taki
stan był ustalony wprawdzie po ukończeniu przez skarżącego 16 roku życia, ale z
orzeczenia Obwodowej Komisji Lekarskiej ZUS z dnia 16 grudnia 1991 r. wynikało,
że inwalidztwo według ówczesnej II grupy inwalidztwa było stanem istniejącym „od
dzieciństwa-trwale”, a zatem bez wątpienia taki rozmiar niezdolności do pracy
powstał do ukończenia przez wnioskodawcę 16 lat (art. 68 ust. 1 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach). Ponadto w dalszym okresie, tj. od 20 czerwca 1994 r.
wnioskodawca pobierał okresowo rentę inwalidzką drugiej grupy inwalidów, która w
aktualnym stanie prawnym odpowiada rencie z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy. Takie okoliczności sprawy wykluczały zasadność zakwestionowania istnienia
stanu całkowitej niezdolności do pracy powstałego u wnioskodawcy przed
ukończeniem przezeń 16 lat co najmniej do końca okresu pobierania renty
inwalidzkiej drugiej grupy. Dopiero bowiem od 1 marca 1997 r. do 31 marca 2000 r.
wnioskodawcy przysługiwało świadczenie z „dawnej III grupy inwalidów, która
ex lege stała się rentą z tytułu częściowej niezdolności do pracy”, którą następnie
utracił wskutek uznania go za zdolnego do pracy po upływie terminu do
zaskarżenia prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego z dnia 22 marca 2002 r.,
oddalającego odwołanie wnioskodawcy od negatywnej decyzji rentowej.
Nie oznacza to jednak, że prawomocność wymienionego wyroku ma
bezterminowo wiążący lub decydujący (przesądzający) walor prawny w procesie o
inny rodzaj świadczenia rentowego, jakim jest renta rodzina. W aktualnym sporze
7
chodzi o zweryfikowanie istnienia stanu całkowitej niezdolności do pracy dla celów
potencjalnego przysługiwania prawa do renty rodzinnej, co oznacza, że
okoliczności istotne z punktu widzenia wcześniejszego prawomocnego
negatywnego osądu innej sprawy (odwołania od negatywnej decyzji w sprawie o
rentę z tytułu niezdolności do pracy), nie mają charakteru „bezterminowej”
prawomocności ani wiążąco przesądzającego waloru prawnego lub dowodowego w
innej sprawie o rentę rodzinną, który ten wyrok może i powinien dotyczyć tylko
tego, co w związku z podstawą sporu o inne świadczenie rentowe stanowiło
wcześniej przedmiot rozstrzygnięcia (por. art. 366 k.p.c.). Inaczej rzecz ujmując,
wcześniejszy negatywny prawomocny osąd sprawy o renty z tytułu niezdolności do
pracy nie zawsze wyklucza ustalenie prawa do renty rodzinnej, gdyby kolejne
postępowanie dowodowe ujawniło przesłanki do ustalenia spornego prawa w nowej
sprawie o rentę rodzinną. Wcześniejszy prawomocny wyrok negatywnie osądzający
sprawę o rentę z tytułu niezdolności do pracy nie zawsze stanowi niepodważalną
przeszkodę w ustaleniu prawa do innego świadczenia rentowego - renty rodzinnej,
uzależnionej od stanu całkowitej niezdolności do pracy, jeżeli skarżący pobiera
rentę socjalną, która przysługuje po ustaleniu całkowitej niezdolnej do pracy w
dzieciństwie z powodu naruszenia sprawności organizmu przed ukończeniem 18-
tego roku życia (art. 4 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie
socjalnej, jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 982).
W zaskarżonym wyroku brak odniesienia biegłej oraz Sądów obu instancji
do przysługiwania wnioskodawcy prawa do renty socjalnej z tytułu niemal tożsamej
przesłanki wymaganej do ustalenia spornego prawa do renty rodzinnej,
tj. całkowitej niezdolności do pracy, która nie była kontestowana przez organ
rentowy w sprawie o rentę socjalną. Wszystko to wymaga ponownego i
przekonującego zweryfikowania zarzutów skargi kasacyjnej w zakresie stanu
zdrowia i stopnia niezdolności do pracy skarżącego, który w szczególności
uporczywie podtrzymuje twierdzenia o ciężkich dolegliwościach psychiatrycznych o
cechach zaburzeń paranoidalnych i schizofrenii, które mogą degradować jego
osobowość w stopniu wykluczającym podjęcie i świadczenie pracy zarobkowej, bez
względu na jego fizyczne możliwości wykonywania nadzorowanych prostych robót
fizycznych. Tymczasem w reakcji na liczne zarzuty przeciwko uzyskanym w tej
8
sprawie opiniom lekarskim ta sama biegła psychiatra wskazywała na symulację
objawów psychotycznych oraz postawę roszczeniową skarżącego, potwierdzanych
jego informacjami, że „nie podejmuje stałej zalecanej opieki psychologicznej i
psychiatrycznej, ani leczenia odwykowego (…) ma sprawy związane z długami
komorniczymi, długi zaciągał - robiąc zakupy na raty i nie płacąc za towar. Obecnie
niczym się nie zajmuje, przebywa w domu, słucha muzyki (…), nic nie robi, ogląda
TV”, itp. Jednak bez ostatecznego i przekonującego zweryfikowania twierdzeń o
ciężkich schorzeniach psychiatrycznych (paranoi i schizofrenii) oraz bez prawniczej
konfrontacji uzyskanych opinii biegłych do przysługującej przecież skarżącemu
renty socjalnej, według niemal tożsamej przesłanki całkowitej niezdolności do
pracy, wymaganej do ustalenia spornego prawa do renty rodzinnej, należało uznać,
że zaskarżony wyrok zapadł przedwcześnie, w tym z nieuzasadnionym
pominięciem wnioskowanego dowodu z dodatkowej opinii innych biegłych z
zakresu zgłaszanych przez skarżącego chorób.
Przy ponownym wyrokowaniu Sąd Apelacyjny powinien mieć także na
uwadze to, że rozbieżności jurysdykcyjne dotyczące kwestii temporalnych objętych
sformułowanymi w skardze kasacyjnej zagadnieniami prawnym rozstrzygnął skład
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego w uchwale z dnia z dnia 29 września 2006 r.,
II UZP 10/06 (OSNP), uznając, że dziecko, które stało się całkowicie niezdolne do
pracy i samodzielnej egzystencji po osiągnięciu wieku określonego w art. 68 ust. 1
pkt 1 lub 2 ustawy o emeryturach i rentach, nie nabywa prawa do renty rodzinnej na
podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy. Oznacza to, że niepodważalnie
potwierdzona od dzieciństwa całkowita niezdolność skarżącego do pracy powinna
potencjalnie istnieć stale i nadal w dacie ubiegania się o sporne prawo do renty
rodzinnej, jednak bez przesądzającego negatywnego ustalenia wpływu okresowego
braku (domniemania ustania) całkowitej niezdolności do pracy w tym spornym
zakresie na podstawie okoliczności faktycznych i prawnych wynikających z
prawomocnego wyroku wydanego w innej rodzajowo sprawie rentowej (o rentę z
tytułu niezdolności do pracy). W dotychczasowym stanie sprawy Sąd Najwyższy
nie mógł pozytywnie ani negatywnie zweryfikować zaskarżonego osądu sprawy
niedojrzałej do prawidłowego wyrokowania.
9
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c., pozostawiając Sądowi drugiej instancji orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego, w tym obowiązek przyznania pełnomocnikowi
z urzędu skarżącego kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej w
postępowaniu kasacyjnym od Skarbu Państwa - Sądu, który ustanowił go
pełnomocnikiem.