Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 276/12
POSTANOWIENIE
Dnia 15 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z wniosku Polskich Sieci Elektroenegetycznych S.A. w W. ( poprzednio:
Polskie Sieci Elektroenergetyczne O. S.A. w K. )
przy uczestnictwie A. C. i Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta C.
o stwierdzenie nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w C.
z dnia 12 stycznia 2012 r.
oddala skargę i obciąża uczestników kosztami postępowania
kasacyjnego w zakresie w jakim je ponieśli.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 27 września 2011 r. Sąd Rejonowy w C. oddalił
wniosek Polskich Sieci Elektroenergetycznych O. S.A. w K. (obecnie Polskich Sieci
Elektroenergetycznych S.A. w W.) o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie z
dniem 2 stycznia 1975 r. służebności gruntowej obciążającej nieruchomość
uczestniczki postępowania A. C., położoną w C. przy ul. L. 305, polegającej na
zapewnieniu każdoczesnemu właścicielowi linii energetycznej 400 kV relacji „J.-T."
nieodpłatnego prawa dostępu, przechodu i przejazdu w celu wykonywania
eksploatacji, konserwacji, remontów, przeprowadzania innych napraw oraz
wymiany słupów, przewodów lub innych niezbędnych elementów przechodzącej
przez tę nieruchomość linii energetycznej.
Apelację wnioskodawcy od tego orzeczenia Sąd Okręgowy w C. oddalił
postanowieniem z dnia 12 stycznia 2012 r.
Sądy ustaliły, że uczestniczka postępowania A. C. jest właścicielką
nieruchomości wskazanej we wniosku, nad którą przebiega linia energetyczna
o napięciu 400 kV relacji „J.-T." (poprzednio „J.-M."), wybudowana w 1963 r. na
podstawie decyzji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w C. z dnia 29
października 1962 r. wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 12
marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (tekst jedn.: Dz. U.
z 1974 r., Nr 10, poz.64 ze zm., dalej powoływanej jako „u.z.t.w.n.”). Po odbiorze
technicznym dokonanym dnia 21 listopada 1963 r. linia była eksploatowana,
konserwowana i przeglądana. Czynności te wykonywały kolejno Zakłady
Energetyczne Okręgu […], potem Zakład Energetyczny C. w C., a następnie - po
podziale przedsiębiorstw państwowych i kolejnych przekształceniach
własnościowych - linia jest składnikiem majątku przedsiębiorstwa wnioskodawcy.
Sąd Rejonowy uznał, że nie może być uwzględniony wniosek, w którym nie
oznaczono nieruchomości władnącej, a ponadto stwierdził, że wnioskodawcy służy
ograniczone prawo rzeczowe do korzystania z nieruchomości uczestniczki,
o charakterze służebności, której źródłem jest decyzja administracyjna z 1962 r.,
będące wystarczającą podstawą do korzystania przez wnioskodawcę z tej
nieruchomości. W konsekwencji wnioskodawca korzysta z nieruchomości,
3
wykonując przysługujące mu prawo, wobec czego nie może nabyć tożsamego
treściowo prawa w drodze zasiedzenia.
Oddalając apelację Sąd Okręgowy podkreślił, że władztwo wykonywane
przez wnioskodawcę w stosunku do nieruchomości uczestniczki nie mogło
prowadzić do zasiedzenia służebności, ponieważ na podstawie decyzji
administracyjnej prawo to już zostało nabyte, wobec czego władztwo
wnioskodawcy stanowiło wykonywanie prawa, nie została więc spełniona
przesłanka zasiedzenia w postaci posiadania nieruchomości w zakresie
nieprzysługującego prawa. Zdaniem Sądu, temu samemu podmiotowi nie mogą
przysługiwać różne władztwa o identycznym zakresie.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną złożył wnioskodawca,
zaskarżając je w całości. W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach z art.
3983
§ 1 k.p.c. zarzucił naruszenie przepisów postępowania - art. 386 § 4 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 610 § 1 1
k.p.c. w zw. z art. 677 k.p.c., art. 217 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391§ 1 k.p.c. i art. 13
§ 2 k.p.c. i art. 381 k.p.c., a ponadto naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię art. 352 § 1 k.c. i art. 292 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c., błędną wykładnię
art. 35 ust. 1 ustawy o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości oraz błędną
wykładnię i niezastosowanie art. 292 w zw. z art.172 § 1 i art. 244 k.c. i art. 285 § 1
k.c. We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia w
całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w C. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wszystkie zarzuty kasacyjne podniesione przez skarżącego, niezależnie od
tego, w ramach której z podstaw zostały zgłoszone, wiążą się z problemem
materialno-prawnym, spornym w orzecznictwie, sprowadzającym się do pytania czy
wykonywanie przez wnioskodawcę (jego poprzedników prawnych) uprawnień
wynikających z decyzji wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n., prowadzi
do nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treścią
służebności przesyłu. Z uwagi na stwierdzone rozbieżności w rozstrzyganiu tego
zagadnienia w orzeczeniach Sądu Najwyższego, skład rozpoznający skargę
4
kasacyjną przedstawił je do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego. W dniu 8 kwietnia 2014 r. podjęta została przez Sąd Najwyższy
w powiększonym składzie uchwała (III CZP 87/13, OSNC 2014/7-8/68),
wyjaśniająca, że wykonywanie uprawnień w zakresie wynikającym z decyzji
wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n., stanowiącej tytuł prawny do ich
wykonywania, nie prowadzi do nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej
odpowiadającej treści służebności przesyłu. Po rozważeniu charakteru służebności
gruntowych w tym służebności przesyłu i przedstawieniu publicznoprawnych
rozwiązań ustawowych dotyczących wywłaszczenia, Sąd Najwyższy stwierdził
w uzasadnieniu tej uchwały, że również instytucja przewidziana w art. 35 u.z.t.w.n.
uważana była za formę wywłaszczenia, przy czym dominuje koncepcja, że decyzja
wydana na podstawie art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. i jego odpowiedników z kolejnych
ustaw wywłaszczeniowych była aktem kształtującym treść prawa własności zgodnie
z art. 140 k.c. Nie powodowała powstania służebności w ścisłym tego słowa
znaczeniu, ponieważ skutki ograniczenia prawa własności (art. 147, 149 i 152 k.c.)
różnią się od skutków prawnych wywołanych przez ustanowienie służebności,
podobny jest natomiast kreowany nimi obowiązek znoszenia przez właściciela
zmian rzeczowych na jego nieruchomości. Z decyzji tej wynikają trwałe uprawnienia
o charakterze publicznoprawnym, określane niekiedy jako służebność ustawowa,
które są skuteczne także wobec kolejnych właścicieli nieruchomości; uprawnienia
te mogą być egzekwowane w drodze przewidzianej w art. 124 ust. 6 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r.,
poz. 518 ze zm.). Przedsiębiorca korzystający z urządzeń przesyłowych na cele
działalności gospodarczej wiążącej się z zaspokajaniem podstawowych potrzeb
społecznych uzyskuje uprawnienie do korzystania z cudzej nieruchomości nie od
wywłaszczonego właściciela nieruchomości lecz - w drodze aktów
administracyjnych koniecznych do przeprowadzenia procesu inwestycyjnego - od
podmiotu, na rzecz którego możliwe było wywłaszczenie. Zakres uprawnień wynika
z przepisów ustawy. Wykorzystanie publicznoprawnej drogi ograniczenia prawa
własności traktowane było i jest jako ostateczność, w razie nieskuteczności prób
umownego ukształtowania stosunków pomiędzy właścicielem nieruchomości
a przedsiębiorstwem przesyłowym.
5
W okresie od dnia 1 stycznia 1947 r. do dnia 31 grudnia 1964 r. w art. 175
dekretu z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe przewidziana była
służebność przesyłu jako szczególny rodzaj służebności gruntowej. Służebność
taka mogła zostać ustanowiona w drodze umowy lub nabyta przez zasiedzenie.
Odpowiednik tego przepisu nie znalazł się w kodeksie cywilnym w chwili jego
wejścia w życie, lecz został wprowadzony do niego w drodze nowelizacji i zaczął
obowiązywać dopiero od dnia 3 sierpnia 2008 r. (art. 3051
-3054
k.c.).
Jednak już wcześniej, w uchwale z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02,
Sąd Najwyższy stwierdził, że okoliczność, iż nieruchomość władnąca wchodzi
w skład przedsiębiorstwa energetycznego nie wyłącza możliwości zawarcia przez
strony umowy o ustanowienie służebności gruntowej w celu określonym w art. 285
§ 2 k.c. W orzecznictwie dopuszczono w konsekwencji możliwość zasiedzenia
takiej służebności - początkowo na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości
władnącej, którą wnioskodawca musiał zidentyfikować, później przyjęto
(np. w uchwałach z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08, "Biuletyn SN" 2008,
nr 10, s. 8, z dnia 27 czerwca 2013 r., III CZP 31/13, OSNC 2014, nr 2, poz. 11,
z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 139),
że dopuszczalne jest nabycie przez zasiedzenie przed dniem 3 sierpnia 2008 r.
służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu, bez potrzeby
identyfikowania nieruchomości władnącej, bezpośrednio na rzecz Skarbu Państwa
(do dnia 1 lutego 1989 r.) albo przedsiębiorcy przesyłowego (od dnia 1 lutego
1989 r.). W postanowienia z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 289/12 (nie publ.),
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że odstąpienie w drodze wykładni od konieczności
określenia w czynności prawnej lub orzeczeniu nieruchomości władnącej, na rzecz
której wystąpił ex lege skutek zasiedzenia, nastąpiło w rezultacie odwołania się do
pojęcia przedsiębiorstwa w ujęciu przedmiotowym i przyjęcia domniemania,
że składnikiem przedsiębiorstwa przesyłowego jest zawsze taka nieruchomość.
W przypadku posiadania służebności gruntowej w rachubę nie wchodzi
posiadanie samoistne, lecz posiadanie w zakresie odpowiadającym treści
służebności. Podmiot wykonujący służebność korzysta z cudzej rzeczy tylko
w oznaczonym zakresie, nie władając nią. Posiadanie służebności gruntowej jest
więc posiadaniem specyficznym (art. 336 k.c.), a posiadanie prowadzące do
6
zasiedzenia takiej służebności nie tylko wymaga władania dla siebie w zakresie
odpowiadającym tej służebności lecz musi polegać na korzystaniu z trwałego
i widocznego urządzenia przez odpowiedni czas, zależnie od dobrej lub złej wiary
posiadacza (art. 292 k.c.). Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały podkreślił,
że inny jest charakter władania cudzą nieruchomością w zakresie treści
służebności gruntowej (służebności przesyłu), a inny jest charakter władania
nieruchomością przez przedsiębiorcę w związku z wydaniem w stosunku do jej
właściciela decyzji mającej podstawy w art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. Decyzja prowadzi do
częściowego trwałego wywłaszczenia właściciela nieruchomości. Przedsiębiorca
korzysta z urządzeń przesyłowych na tej nieruchomości nie „obok” właściciela, jak
w wypadku posiadania służebności gruntowej, ale w zakresie, w którym właściciel
został ograniczony w przysługującym mu prawie. Przedsiębiorca wykonuje
uprawnienia zagwarantowane mu w ustawie albo w decyzji, dla której podstawę
tworzy art. 124 ust. 6 u.g.n. Nie są to więc akty posiadania cudzej nieruchomości,
skierowane przeciwko jej właścicielowi, mogące doprowadzić do zasiedzenia
służebności gruntowej. Nie pozwalają też na odróżnienie, czy przedsiębiorca działa
z wolą posiadania nieruchomości w zakresie służebności gruntowej (służebności
przesyłu), czy wykonuje swoje uprawnienie ustawowe. Jednocześnie ustawowe
uprawnienie przedsiębiorstwa przesyłowego do korzystania z nieruchomości,
pozbawia jej właściciela możliwości skutecznego przeciwstawienia się władaniu
i zapobieżenia zasiedzeniu służebności cywilnoprawnej. Przedstawiona
argumentacja doprowadziła do konkluzji odmawiającej wykonywaniu przez
przedsiębiorcę przesyłowego uprawnień w zakresie wynikającym z decyzji wydanej
na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n., charakteru posiadania służebności
gruntowej, które prowadziłoby do nabycia przez zasiedzenie tej służebności,
odpowiadającej treści służebności przesyłu.
Przytoczone rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego jest wiążące w niniejszej
sprawie (art. 39817
§ 2 k.p.c.), wobec czego zbędne staje się ponowne omawianie
zarzutów podniesionych w skardze w podstawie naruszenia prawa materialnego.
Stwierdzić jedynie należy, że jakkolwiek uzasadniony okazał się zarzut błędnej
wykładni art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. polegającej na przyjęciu, że tytuł prawny
wynikający z decyzji wydanej na podstawie tego przepisu stanowi cywilnoprawną
7
służebność, podczas gdy skutkiem decyzji było powstanie trwałego ograniczenia
prawa własności o charakterze wywłaszczeniowym, to stwierdzone uchybienie nie
uzasadnia postulowanego przez skarżącego wniosku, że wykonywanie uprawnień
płynących z tej decyzji mogło doprowadzić do zasiedzenia służebności gruntowej.
Zarzuty błędnej wykładni art. 352 § 1 k.c. i art. 292 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c.
oraz błędnej wykładni i niezastosowania art. 292 w zw. z art. 172 § 1 i art. 244 k.c.
i art. 285 § 1 k.c. były natomiast nieuzasadnione, ponieważ Sąd Okręgowy
prawidłowo przyjął, że korzystania przez przedsiębiorstwo przesyłowe
z nieruchomości w ramach uprawnień wynikających z decyzji wydanej na
podstawie art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. nie prowadzi do zasiedzenia służebności
gruntowej odpowiadającej służebności przesyłu.
Również zarzuty o naturze procesowej nie mogły zostać uwzględnione.
Ich podstawę stanowiło - wynikające z materialnoprawnej argumentacji
wnioskodawcy - stanowisko, że uprawnienia wynikające z decyzji wydanej w 1962 r.
na podstawie art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. nie rzutują negatywnie na możliwość
zasiedzenia służebności gruntowej na tej samej nieruchomości. W związku z tym,
jego zdaniem konieczne było przeprowadzenie postępowania dowodowego w celu
ustalenia zakresu zasiedzianej służebności i zbadanie kiedy doszło do jej nabycia
przez zasiedzenie. Skarżący podnosił też, że przedmiotem rozważań były jego
uprawnienia i stan prawny istniejący w chwili orzekania, a nie stan z chwili, kiedy
upłynął wymagany okres posiadania nieruchomości uczestniczki w zakresie
służebności przez Skarb Państwa. Zarzuty te, niezależnie nawet od ich zasadności,
nie mogły wpłynąć na treść rozstrzygnięcia, ponieważ nie budzi wątpliwości
w świetle powołanych przez wnioskodawcę i niekwestionowanych przez całe
postępowanie, wiążących Sad Najwyższy (art. 39813
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c.) ustaleń, że korzystanie z nieruchomości uczestniczki na potrzeby linii
przesyłowej od chwili jej budowy do chwili orzekania przez Sąd Okręgowy oparte
było na uprawnieniach wynikających z decyzji o częściowym wywłaszczeniu tej
nieruchomości, wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. W konsekwencji,
niezależnie od tego, jakiego okresu posiadania dotyczyłoby badanie, wnioski byłyby
identyczne i nie prowadziłyby do uwzględnienia żądania wnioskodawcy. Istota
sprawy została rozpoznana, ponieważ stanowiła ją rozstrzygnięta ostatecznie
8
w uchwale powiększonego składu Sądu Najwyższego kwestia dopuszczalności
nabycia przez zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treścią
służebności przesyłu na skutek wykonywania uprawnień wynikających z decyzji
wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n.
Z przytoczonych względów skargę kasacyjną należało oddalić na podstawie
art. 39814
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 520 § 1
w zw. z art. 39821
, art. 391§ 1 i art. 13 § 2 k.p.c.